مضامين رايج در نقاشي دوران قاجار
در نقاشي‌هاي دوران قاجار مضامين متعددي به كار رفته ولي سه مضمون بر آن سيطره داشته است :
- مضامین حماسي و سياسي
- مضامين تزیینی و بزمی
- مضامین مذهبي
تمامي اين مضامين براي رسيدن به هدف از واسطه‌ها و رسانه‌هاي متنوعي بهره گرفته است علاوه بر مضامين قراردادي همچون درباريان و اعيان ، صحنه هاي تاريخي ، جنگ و شكار از موضو عات گل و دختركان و اسليمي ها و مذهبي هم استفاده شده است . از تحولات آنها افزوده تصاويري از اعضاي نخبگان سياسي نظير و زيران و حاكمان و اعضاي طبقه تاجران است.
مضامين حماسي و سياسي
يكي از اهداف اصلي كار بست مضامين سياسي در هنرهاي تجسمي به رخ كشيدن شكوه و شوكت حاكم و سلسله قاجار بود . شاهان قاجار بيش از سلسله هاي ديگر ايراني تلاش مي كردند تا در داخل و خارج ايران قدرت و اهميت خود را بوسيله هنر به رخ مردم بكشند . آنجا براي نفوذ دادن قدرت خود در اذهان مردم و بزرگ نمائي سلطنت خويش ، تصاوير تك چهره و يا دسته جمعي خانواده هاي خويش و يا ديدار سفيران خارجي را با آنها به نمايش مي گذاشتند و اين نوعي تقليد از ادوار قبل از اسلام مانند دوره ساساني بود ، و تقليدي از نمونه هاي هنري پيشين كه هدف دار و جهت دار مي بود و تنها به نقاشي يا پيكر تراشي محدود نمي شده است . بازگشت به عظمت باستاني ايران نه تنها در هنرهاي تجسمي راه يافت بلكه بخشي از باز آفريني زبان ع تاريخ و فرهنگ ايراني بود و اين نهضت با استقرار سلطنت قاجار شروع شد .
بيشتر از همه فتحعلي شاه ، با حالت و چهرهاي مختلف در شماري از تابلوهاي نقاشي ظاهر شد تا به جهانيان قدرت و شوكت خود را فرانمايد يكي از نقاشي هاي فتحعلي شاه كه بوسيله مهر علي كشيده شده به سبب علاقه بيش از اندازه وي بارها تكثير شده و هر بار با لباسي متفاوت ظاهر گرديده است ، اين نقاشي هاي سلطنتي كه به ديوار عمارات و كاخ ها نصب مي شده، همچون ديگر چيزهاي سلطنتي ( مانند رداي افتخار فرمان همايوني ) حرمت و قداست خاصي داشته است ،آنها را همچون هداياي ارزشمندي به سفيران اروپائي و رجال اسيائي اهدا مي كردند.
قاجارها ابداع كننده ديوارنگاري نبودند بلكه سنت دراز اهنگ ديوار نگاري ايراني را ادامه دادند نمونه اين ديوار نگاري ها در ديواره عمارت تخت مرمر، كاخ گلستان عمارت فرمانروائي شيراز ، هفت تن و باغ نو شيراز ، و بناهاي اصفهان وجود دارد ، البته اين ديوار نگاري ها در كيفيت پائيني بوده اند و تا زمان دومين پادشاه قاجاري نيز ادامه داشت .
مضامين تزیینی و بزمی
در گچ نگاري‌هاي دوره قاجار مضامين تزييني جايگاه ويژه‌اي دارد. اصلاً گچ نگاري و گچ بري در معماري ايران همواره جنبه تزييني داشته است و براي زيبايي اندروني خانه‌ها به كار مي‌رود. كهن‌ترين گچ بري‌ها و گچ نگاري‌ها براي تزيين كاخ‌ها به زمان پارتيان و ساسانيان برمي‌گردد و گچ بري‌ها و گچ نگاري‌هاي كاخ‌هاي دورااروپوس و كوشك سه ايواني ايوان كرخه نشان دهنده جايگاه فاخر اين هنر در ايّام باستاني ايران است.
