فرش بلوچی گروهی متمایز از فرشهایند که قبایل بلوچ، در جنوب شرق استان خراسان ایران و منطقه سیستان می‌بافند. علاوه بر قبایل بلوچ، دیگر گروههای قومی در خراسان نیز فرشهایی شبیه فرشهای بلوچی می‌بافند.
گروه هاي طرح هاي قالي بلوچ
1- محرابي:
محرابي يكي از فراگيرترين طرحهاي قالي بلوچ خراسان به شمار مي آيد. اين طرح يادآور محراب مي باشد يعني همان مكاني كه درمساجد ويژه نماز گذاردن امام جماعت مي باشد . گر چه بافت اين طرح نزد اكثر قبايل مشهور به بلوچ خراسان رايج مي باشد اما مرغوبترين قاليچه هاي محرابي يقيناً در حوزه خواف بافته مي شود سجاده هاي بلوچي خراسان تقريباً در سراسر جهان شناخته شده اند.2- قابي:
طرحهاي قابي بلوچ علاوه بر دارا بودن رنگبندي خاص بصورت لوزي، شش ضعلي و هشت ضلعي است. اين قابها در برخي موارد در كنار يکديگر ولي در اكثر موارد بصورت مورب و قطري چيده ميشوند. برخي از طرح هاي قابي بلوچ خراسان بصورت يك تا هشت خشت در يك رديف عمودي قرار مي گيرند كه البته هر مقدار اين خشت ها مشابه يكديگر (از نظر رعايت اندازه و...) باشند قيمت دستبافته نيز بيشترخواهد بود.بعداز قاليهاي محرابي بيشترين فراواني به نسبت ساير طرحها براي قالي هاي با طرح قابي مشاهده شده است.
3- ترنجدار :
طرحهاي ترنجي بلوچ داراي تزئينات مرغي یا قلاب گونه است. براي تزئينات داخل ترنج عمدتاً از اشكال هندسي متشابه، نقشمايه هاي نباتي و... استفاده مي شود. ازنظر فراواني اينگونه طرحها درميان قالي بلوچ خراسان بعداز طرحهاي محرابي و قابي قرار مي گيرد.4- مرغي:
طرح هاي مرغي بلوچ را ميتوان به سه گروه طرح هاي داراي نقشمايه هاي منفرد مرغي ساده، طرح هاي داراي نقشمايه مرغ با پرندگان کاملا واقعي و طرح هايي که صرفا داراي تزيينات کله مرغي هستند تقسيم بندي نمود که گروه سوم در طبقه بندي طرح هاي مرغي قرار نمي گيرند.بسياري از كتب و مقالاتي كه در رابطه با فرش بلوچ يا فرشهاي شرقي و ايراني نوشته است تصويري از قاليچه هاي مرغي اين اقوام را بعنوان سمبل و الگوي توليد قالي هاي بلوچي خراسان را با خود دارند.
5-درختي:
در تمامي سفال ها و منسوجات، نقاشي ها و حتي حجاري ها ي تاريخ ايران، درخت چنان جايگاهي داشته كه حالت تقدس و احترام آميز آن حتي نزد هنرمندان شهرت فراوان دارد.ويژگي بارز درختان بلوچ آن است كه داراي تقارن طولي بوده و معمولاً با برخي استثناء درختان از ابتدا تا انتها داراي برگ بيد يا تاك بوده و پراكندگي برگها و ساقه هاي درخت در تمام طول ميانكار (ارتفاع درخت) يكسان و يكنواخت مي باشد مطلب جالبتر آنكه در تمامي طرحهائي كه از درخت استفاده شده معمولاً حالت تك و انفرادي دارد و حتي يك مورد هم استثناء در مورد درختان بيد وجود ندارد و تنها درختان سرو بصورت قاب گونه در ميانكار حالت تكراري دارند. در طبيعت و محيط پيرامون زندگي اقوام بلوچ خراسان و حتي در مسير راههاي ارتباطي فيمابين شهرها و روستاهاي نوار مرزي شرق خراسان اين تك درختان و حتي روستاهايي كه نام يكه درخت، يكه توت و... را باخود دارند فراوان ميتوان ديد.
