آثار سفالی اوایل دوره اسلامی، از لحاظ شیوه ساخت و نوع طرح، بسیار مختلف و متنوع اند. ظروف سفالی گران قیمت و نفیس، برای ثروتمندان و درباریان؛ و نوع ارزان و ساده آن، برای طبقات متوسط و روستاییان ساخته می شد. این ظروف دارای ویژگی تزئینی قابل توجهی بودند که از خصایص صنایع اسلامی محسوب می شود. لعاب کاری و مینا کاری، برای اجناس نفیسی به کار می رفت که مختص دربار و درباریان بود. از فنون دیگر سفالگران خاورمیانه می توان به نقاشی با یک یا چند رنگ قبل از لعاب دادن اشاره نمود. طبقه بندی و تعیین تاریخ سفال اوایل دوره اسلامی ایران، به علت عدم حفاری منظم، نا معلوم بودن منبع و محل آنها در اغلب موارد و به دلیل وجود دلال هایی که این قطعات را می فروختند و حاضر نبودند محل اکتشاف آنها را فاش کنند، تا اندازه ای مشکل است. به طور کلی، ظروف سفالی دوره حکومت های متقارن را می توان به گروه های زیر طبقه بندی نمود.
سفال با تزیین برجسته و لعاب یک رنگ
ظروف سفالی با لعاب یک رنگ را نیز به دو دسته می توان تقسیم نمود. دسته اول عبارت است از : کوزه های بزرگ با لعاب سبز یا آبی شبیه به سفال دوره ساسانی، که تزیین برجسته حاشیه آن با طرح نباتی به روشی به نام فن باربوتین، انجام گرفته است. این تکنیک اغلب در ساختن ظروف سفالی بدون لعاب به کار می رفت. دسته دوم، شامل: بشقاب کوچک، فنجان، بطری و ظروف دیگری است که تزیین برجسته قالبی با لعاب سبز دارند. طرح تزیینی این ظروف که در سامره و شوش پیدا شده، دارای اشکال هندسی، نباتی و برگ به طور شاخص است که بر روی ظروف سفالی دوره اشکانیان و ساسانیان نیزدیده می شود. ظروف کوچکی که اغلب بشقاب مانند هستند را می توان به دسته دوم منتسب دانست که با لعاب زرد رنگ پوشیده شده اند. این لعاب سطح ظرف را طلایی جلوه می دهد و بعضی از متخصصین، آن را جلای حقیقی و برخی قوس و قزح می دانند، که البته احتمال می رود این گونه ظروف، به تقلید از ظروف طلایی ساخته شده باشد.سفال با تزیین حکاکی و لعاب چند رنگ
یکی از بزرگ ترین گروه سفال اوایل دوره اسلامی در ایران، آنهایی است که تزیینشان حکاکی است و با لعاب سرب شفاف، پوشانیده شده اند. سفالی که این قسم تزیین را داشته باشد، به نام گرافیتو (خراشیدن) خوانده می شود که نام تجاری آن گبری است.لعاب این ظروف، کلاً سبز رنگ و یا زرد طلایی است که رنگ های دیگر از قبیل سبز و قهوه ای، زرد، سبز و ارغوانی روی آن پراکنده شده است. یک گروه مشخص سفال ایران، کاسه هایی ساخته شده از گل سرخ، همراه با سطوح تزییناتی حکاکی شده، مثل اشکال پرنده، حیوان، طرح های نباتی و کتابت به خط کوفی است. این تزیینات، به شکل مشبک انجام گرفته و در زمینه، معمولاً خطوط و گاهی اشکال و طرح های نباتی دیده می شود. رنگ لعاب آن کرم، زرد و گاهی دور لبه آن ، حاشیه ای به رنگ سبز دیده می شود. گاهی تمام صفحه وسط، از شکل یک پرنده، مثلاً طاووس پوشیده شده است. اغلب ظروف سفالی، با این خصوصیات، در ری، تحت حاکمیت آل بویه ساخته می شده و سابقاً به علت شباهتی که شکل پرندگان و حیوانات روی این ظروف با آثار فلزی اواخر دوره ساسانی داشت، آنها را به زمان ساسانی نسبت می دادند. طرح برگ نخلی، اگرچه مقتبس از صنایع ساسانی است، اسلوب اواخر سده هشتم/ دوم و اوایل سده نهم/ سوم را دارد. شکل، پایه و سطح صاف که گاهی دارای حلقه های مدور است، همه دال بر این است که تاریخ ساخت این ظروف، نمی تواند زودتر از سده نهم/ سوم باشد. این نوع ظروف سفالی در سده نهم/ سوم و شاید اواخر سده هشتم/ دوم در نیشابور و نواحی دیگر مشرق ایران ساخته می شد. سفال با طرح تزیینی حکاکی، اغلب دارای رنگ زرد قهوه ای و سبز ارغوانی است که روی ظروف پراکنده شده که تقلیدی است.
از ظروف چینی تانگ که از چین وارد می شد و در نقاط مختلف از جمله سامره، مداین و نیشابور پیدا شده است. سفال سازان ایرانی، که از ظروف ساخت چین پیروی می کردند، تنها به تقلید از آنها قناعت نکردند، بلکه طرح های تزیینی و رنگ آمیزی جدیدی به کار بردند که در ظروف ساخت چین، دیده نمی شود. سفال سازان ایرانی در رنگ آمیزی ظروف چینی، تغییراتی دادند. مثلاً رنگ زرد و قهوه ای را روشن تر کردند و رنگ ارغوانی را بیشتر به کار بردند. اغلب رنگ های پراکنده را با طرح های بریده، طوری ترکیب کرده اند که اشکال هندسی منظم، از قبیل، دایره، لوزی و اشکال متقاطع از آنها به وجود آمده است. سطوحی را که بدین ترتیب به وجود می آید، با اشکال طوماری غیر منظم، برگ نخلی و گل، پر کرده اند. یکی از بهترین نمونه های طرح حکاکی یا کنده در بشقابی از نیشابور، دیده می شود که با اشکال برگ نخلی شکاف دار، سطوحی که شبیه گل لاله است، تزیین شده است. این طرح، متعلق به حدود اوایل سده نهم/ سوم است.