در ايران پس از اسلام هم تزيينات گچي با بهره‌گيري از مفاهيم فرهنگ اسلامي همچون اسليمي‌ها و ختايي‌ها و حتّي كتيبه‌هاي قرآني، اعتبار در خوري مي‌يابد و اين اعتبار در هر دوره تاريخي ايران صبغه ويژه‌اي پيدا مي‌كند.
با رواج و اوج نگاري ايران، گچ نگاري‌هاي تزييني در كاخ‌ها و بناهاي اعياني چهرهاي درخشان به خود مي‌گيرد، بعضي از آنها را به خصوص از دوران تيموري در شماري از نگاره‌ها سراغ مي‌توان گرفت و بازسازي كرد. مجالس بزم و سرور حاكمان، منبع الهامي براي گچ نگاران بود. موضوعات روايي و مضامين داستاني ادب فارسي به ويژه صحنه‌هاي تغزلي و غنايي مثنوي‌هاي عاشقانه از جنبه‌هاي دلنشين گچ نگاري مي‌شود كه بنا به ذوق و سليقه حامي هنر از آن در دربارها و خانه‌هاي اعياني استفاده مي‌كنند. گچ نگاران با بهره‌يابي ا زمضامني طبيعت همچون گل‌ها و مرغ‌ها و بته‌ها و درختان و كوه‌ها و صخره‌ها و رودها، چه دئر حالت اسليمي (انتزاعي) و چه در حال و هواي واقعي، به بازنمايي شكوه و گيرايي طبيعت بر روي گچ مي‌پردازند و دل و ديده صاحبان ذوق را مي‌ربايند و سلايق آنها را ارضا مي‌كنند. در يكي از خانه‌هاي اعياني بازمانده از نيمه اوّل سده چهاردهم هجري اصفهان، گچ نگاري‌هايي با مضمون گل و مرغ در رديف قابچه‌هايي باقيمانده به صورت يك تركيب بندي هندسي جلوه يافته است. در قاب مياني اين تركيب بندي شمايل درويشي نقش بسته و در حاشيه سمت چپ و راست آن دو قاب بزرگ مستطيلي با اسليمي‌هاي گياهي و گلدان گل پيچيده در اسليمي‌هاي اين قاب، زيبايي چشم نوازي پديد آورده است. قاب بزرگ مربع شكل مياني به سه بخش تقسيم شده، در دو بخش بالا دو رديف از قابچه‌هاي پر از گل‌هاي سرخ و زنبق ديده مي‌شود و بخش بزرگ تحتاني هم به صورت عمودي به پنج قاب تقسيم گشته، در قاب مياني تصوير درويشي جاي گرفته و در دو قاب سمت راست و چپ هم اسليمي‌ها و گل‌هاي نبق قرار گرفته است. ( آژند1385،ص38 )
رديف فوقاني اين تركيب بندي مملو از قابچه‌ها با تصاوير گل است. در عمارت شترگلوي باغ فين كاشان هم نقوش گل و مرغ بر روي گچ ديدني است. اتاق نقاش خانه كاخ گلستان آكنده از تزيينات اسليمي گياهي و قاب‌هاي پر از پيكره‌هاي زنان قاجاري و نيز منظره پردازي همراه با طبيعت بي‌جان است. گچ نگاري‌هاي تزييني در بيشتر عمارات شهرهاي ايران، از جمله اصفهان، كاشان، تبريز، شيراز، يزد و قزوين فضاي دلچسبي را براي ساكنان عمارات پديد مي‌آورده است. جالب‌تراز همه گچ نگاري‌هاي تزييني قصر سردار ماكوبي در ماكوي آذربايجان است. در قاب بندي‌هاي تزييني اين قصر، نقاشي گل و مرغ، دورنماسازي‌ها و منظره پردازي‌ها، تصاوير چهارپايان، پيكره‌هاي زنان در شكل و شمايل