رسم الخط عربی و هنر خوشنويسی اسلامی

رسم الخط عربی يکی از رسم الخط های صوتی است که در هزاره دوم پيش از تاريخ از زبان فنيقی در گوبل، شهريکه در زبان يونانی به بايبلوس (بيبلوس) در شرق سواحل بحيره مديترانه موقعيت داشت، بوجود آمده است. الفبا عربی بسيار ساده و مناسب حال زبان سامتی مثل عربی است. الفبا شرح دهنده همصدا ها و خودصوتيهای دراز است. در زبان عربی حرو ف باهم بسته ميشوند و يکعده حروف فقط از راست قابليت بستن را دارند و بس. حرو ف بيصدا را فقط ميتوان باعلائمي (نقطه و اعراب) جابجا شده در بالا ياپائين هم صدا يا مصوت مشخص ساخت. قاعده نوشتن درعربی از راست به چپ است.

با ظهور حضرت محمد(ص) بحيث پيامبر و پسانها بوجود آمدن امپراتوری عرب برمبنای اصول دين اسلام، زبان عربی وسيله مهم پيوند و تفاهم، زبان اداره و گسترش علم و دانش و بخصوص علوم دينی مورد استفاده قرار گرفت. کاربرد زبان عربی درعلوم دينی بيشترهم با اين طرح عموميت يافت که حرفها و احکام الهی در قرآن توسط کسی ايجاد نشده، بل، به امر خدا وند (ج) توسط جبرئيل(ع) به حضرت محمد(ص) بزبان عربی انتقال داده شده است. واعتقادی وجود دارد که قرآن فقط در همين شکل عربی اش معانی و رسالت خود را بخوبی بيان ميکند.

روی اين دليل بسياری ملتهای دنيا رسم الخط عربی را پذيرفتند، هم از آنهايي که صاحب رسم الخط جداگانه خود بودند وهم آنهايي که تا آن وقت رسم الخطی نداشتند.اين رسم الخط را بخصوص ملتهای ايرانزمين که زبان پارس قديم رسم الخط ميخی و زبان پارس ميانه رسم الخط ارامه يی رابکار ميبردند، پذيراشده و بعد ترکها، پشتونها، مالز يها، مسلمانان هندودگران آنرا قبول کردند. وهرکدام ازاين ملتهارسم الخط عربی را با برخی ويژه گي های زبان اولی خودشان غنی وهمآهنگ سا ختند. مثال پارسی زبانان با علاوه کردن چهارحرف (پ.چ.ژ.گ) الفبا فارسی را شامل رسم الخط عربی ساختند که از آن رسم الخط فارسی - دری به ميان آمد. زبان عربی برای يک مدت معين درمحلات مشخصی ازسوی يک عده ملتهای ديگری چون اسپانوي ها، مسلمانان بالکان اروپا و روسيه سپيد، نيز پذيرفته شده بود.

ياداشتهای درمورد خصوصيت زبان فارس از کتاب مبادی تاريخ تمدن اسلام (Introduction To Islamic Civilization) يکی ازبحثهای جدی درمطا لعات تمدن و فرهنگ اسلامی با نقش هنر و ادبيات فارسی درشرق ميانه و کل جهان اسلام خيلی مهم ودلچست است. اين تاثيرفرهنگ وهنر فارسی درجهان اسلام به دو گونه متبارزبوده:

۱- فرهنگ وهنرپارسی درزمره سايرهنرهاوفرهنگهای حوزه کشورهای اسلامی ازآغازبايک نوع خوداراديت واستقلال درشيوه وشگردبيان خودتبارزکرده است.واين درست مصادف روزگاريست که دين مقدس اسلامی باسرعت بيسابقه به سراسرشرق ميانه دربخش جنوبشرق وجنوب غرب آسيا وآسيای ميانه منتشرشدوسايرتمدنهاوفرهنگهای پيش ازاسلام راکاملا زيرتاثيرخودردرآورد،بسياری زبانهاراساقط ساخت،اماعناصرخاص خوداراديت وهويت زبان وفرهنگ پارسی برجاماند که حتی بلمقابل تاثيرات خوبی هم برخود تمدن و فرهنگ اسلامی گذاشت.

