نقاشی ایرانی، نمایش عالم مثالی 2 (تحلیل نقاشی ایرانی از دیدگاه فلسفی)

گفتیم که هنرمند ایرانی، به دنبال ثبت جان مادی در اثر خود نیست به همین دلیل از تکنیک های شبیه سازی عالم واقع، مانند علم پرسپکتیو، استفاده نمی کند.

از نظر فنی هنگامی که برای ساختن یک پرده ی نقاشی ، سرمشقی مادی، چون پیکر انسان و حیوان و یا منظره را جلو دیدگاه هنرمند بگذاریم ، گرچه ممکن است نگارگرِ صاحبِ الهام، از ورای همان سرمشق ، دنیایی لطیف تر دریابد و آن را نقاشی نماید، ولی معمولا به علت توجه هنرمند به سایه روشن ها و دیگر عوارض وارد شده بر شیء و ایجاد یک نوع علاقه نسبت به این خصوصیات عارضی، چه بسا کوشش نگارگر در جهت تقلید از آن چه می بیند وی را از دریافت ملکوتی که در سرمشق موجود است، باز دارد ؛ ملکوی که واقعیت ظاهری سرمشق، جز تصویر و نمود مادی چیز بیشتر در بر ندارد.

در چنین مواردی عموما فرد به توجه به دنیای مادی عینی در هنرمند یک نوع راحت طلبی و تنبلی ایجاد می کند که وی را به تصویر نمودن آن چه از سرمشق می بیند قانع می سازد؛ چنان که در پایان کار، اگر نقاشیِ وی، همانند سرمشق باشد ذوق زیبایی جویی آن هنرمند ارضا شده است؛ ولی هنگامی که هنر مند برای ایجاد اثر هنری خود چنان که بر حسب معمول درمیان هنرمندان ایرانی متداول بوده است، توجه خود را به سوی عالم درونی خود و نقوشی که قوه ی تخیل وی پدید می آورند معطوف سازد، در آن حال احتمال بیش تر وجود دارد که نقش پدید آمده ، پیوند بیش تری با عالم ملکوت داشته باشد.

هرچه آیینه ی ضمیر نگارگر و قلب او پاکیزه تر باشد و در عین حال طریقه ی نقش کردن عوالم درونی خود را بهتر بشناسد و به رموز فنی آگاه تر باشد ، تصویر پرداخته ی وی ، نقش صادق تری از حقایق جهان لطیف و معنوی ارائه خواد نمود .

نکته ای که در این جا از هر حیث باید مورد توجه قرار گیرد آن است که اگر هنرشناسان غربی ، که در زمینه ی مینیاتور ایرانی تحقیق و تفحص می نمایند ، از رموز هنر نوین کشورهای خود آن طور که باید و شاید آگاهی داشتند و تنها به ملاحضات باستان شناسی درباره ی نقاشی ایرانی اکتفا نمی کردند، به طور یقین کلید مطمئن تری برای شناخت این پدیده ی ذوقی در اختیار داشتند، زیرا مطلبی که مورد بحث ماست و از نظر بعضی از متخصصین فن پوشیده مانده است ، این امر می باشد که دنیایی که هنرپردازان نوین غربی به دنبال آن هستند و گاهی در آثار پاره ای از آنان تجلی می کند ، آن قدر با جهان ملکوت مورد نظر در هنر ایرانی نزدیک است که ادراک هریک از آن ها در حقیقت نزدیک شدن به جهان نمایانده شده در آنِ دیگر است.

موضوع آن قدر دقیق است که اگر آن طور که باید و شاید مورد تحقیق قرار نگیرد برای بسیاری به صورت یک معمای پیچیده باقی خواهد ماند.

زبان رمز عاشقی، و دروازه رسیدن به جهان ملکوتی و روحانی، اگرچه در ابتدا متفاوت است اما در پایان به یک نقطه ختم می شود. این مهم هم در نگارگری ایرانی، که به دنبال ثبت جهانی فرای واقعیت مادی است و هم دربرخی آثار نقاشی نوگرای غربی به خوبی هویداست

بلافاصله لازم است اشاره کنیم که غرض ما از هنرمند نوپرداز غربی ، نه آن عده ای هستند که برای فرار از آموختن فن شریف و دشوار نقاشی همه ی قواعد هنری را ناچیز انگاشته و به دنبال آسان ترین راه ها رفته اند و نه آن گروهی که با شیادی و دغلی ، آثاری بی ارزش و ناچیز را به جای هنر واقعی به مردم ساده دل تحویل می دهند و آن ها را به عقب ماندگی و هنر ناشناسی هم متهم می نمایند، بلکه منظور ما آن دسته از هنرمندان نوپرداز اندیشمندی هستند که دور از هیاهو و جنجال با حوصله و پشتکار و فداکاری و صمیمیت و با تحمل دشواری ها و محرومیت های بسیار ، قدم به قدم در راه یافتنِ خویشتن خویش و آگاهی از اسرار پیچیده ی روان آدمی و بیان درباقت ها و واردات غیبی به وسیله ی علائم و نشانه های خاص نقاشی همچون یک دانشمند، یکه در گوشه ی آزمایشگاه به تحقیق می پردازد با رنگ و قلم و دیگر ابزارها نقوش بدیع برمی انگیزند و به دنیای زیبای دورن خویش شکلی قابل رویت می بخشند، قابل رویت برای آن کس که با این زبان آشنا و از رموز آن باخبر باشد.

زبان رمز عاشقی، و دروازه رسیدن به جهان ملکوتی و روحانی، اگرچه در ابتدا متفاوت است اما در پایان به یک نقطه ختم می شود. این مهم هم در نگارگری ایرانی، که به دنبال ثبت جهانی فرای واقعیت مادی است و هم دربرخی آثار نقاشی نوگرای غربی به خوبی هویداست. کم نبوده اند هنرمندانی که دل در گرو ساختن تمثیلی آن جهانی داشته اند، تصویری که بازتاب جمال حق باشد. در روزگار ما نیز، هنرمندان هنر نو در غرب نیز ، به دنبال جنبشهای ضدواقعنمایی ، قدم در راهی مشابه نهاده اند، و به دنبال آن هستند که در آثار خود ، تجسمی از واقعیت معنوی هر رنگ و شی را واقعیت بخشند و با دوری گزینی از هنر واقع گرا، و توصل به دنیای ذهن و خیال، به دنبال تحقق این هدفند.

نکته این جاست که این اندیشه که امروزه ما تفکر مدرن و زیبایی معاصر می‌خوانیمش ، سالها پیش در ذهن نگارگر ایرانی ایجاد شده بود و وی توانست با مددجویی از دیدگاه های عرفانی اسلامی به بهترین نحو به آن دست یابد

اگر از دیدگاه هنرمند ایرانی و ذهنیات عارفانه اش مطلع باشیم، این پرده‌های ظریف و زیبا، عمقی دوچندان پیدا می کنند و ارزشی بی شمار و براستی این دلیل واقعی و فاخر این هنر است.