فرنگي و طبيعت بي‌جان در اوج زيبايي است و زيباتر و جذابتر از همه نقش دو سفره ايراني و فرنگي است با رديف پيكره‌هاي ايراني با غذاهاي ايراني و رديف پيكره‌هاي فرنگي با غذاهاي فرنگي. گچ نگاري يكي از خانه‌هاي قديمي و اعياني يزد همرا ه با قاب‌هاي آكنده از اسليمي‌ها و افريزهاي مملو از اسليمي‌هاي گياهي و ترنج‌هاي پيكره‌اي، بيشتر به يك نگاره ماننده است. در اردبيل هم مي‌توان ا زاين نوع گچ نگاري‌هاي تزييني در بعضي از خانه‌هاي به جا مانده خصوصي سراغ گرفت. قاب بند گچ كاري شده و منقوش يكي از خانه‌هاي اعياني شهر مياندواب بيشتر به يك محراب زيبا شبيه است، با حواشي زيباي گل و مرغ و مقرنس كاري قاب هلالي مانند ميان آن. ايوان‌هاي تكيه هفت تنان شيراز در گچ نگاري تزييني از گل‌هاي درهم تنيده و مرغان درون آنها، زيبا و روح نواز است. صحنه‌هاي شكار، دورنماسازي و نبرد رستم هم در بعضي از قاب‌هاي آن به چشم مي‌خورد. از طرف ديگر، در اندرون عمارت كلاه فرنگي شيراز نيز قرينه سازي‌هاي گل و مرغ و حاشيه بندي‌هاي تزييني آنها شبكه‌اي هندسي از نور و نگاره را جلوي چشم بيننده مي‌گشايد.
لطفعلي صورتگر، نقاش نام آور دوره قاجار، در سال 1317 هجري قمري خانه ميرزا رضا خان معتضدالملك را گچ نگاري كرد و در تزيينات گل و مرغ واسليمي و دورنماسازي آنها، عالم زيبايي آفريد كه چشم نگرنده را خيره مي‌سازد.
به هر تقدير، در گچ نگاري‌هاي دوره قاجار شكوفايي كم نظيري به ثمر نشسته و شكوهمندي خيره كننده‌اي پديد آمده كه از مواريث سنتي هنر اين دوره است. غرب قد خم كرد و در تحويل سده نوزدهم به بيستم به تدريج كم رنگ‌تر شد و نقش مايه‌هاي ناب ايراني جاي خود را به نقش مايه‌هاي فرنگي سپرد. ( آژند1385،ص40 )
نقاشی‌های دوره قاجار صرف نظر از مقاصد سياسي ، براي تحريك احساسات و ارضاي حس زيبائي شناسي نيز بكار گرفته شد. آنها در نقاشي گل ها و پرنده ها بر ديوار نگاري پيشي گرفته اند و كاشانه خودشان را با سبكي بديع و چشم نواز آذين بسته اند اين نقاشي ها بخصوص از گل ها ، مناظر و نقوش غير پيكر هاي در روي قلمدان ها ، قاب ائينه ها و غيره مشا هده مي شد . علاوه بر پرندگان، گل ها ومناظر ، دختران نيز همچون اروپائيان براي انسان چشم نواز بودند .از اتاقهاي كاخ سابق كريمخان زند در شيراز شمار زيادي از نقاشي هاي بانوان سر كردگان زمان وجود داشت . در خانه هاي شاهزادگان و اعيان متناسب با كاربرد اتاق تزئينات ديواري ديده مي شد مثلا در يك اتاق پذيرائي يا رسمي تك چهر هاي بزرگ و رسمي را در يك اتاق خصوصي تر نقاشي از چهر هاي دختركان مورد طراحي قرار مي گرفت و صحنه هاي شكار هم مناسب آويختن در اقامتگاه شكار در بيرون پايتخت بود .