سفال با نقاشی زیر لعاب
سفال سازان مسلمان، صنعت تزیین ظروف سفالی را با نقاشی زیر لعاب شفاف، تکمیل کردند. در بعضی موارد، نقش نقاشی شده روی زمینه سفید و گاهی زمینه سیاه، به کار برده می شد. برخی ظروف دیگر متعلق به اوایل دوره اسلامی دارای تزییناتی هستند که روی لعاب غیر شفاف با رنگ آبی و یا رنگ های دیگر، کار شده اند. در حفریات موزه متروپولیتن در نیشابور، تعداد زیادی سفال نقاشی شده پیدا شده که در شرق جهان اسلام رواج داشته است. در حفریات نیشابور، انواع مختلف ظروف سفالی نقاشی شده به دست آمده که متعلق به اواخر سده هشتم/ دوم تا اوایل سده دهم/ چهارم است. از عمیق ترین طبقات چاه ها و زیرزمین های نیشابور، یک نوع سفال، از خاک سرخ متمایل به زرد به دست آمده است. طراحی تزیینات این ظروف، به رنگ سیاه یا ارغوانی بوده و با رنگ سبز یا زرد، پر شده است. از طرح های رایج این سفال، اشکال نباتی روی زمینه خطوط متقاطع است. از نمونه های خوب این قسم ظروف، بشقابی است که در موزه متروپولیتن، که روی آن یک سلسله اشکال برگ نخلی نیمه، اشکال طوماری و شکل گل به رنگ ارغوانی، زرد و سبز نقش گردیده است. یک نوع دیگر سفال جالب توجه نیشابور، ظروفی است که روی آنها، اشکال انسانی، حیوانی، پرنده و خط کوفی به رنگ سیاه یا سیاه مخلوط با سبز و زرد و رنگ های دیگر به کار رفته است. در بعضی قطعات، چندین طرح برای پر کردن فضای داخلی ظرف، استفاده شده است.ظرفی که از مهم ترین قطعات سفال اوایل دوره اسلامی به شمار می آید، به همین دسته ظروف تعلق دارد. در قسمت داخلی ظرف، تصویر یک مرد جنگی خنجر به دست، با لباس مخصوص یقه برگشته و دامنی که یاد آور تصاویر آسیای میانه در نقاشی‌های دیوار ترکستان چین است به چشم می خورد و در اطراف این مرد، اشکال پرندگان تاج دار، که از مختصات سفال نیشابور است، شکل گل و خط کوفی به رنگ سیاه و سبز، بر روی زمینه زرد، دیده می شود.
سفال با نقاشی زرین فام
ظروف سفالی با لعاب زرین فام، عالی ترین نوع سفال اسلامی به شمار می آید. نمونه این گونه سفال در ایران، در مناطق شوش و ری پیدا شده است. عمل آوردن لعاب زرین فام، از اختراعات بزرگ سفال سازان اسلامی سده هشتم- نهم / دوم – سوم محسوب می شود. این نوع ظروف سفالی، معمولاً از گل زرد رنگ ساخته می شود که روی آن را با یک طبقه غیر شفاف مینا می پوشانند؛ و پس از پخت اول در کوره، طرح تزیینی را با اکسید معدنی، روی آن نقاشی می کنند. سپس این ظروف را برای بار دوم با درجه حرارت کمتر، در حدود 500 تا 800 درجه فارنهایت، به تدریج حرارت می دهند و در نتیجه تماس با دود، اکسید معدنی به یک ورقه نازک فلزی تبدیل می گردد. رنگ این ورقه نازک، طلایی، قهوه ای و یا قرمز است. ظروف سفالی زرین فام در ایران، به دو دسته تقسیم می شود. دسته اول، ظروفی هستند که اسلوب آنها کاملاً ایرانی می باشد و دسته دیگر، ظروفی هستند که عناصر ایرانی و عراقی در آنها مشترک است. طبقه ای که دارای اسلوب کاملاً ایرانی است، تزییناتی از قبیل شکل انسان، حیوان، پرنده، اشکال نباتی و خط نگاره به خط کوفی دارند؛ که از هر نوع ظرف، نمونه ای در موزه مترو پولیتن موجود است. یکی از آنها دارای تصویر خرگوش دونده و دیگری که در ری پیدا شده، دارای تصویر غزال و خط نگاره به خط کوفی است.از آنجایی که از این نوع سفال که دارای تصویر حیوانات باشد، در سامره یا سایر نقاط به هیچ وجه پیدا نشده، می توان این نوع ظروف سفالی را مختص ایران دانست. یک نوع دیگر سفال با لعاب زرین فام، که دارای اشکال طوماری نباتی، برگ نخلی و نوشته به خط کوفی است و مجموعاً یک طرح واحد را تشکیل می دهند، مخصوص ایران است. نمونه این قبیل سفال، در شوش و ری که از قرار معلوم، محل ساخت این قسم سفال و ظروف سفالی مصور به اشکال حیوانات بوده، به دست آمده است.