کتاب امثال و حکم کتاب قطور چهار جلدی به تألیف علی اکبر دهخدا است که در سال ۱۳۱۰ در تهران منتشر شد. این مجموعه دارای نزدیک به ۵۰ هزار امثال و حکم (ضرب المثل) و کلمات قصار و ابیات متفرقه است. مطالب به ترتیب الفبا تنظیم شده است و ضرب‌المثل‌ها شرح و تفسیر شده است. اين مجموعه بین سال‌های ۱۳۰۸ و ۱۳۱۰ جمع‌آوری و منتشر شد. البته دهخدا، از خرد سالگی به گردآوری امثال عوام، کوشش کرده بود.
بخش‌های کتاب
بخش بزرگی از کتاب عبارت از ضرب المثل‌های مکتوب ادیبانه، کلمات قصار و اشعاری از شاعران ایران یا شاعران فارسی زبان است و تنها ۳ درصد آن ضرب المثل‌های عامیانه است.منابع کتاب
دهخدا برای جمع‌آوری مطالب کتاب از منابع زیر استفاده کرد:مجموعة «امثال میدانی» که در سده پنجم هجری به زبان عربی تألیف شده است؛ دهخدا از این کتاب نزدیک به هزار ضرب المثل عربی بر گرفته و به مجموعهٔ خود وارد کرده است.
مجموعه «مختصر امثال» چاپ هندوستان که یک صد ضرب المثل از آن اقتباس کرده است.
مجموعه «جامع التمثیل» که در هند و در سده ۱۱ هجری چاپ شده؛ دهخدا نزدیک به سیصد مثل از آن را در کتاب خود آورده است.
«شاهد صادق»که یک مجموعه هندی است و دهخدا توجه ویژه‌ای به آن نداشته و به نقل از چند مثال از آن بسنده کرده است.
شیوه جمع‌آوری مطالب
دهخدا به پیروی از رسم و شیوه شاعران و نویسندگان قدیم ایران، ضرب المثل‌ها را نه به صورتی که در زبان مردم بوده، بلکه به صورتی که در کتاب‌ها و دیوان‌ها آمده نقل کرده است. چنان‌که گویی در صدد گردآوری فولکلور نبوده، بلکه قصد داشته که شعرها و کلمات اخلاقی و پندآموز را در یک‌جا گرد آورد. از این رو است که ضرب المثل‌ها در کتاب او مقام دوم را گرفته و اغلب تنها به‌عنوان مترادف امثال و حکم ادبی بيان شده است.در اين كتاب مؤلف مفهوم ضرب المثل را با مفهوم کلمات کوتاه حکیمانه و اخلاقی در هم ریخته است.
دهخدا در تألیف خود بیش از هزار عبارت عربی آورده است که بیش تر آیات قرآن و احادیث نبوی و کلمات منسوب به امامان شیعه و امثال و نظایر آنها است.
45 هزار بیت از شاعران کلاسیک (از جمله پنج هزار بیت از فردوسی، چهار هزار بیت از سعدی، 2500 بیت از نظامی، 2500 بیت از اسدی طوسی، 2500 بیت از جلال الدین رومی) در کتاب جمع‌آوری شده است. بیشتر این بیت‌ها شکل‌های گوناگون یک ضرب المثل است که هر شاعری به سلیقه خود و با بیانی خاص به نظم در آورده است. تعمیم مفهوم ضرب المثل تا بدین میزان هرگز جایز نیست و تنها عباراتی را که به طور خاص و بی‌تردید مربوط به مردم بوده (خواه فولکلوری و خواه ادبی) می‌توان در زمره ضرب المثل‌ها به شمار آورد. با دقت و بررسی در این مجموعه به‌خوبی آشکار می‌گردد که دهخدا امثال و حکم، آیات و اخبار و کلمات قصار بزرگان را بدون توجه به این که آیا در میان مردم رایج و متداول‌اند یا نه گردآوردی كرده و در کنار هم قرار داده است.
یادداشتی درباره کتاب امثال و حکم
امثال و حکم از شاهکارهای ادب فارسی به شمار می‌آید. دهخدا یکی از نخستین کسانی است که به فرهنگ عامه توجه داشته است. وي در اين مجموعه سه کار بزرگ در این زمینه انجام داده است:1. گردآوری امثال و حکم فارسی که حاصل آن در سال‌های 1308 تا 1311 در چهار جلد انتشار یافته است.
2. در کتاب لغت‌نامه بسیاری از واژه‌های عامیانه را یاد کرده است.
3. در نظم و نثر زبان عامیانه را برگزیده و آثاری رسا و دلکش را خلق نموده است.
پس از چاپ امثال و حکم گروهی به آن ایراد گرفتند که عنوان کتاب امثال و حکم است، ولی در آن اخبار و احادیثی که مثل نیستند، فراوان ذکر شده است. پاسخ دهخدا چنین بود که «من خودم متوجه این نکته بودم؛ ولی از انتخاب عنوانی طولانی نظیر "امثال و حکم و کنایات و اخبار و احادیث" خوددادری و به‌عنوان ساده "امثال و حکم" اکتفا نمودم».
منابع
1. ویکی پدیا.
2. بهمن كتيرائي؛«یادداشت‌هایی درباره امثال و حکم دهخدا»؛ مجله زبان و ادبیات؛ سال 1347 - شماره 63 و 64.