تاثیر هنر غرب در ایران که از زمان صفویه آغازشده بود و در دوره زند وقاجاریه رونق بیشتری می یابد و شئون مختلف فرهنگ و هنر ، خصوصاً دیوار نگاری را متاثر می سازد . در دوره قاجار تنوع زیادی در هنرهای مرتبط با معماری و طرحها و نقاشیها مانند کاشیکاری ، گچ بری و آیینه کاری با انواع نقوش مختلف به چشم می خورد .ونقاشی روی گچ در دوره قاجار عمومیت پیدا می کند. این طراحیها معمولاً ساده و بی پیرایه هستند و این سادگی ناشی از عامی بودن نقاشان و نداشتن تعلق خاطر به اصول نقاشی بوده است .
در روند تحول موضوعی و تزئینات معماری می توان گفت ، در دوره قاجار طرحها و نقش ها متاثر از نقوش طبیعت گرایانه مانند گلهای زنبق و نیلوفر آبی و انواع پرندگان و سایر نقشها قرار داشته است و در واقع اهمیت تزئینات معماری در این است که این تزئینات بایستی همواره مکمل و تلطیف کننده فضاهای معماری باشند .
از خصوصیات دیوارنگاره های این دوره استفاده از نقوش گل و مرغ و گل و بوته با گل های زنبق است نمونه های آن در بناهای این دوره به فراوانی یافت می شود و می توان به اتاق هایی اشاره نمود که با نقوش گل وبوته و ختایی و اسلیمی با زمینه های طلا اندازی شده در این دوره بر روی گچ مزین شده است . در اوایل دوره قاجار تاثیر معماری و خصوصاً هنرهای وابسته به آن بسیار شدید است . و این شیوه تا اواسط آن ادامه می یابد . با این وجود اگر سقف بناها در دوره زندیه عموماً مقرنس کاری و گچ بری شده و بر روی آن نقاشی گل و مرغ و نقش اسلیمی و ختایی کار می شده در نقاشی دوره قاجار تاثیر از آثار نقاشی غرب بیشتر بوده و در تزئین دیوارها نیز در این دوره آیینه کاری رواج بیشتری می یابد و شیوه های مختلفی ازآیینه کاری متداول می شود .
در دوره قاجار تنوع زیادی در هنرهای مرتبط با معماری و طرحها و نقاشیها مانند کاشیکاری ، گچ بری و آیینه کاری با انواع نقوش مختلف به چشم می خورد . نقاشی روی گچ در دوره قاجار عمومیت پیدا می کند که به دو روش آب رنگ و رنگ روغن کار شده است .
در تزئینات معماری ، در دوره قاجار اصول کلاسیک طرحها و نقش ها تحت الشعاع نقوش طبیعت گرایانه مانند گلهای زنبق و نیلوفر آبی و انواع پرندگان و سایر نقشها قرار داشته است و در واقع اهمیت تزئینات معماری در این است که این تزئینات بایستی همواره مکمل و تلطیف کننده فضاهای معماری باشند .
از ویژگی‌های بارز نقاشی روی گچ، هنر برقراری ارتباطی است که با عامه مردم داشته است وهمچنین اهمیت شناخت تاریخ هنر نقاشی نیز در همین ارتباط است. این ارتباط از طریق نگاه و دیداری بوده و بیشتر با مردم عامی در ارتباط بوده است . اغلب دیوار نگاریهای دور قاجار در خانه ها ، بازارها و گذرها اجرا شده و متأثر از فرهنگ عمومی جامعه است و این ما را به اهمیت این آثار بیشتر نزدیک می کند.