۲- تاثير و اثرگذاری عناصر ارزشمند فرهنگ و هنر پارسی بر جهان اسلام خودش يک مسله مهمی است که اگرچه اين گونه تاثيرات ازسوی دگر فرهنگها و تمدنهای غيراسلامی شرق ميانه هم درميان بوده، اما دامنه ی آن به پيمانه تاثير پارسيان گسترده گی نداشته است. اين تاثيرات از لبلاس پوشيدن، تجارت پيشگی ،صنعت کاري، هنرپروري، زراعت پيشگي، ارتش داري، دانش پروری وغيره بوده اند.

در کنار اينها چنانکه گفتيم تاثير تمدن‌های دگر پيشين هم چشمگيراند، اما اين تمدنها در نتيجه همه رنگ باختند مثل تمدن کوپت (کوپتيک) مصر و يوناني، تمدن مصر و ارامنه ی سوريه يا مجموعا تاثير و نفوذ در تمدن پارين بيزانتين يکی دگر از اين مثالها ميباشد.

ادبيات پارسی برسم الخط عربی متبارزترين جلوه های مقاومت وايستاده گی تمدن پارسيان رانشان ميدهدکه دربرابر قدرتهای حاکم برونی ازخودنشان داده است، يکی ازويژه گی مقاومت تمدن وهنرپارسيان دربرابرحملات اعراب اينبوده که پارسيان تاسده هاحضوراعراب رايک امرتجاوزکارانه ی ميپنداشتند.دراين راستا ادبيات پارسی يکی از بارزترين سلاح های مقاومت بوده،چنان که جلوه های اين مقاومت رامورخان ميان سالهای ۹۰۰تا۱۵۰۰ميلادی رقم ميزنند.باآنکه پارسيان آيين مقدس اسلامی رابه تمام معنی پذيراشدند،امانفوذوحضوردگرعناصرفرهنگ عربی رابيگانه ميدانستند.

درجوامع اسلامی تصاوير موجودات زنده مثل انسان وحيوان اصلاترسيم نميشده است.البته درخودقرآن بصور ت مستقيم دراين موردمنع اعلام نگرديده است.مگرازروی برخی گفته هاوروايات محمدی که بشکل حديث در آمده اندوشرح دهنده زنده گی آن پيامبراند، تماسها يی درموردگرفته شده است.بناهنردراسلام بيشتردر آرايش (اورنامنت)که شامل نقش نباتا ت،طبيعت واشکال مثلثاتی بوده،امادرکنارآن هنرخوشنويسی يا خطاطی هم جايگاه بسزايی داشته ودار د.

نقش خشنويسانه برخی گفته‌ها، روايات ابيات شعری ازگذشته تا امروزموضوع مرکزی آفرينشگری هنری ونقش وآرايش توليدات صنايع پيشه وری رادربرداشته است.آفرينشگری هنری درصنايع پيشه وری زينت وآرايش اشيای فلزی مثل ظروف، سلاح، شمعداني،سکه،اشيای سراميکي، پورسلان، سنگ،پارچه باب ميباشند.حروف بمثابه يک وسيله زينتی دردرون وبرون منازل وبناهامثل مساجد،منبرها،مدرسه ها،خانقاها،آرا مگاه ها،تفريحگاه هاواستراحتگاه های عامه و درحمام هاوغيره بکارگرفته ميشود.

اهميت خط زمانی بالا ميگيرد ،که دين اسلام به مراتب بيشترازهمه اديان براهميت کتاب، متن‌های نوشتاری و اصلا بر اهميت فراگيری سواد، علم ودانش وادبيات تاکيد می‌نمايد.چنانکه شاعری از سده ۱۱تاريخی نوشته است:...زعفران عطر زنان و دوات عطر مردان است. بسا خوشنويسی در جوامع اسلامی تنها هنر و مهارت ظريفانه نبوده، بل يک دانش دقيق پنداشته ميشود. خشنويسی را ويژگی عرفانی و فوق طبيعی زبان مي‌دانسته اند. ازآغاز رواج اسلام خط در تحکيم قدرت اسلامی نقش مهمی داشته است. نخستين خشنويس مشهور شخص حضر ت علی ابن ابی طالب(ع) داماد آن حضرت و پس از آن يکی ازخلفای راشدين راقلمداد مي‌کنند.