6- بوته :
اين طرح كه از آن در ادبيات فرش تعابير مختلفي همچون نماد سرشعله آتش مقدس زرتشت، سرشاخه هاي درخت سرو، زن سر به گريبان كرده و بالاخره نماد بوته گياهي ارائه شده است، يكي از طرحهای رايج قالي بلوچ خراسان بوده و است.7- محرمات:
برخي از نقشمايه هاي مشهور بلوچ بويژه برگ تاك، نگار مرغي، اشكال متشابه هندسي بويژه مثلث و لوزي، نگاره هاي نباتي و بوته در قالب طرح محرمات در دو حالت محرمات با نوار طولي و محرمات با نوار مورب بافته مي شوند.8- افشان:
اگر چه جاذبه هاي طرحهاي مرغي ، قابهاي مورب وحتي ميناخاني راندارد ولي يكي از نقشه هاي رايج بلوچ خراسان است كه بالاخص بافندگان جان بيگي آنرا مي بافند . نقشه افشان بلوچ خراسان ممكن است بصورت قابهايي باشد كه حالت مربعي داشته و داخل آن با نقشه چشمه گل تزئين گردد.9- مکرر:
اکثريت قريب به اتفاق پيشکسوتان فرش بلوچ خراسان معتقدند طرح هاي مکرر به لحاظ راحتي بافت به مرور زمان در تمامي مناطق بلوچ خراسان گسترش يافته و امروزه از نظر کمي بيشترين مقدار توليد را به خود اختصاص مي دهند اگر چه طرح هاي مکرر از تنوع زيادي برخوردارند ( بسياري از طرح هاي قابي را مي توان در رديف طرح هاي مکرر به حساب آورد) ولي يکي از مشهور ترين طرح هاي مکرر بلوچ خراسان طرح کشميري يا هراتي است.10- حيواني و تصويري:
اگر چه بخشي عمده اي از بافندگان بلوچ خراسان بنا به اعتقادات فرهنگي و مذهبي خود علاقه اي به بافت طرحهاي تصويري ندارند ولي بافندگاني كه در جنوب خراسان اسكان دارند بويژه بافندگان ايل بهلولي وبرخي از ايلات و عشايري كه در منطقه قاسم آباد خواف اسكان دارند علاقمند به بافت طرحهاي تصويري دارند همچنين عشاير عرب و بلوچي كه در اطراف بيرجند و نهبندان زندگي مي كنند در قاليهاي خود نقوشي از ديو و... برروي قاليهاي خود مي بافند. در حوزه تربت جام و تايباد تعدادي طرح هاي تصويري با نشاني از حضرت محمد (ص) بافته ميشود . همچنين در طرح هاي حيواني بلوچ حيواناتي همچون گوزن ، آهو ، اسب ، شتر و .... بچشم مي خورد .نقشمايه هاي قالي بلوچ :
با توجه به اينكه در حوزه بلوچ خراسان اقوام متعددي زندگي مي كنند و هريك از اين اقوام اعم از بلوچ ، تيموري، بهلولي ، ترك ، كرد وعرب مسير بسيار طولاني را طي نموده اند تا دربخش هاي شرقي ، جنوبي و مركزي خراسان مستقر شوند لذا طبيعي است كه در دستبافته هايشان شاهد كثرت نقشمايه باشيم دراين بخش از مقاله سعي ميگردد صرفاً آن دسته از نقشمايه ها كه اختصاص به قالي بلوچ خراسان داشته و دارد بيان گردد.1-نقشمايه بوته :
يقيناً اين نقشمايه يكي از فراگيرترين نقشمايه هاي قالي شرقي است ودر هرمنطقه اي بگونه اي تعبيرشده است. سرشعله هاي آتش مقدس زرتشتيان ، زني كه سربگريبان كرده ، مهر ، بوته گياهي كه شكوفه ندارد و... از مهمترين تعابيري است كه براي بوته بكار رفته است . اين نقشمايه درقالي بلوچ بويژه قاليهايي كه در مناطق سرخس و قاينات توليد ميگردد بصور مختلفي همچون تك بوته ، بوته جقه، آشتي آشتي ، قهر وآشتي مورداستفاده قرار مي گيرد2-نقشمايه برگ بيدي يابرگ تاكي:
درخت بيد جايگاه ويژه اي درمنطقه بلوچ خراسان داشته واز برگ آن نيز جهت بدست آوردن رنگ زرد استفاده مي نمايند اين موتيف يكي از موتيفهاي انحصاري واختصاصي بلوچ است كه علاوه بر ميانكار درحواشي فرش نيز بكار ميرود برخي مواقع از تكرار اين نقشمايه بصورتهاي مختلف طرحهاي متنوعي بافته شده است تصاوير طرحها و نقوش محرابي ودرختي نشاندهنده انواع موتيفهاي برگ بيدي بلوچ خراسان است . دربرخي از مناطق بلوچ خراسان وهمچنين در برخي از كتب از اين نقشمايه بعنوان برك تاكي نيز نام برده شده است.3-دوگلي :
اين نقشمايه بيشتر دردستبافته هاوقاليهاي منطقه كوهسرخ كاشمر، جان بيگي خواف به فرمهاي مختلفي ديده مي شود اين نقشمايه بصورت يك واگيره تكرار گرديده وطرح زمينه قالي رابوجود مي آورد برخي تصاويرطرحها ونقوش قابي جايگاه اين موتيف را درطرحها ونقوش بلوچ خراسان نشان ميدهد.4- نقشمايه قلمداني :
فرم كلي آن شبيه قلمدان است كه اطراف آن با پرندگان استيليزه شده تزئين يافته است از اين نقشمايه درقاليهاي قديمي بيشتر استفاده شده ودرقاليبافي فعلي بلوچ خراسان بندرت ديده مي شود.5- نقشمايه بازوبندي :
اساس اين نقشمايه مبتني بريك هشت ضلعي كه درچهار گوش آن چهار مربع قرارگرفته ودرداخل هرمربع يك مرغ استيليزه شده دوسر ديده مي شود.6-نقشمايه كشميري يا ماهي درهم :
همچون نقشمايه برگ تاكي يكي ازموتيفهاي رايج بلوچ خراسان است كه تقريباً درتمامي مناطق و نزد اكثر اقوام بلوچ رايج است. بعضي از اقوام همچون تيموريهاي سربزي به آن تغييرات ويژه اي داده اند .7-نقشمايه حوضي :
هرجاكه نشاني از ماهي ، مرغ وزندگي شرقي باشد يقيناً درآنجا اثري از حوض نيز خواهدبود اين موتيف از موتيفهاي اختصاصي بلوچهاي عربي مي باشدكه دراطراف بجستان وفردوس مشغول به توليد قاليچه هاي بلوچ عربي مي باشند.8- نقشمايه چهل چراغ :
يكي اززيباترين نقشمايه هاي بلوچ خراسان است . موتيف چهل چراغ درختي است كه داراي انواع گلهاي تزئيني است ونزديك ترين نقشمايه بلوچ به طرحهاي گردان است .9- نقشمايه قابي:
نقشمايه اي به شكل يك خشت با اضلاع پلكاني ياكنگره دار كه معمولاً در وسط آن چهار گوشي قرارميگيرد كه درداخل اين چهار گوش يك نشان يا نقش مايه هاي ديگر ديده مي شود ودرچهار طرفش چهار چتر قرار ميگيرد.10- نقشمايه ماه ونيم ماه :
اين موتيف درقاليچه هاي عرب فردوس ديده مي شود.11- نقشمايه پنجه :
بلوچها همچنين از نقشمايه هايي كه ريشه اسلامي دارد استفاده مي كنند يكدست معمولاً برروي دو لچك گوشه بالائي قاليچه هاي سجاده اي آخوندي مي باشد كه اين دست در دنياي عرب مورد استفاده قرار ميگيرد . آن دستان فاطمه است كه بلوچها آنرا پنجه مي خوانند.12- نقشمایه ابروي عروس :