هنر و معماری قاجاریه تاثیر و ادامه هنر دوره زندیه است. از خصوصیات دیوارنگاره های دوره زندیه استفاده از نقوش گل و مرغ و گل و بوته با گل های زنبق است نمونه های آن در بناهای این دوره به فراوانی یافت می شود و می توان به اتاق هایی اشاره نمود که با نقوش گل وبوته و ختایی و اسلیمی با زمینه های طلا اندازی شده در این دوره بر روی گچ مزین شده است . در اوایل دوره قاجار تاثیر معماری و خصوصاً هنرهای وابسته به آن بسیار شدید است . و این شیوه تا اواسط آن ادامه می یابد . با این وجود اگر سقف بناها در دوره زندیه عموماً مقرنس کاری و گچ بری شده و بر روی آن نقاشی گل و مرغ و نقش اسلیمی و ختایی کار می شده در نقاشی دوره قاجار تاثیر از آثار نقاشی غرب بیشتر بوده و در تزئین دیوارها نیز در این دوره آیینه کاری رواج بیشتری می یابد و شیوه های مختلفی ازآیینه کاری متداول می شود .
نقش گل و پرنده در هنر ایران حکایتی فاش‌نشدنی و قصه‌ی عشق وصف‌ناشدنی است. عشقی که هر عاشق دست آشنا به آفرینش نقش به سهم و بضاعت معرفت خویش ، آن را به مدد نقش و رنگ تفسیر کرده است. اوج نقش مایه گل و مرغ در دوره پس از صفویه است . از این دوره به بعد ، نقش گل و مرغ بخش عمده تزیینات ایرانی را در برمی‌گیرد. از جمله زمینه‌های هنری که از این نقش بهره جسته‌اند می‌توان به کاشی‌نگاری ، گچ‌نکاری ، طراحی فرش ، طراحی پارچه (به ویژه منسوجات دوره صفویه) ، نقاشی پشت شیشه و به ویژه لاکی (قلمدان نگاری ، جلدهای لاکی ، جعبه‌های چوبی و غیره) اشاره نمود. مقبولیت نقاشی‌های گل و مرغ را می‌توان ناشی از مواردی چون: رونق نقاشی «تک‌ورقی» و همچنین نقاشی لاکی (که ناشی از رکود مصورسازی کتاب در کارگاه‌های درباری بود) ، تغییر سلیقه‌ی عمومی ، پیداشدن حامیان جدید از میان دولتمردان شهری ، تأثیر نقاشی‌های چینی و کوبلن‌های فرانسوی و همچنین تأثیر ادبیات آن دوران دانست.
مضامين مذهبي
در دوره قاجار هم گچ نگاري‌هاي مذهبي که در دوره صفويان از عنايتي ويژه برخوردار بود ادامه یافت. بقعه هارون در اصفهان، بقعه شاهزاده ابراهيم كاشاني، امامزاده شاهزاده حمزه اصفهان، گذرگاه‌هاي قديمي شهر كاشان و تكيه هفت تنان شيراز از این نمونه مضامین مذهبی هستند. در سقف شبستان بقعه شاهزاده ابراهيم كاشاني هم شمايل امام علي و حسنين در اطراف او، بدون برقع، بلكه با هاله نوري و فرشته‌اي تاج بر سر بالاي سر امام علي، گچ‌نكاري شده است. دو پيكره هم در بخش فوقاني سمت راست و چپ، شايد ميثم تمار و قنبر غلام امام، نقش بسته‌اند. در همين سقف مصايب كربلا، از شهادت امام حسين و علي اكبر و غيره، تصويرپردازي شده است. نقاش آنها معلوم نيست امّا در نيمه اوّل سده چهاردهم هجري كار شده‌اند.
در اندرون امامزاده شاهزاده حمزه اصفهان در نيمه دوّم سده چهاردهم هجري سلسله وقايع كربلا به طرزي باشكوه و زيبا گچ نگاري شده است. پيكره‌ها زنده و جاندار همسان نگاره‌هاي كتاب آرايي هستند. مجالس جنگ پر از تحرك و پويايي است. در يك بخش حضرت عباس سوار بر اسب و علم بر دست، با شمشير يكي از اشقيا را دو شقه كرده است. سرها و تنه‌هاي كشته شدگان روي زمين افتاده و اسبان در حال تاخت و تاز هستند.
تكيه هفت تنان شيراز هم خالي از گچ نگاري‌هاي مذهبي نيست. در يكي از اين صحنه‌ها كه متعلق به نيمه دوّم سده سيزدهم هجري است ذبح اسماعيل توسط ابراهيم تصويرپردازي شده و فرشته‌اي چاقوي ابراهيم را گرفته و مانع از ذبح اسماعيل شده است، در حالي كه در سمت چپ تصوير، گوسفندي نقش بسته كه مي‌بايد به جاي اسماعيل ذبح شود. در پس زمينه تركيب بندي منظره‌اي پر از دار و درخت و رودخانه همراه با قايق‌ها، كوه‌ها و خانه‌ها در دور دست به چشم مي‌خورد. اين تصوير گويي از روي يك تصوير چاپي اروپايي تقليد شده است. غير از اين در بقعه هفت تنان شيراز شمايل حضرت موسي در حين چوپاني نقش بسته است. شيخ صنعان و مريدان، تركيب بندي ديگري است كه در هفت تنان شيراز گچ نگاري شده است. پيكربندي‌ها خام و بدوي هستند و رنگ بندي آن چرك و تيره است. ( آژند1385،ص38 )
با اينكه كشيدن انسان در اسلام مذموم و تحريم شده بود ولي نقاشان در پرداختن به موضوعات مذهبي كوشا بودند .تصاوير مضامين مذهبي فقط محدود به نگاره هاي نسخ خطي نبود ، بلكه تصاوير شمايلي خريداران زيادي داشت و حتي بصورت چاپي در اختيار مردم قرار ميگرفتتد . تصاوير قديمي را روي مقوا براي فروش عرضه مي كردند و اين تصاوير شامل موضوعات مذهبي نظير كربلا ، ستايش مومنان و رستاخيز بود آنچه در اين تصاوير براي ما قابل توجه است هاله سفيدي دور سر پيكره ها و نور صورت آنها بود كه همچون حجابي انها را فرو پوشانده بود ، اين تصاوير ائمه اسلام بودند كه نقاش حق كشيدن صورت آنها را نداشت . اما به هنگام بازنمائي جواني قهرمانان مذهبي يعني پيش از ماموريت الهي شان ، هاله صورت و دور سر آنان را حذف مي كردند. يكي از موضوعات متداول لين دوره ، تصوير حضرت مريم در حالت نشسته بود كه اين تصاوير از اروپا به ايران مي امد اما نكته قابل توجه در اين تصاوير اين بود كه تصوير مريم عذرا را ايراني كرده بودند ، اين تصوير بيشتر حالت تزئيني يافته و رنگ ها متفاوت شده بود و تشخيص سرمشق اصلي از روي ان ها بسيار دشوار مي نمود.
ساير هنرهاي عاميانه همچون نقاشي‌هاي قهوه خانه ، موضوعات مشابه محصولات هنري متعادلي را به نمايش مي گذاشتند صحنه هاي قهرماني شاهنامه فردوسي بيشترين تصاوير بوم هاي نقاشي حماسي را به خود اختصاص مي داد . افزون بر اين ، داستان هاي رمانتيك بر پايه انجيل و قر آن و داستان هاي حماسي ديگر نظير داستان يوسف و زليخا نقاشي ميشد اما تعداد آنها زياد نبود .
موضوعات شيعي مخصوصا روايت واقعه كربلا شكل هنري خاصي به خود گرفته بود و نقال انها را روايت مي كرد . استفاده جديد مذهبي از نقاشي كشيدن تصاويري از شخصيت ها ي بر جسته سياسي به ياد بود مرگ ان ها بود ، اين تصاوير نگرندگان را در فضائي از حال و هواي مذهبي فرو مي برد ، چون اين بازنمائي ها بيشتر در اطراف يك آرامگاه يا خود ارامگاه صورت مي گرفت .