موتيفي است به شكل كمان ياخط شكسته كوتاه كه معمولاً در حواشي نقوش بلوچ خراسان ديده مي شود.13- نقشمايه پاي مرغ:
اين موتيف عمدتاً درقاليچه هاي بلوچ مددخاني نهنبدان كاربرد داشته وحالت ساده شده پنجه مرغ مي باشد.14- نقشمايه درختي:
بويژه درطرحهاي محرابي و درختي قاليچه هاي بلوچي خواف ، تربت حيدريه ، تربت جام ديده مي شود ارتفاع درخت متناسب با طول متن فرش بوده وشاخه هاي اطراف آن از پايين تا بالا يكنواخت وداراي برگ تاكي است15- نقشمايه چيات اشتر:
گل بزرگ هشت ضلعي كه دروسط آن نقشمايه شش ضلعي قرار ميگيرد به چهارقسمت تقسيم مي گردد درهر بخش از نقشمايه شش ضلعي وسط يك و در بيرون آن سه پاي مرغ ديده مي شود اين نقشمايه دردستبافته ها و قاليچه هاي عشاير بلوچ نهبندان ،سربيشه وبيرجند زياد بافته ميشود.16- نقشمايه دودني:
اين نقشمايه برگرفته از آويز اسپندي است كه براي دفع چشم زخم درخانه ها ومغازه ها ي منطقه آويز ميگردداز اين موتيف نيز درقاليچه هاي بلوچ جنوب خراسان استفاده مي شود.17- نقشمايه قلاب:
اين موتيف به شكل يك قلاب دوسر ديده مي شود معمولاً در حواشي بكار ميرود.18- نقشمايه قوچك :
به شكل دوشاخ قوچ بوده و به فرمهاي مختلفي درقالي بلوچ بافته ميشود بنظرميرسد كه اكثر اقوام بلوچ ازاين نقشمايه استفاده مي كنند.19- نقشمایه كجاوه :
به شكل خطي شكسته ومتنظم كه آرايشي شبيه موج دارد ودرهرحركت موج مثلث ياشكل ديگري در بالا يا پايين قرارمي گيرد از اين موتيف بيشتر درحواشي قالي بلوچ خراسان استفاده ميشود.20- نقشمايه گلدان :
درقاليهاي بلوچ اطراف نهبندان و بيرجند ديده شد ويژه گي بارز اين گلدانها سادگي آنها مي باشد.21- نقشمايه هاي مهري :
گروهي از نقش مايه هاي هندسي كه دراشكال مثلث ، مربع ، لوزي وساير چند ضلعي ها بحالت ساده يا تو درتو قرار مي گيرند . ازاين نقشمايه بويژه در قاليهاي بلوچ اطراف سرخس وتايباد استفاده مي گردد.22- نقشمایه‌های حيواني :
حيواناتي همچون آهو ، شتر ، گوزن بصورت خيلي ساده ديده مي شوند البته نقشمايه حيواني درقاليهاي بلوچ بهلولي با جلوه و ظاهر خيلي پيشرفته تر و مطلوبتري بكار ميرود23- نقشمايه مرغي :
مرغ درقالي بلوچ به فرمهاي مختلف ( تك مرغ ، دومرغي وچهارمرغي ) از جايگاه خاصي برخوردار است درقاليچه هاي بلوچ اطراف تربت حيدريه وايل بهلولي قاينات و بيرجند نگاره هاي مرغي بيشترديده مي شود . بن مايه مرغي بصورت طبيعي يا آبستره درقالي بلوچ ديده مي شود .24- نقشمایه ستاره:
بن نگاره ستاره درتعداد قابل توجهي از قاليهاي بلوچ خراسان مشاهده مي گردد ستارگان درآسمان بلوچ بسيار زيبا ديده ميشوند وبافنده بلوچ اين ستارگان را به دستبافته خود منتقل نموده است.برگرفته از سایت اطلاع رسانی فرش ایران