دیوارنگاری عامیانه یا مردمی ( نقاشان قهوه خانه )
نقاشان مكتب قهوه خانه از ميان اصناف برخاسته بودند که غالبا حرفه ديگري چون كاشي سازي، گچبري، نقاشي ساختمان و غيره داشته اند و بنا به ايمان وعلاقه خود و از طريق تجربي فن پرده نگاري رنگ روغني را آموخته بود. او اسلوبها و وسايل بياني متداول را بر حسب سليه و روش خاص خود به كار ميگرفت . در این شیوه هدفش هنرمند صراحت و سادگي بيان، و اثر گذاري هر چه بيشتر بر مخاطب است. از همين رو غالبا در پرده اش نام اشخاص را در كنار تصويرشان مينوشت، شخصيت اصلي را بزرگتر از اشخاص فرعي نشان مي دهد و يا از قراردادهاي تصويري معيني براي تاكيد بر جنبه هاي مثبت يا منفي شخصيتها استفاده مي کند ولي پايبندي به روايتگري هيچگاه او را خيالپردازي و تمثيل سازي باز نميدارد اگر چه كمابيش شگردهاي برجسته نمايي و ژرفنمايي را به كار ميبرد صحنه‌ها را با شيوه و اسلوبي آزاد و بدون رجوع مستقيم به مدل به تصوير مي كشد. (رويين پاكباز، ، 1383، ص 201پ )نقاشی‌های دوران قاجاریه (قرن شانزدهم میلادی) یک ترکیبی از سبک هنرهای اروپایی کلاسیک و سبک و تکنیک مینیاتوراست. در این دوران "محمد غفاری (کمال الملک)" سبک کلاسیک اروپایی را در ایران رواج داد. در این دوران سبکی از نقاشی بوجود آمد که بنام "قهوه خانه" شناخته شد. این نوع نقاشی یک پدیده جدید در تاریخ هنر ایرانی است. سبک "قهوه خانه" عامه پسند و مذهبی است. موضوعات این سبک بیشتر تصاویر پیامبران و امامان، شعائر مذهبی، جنگها و نام آوران ملی بودند. "قهوه خانه ها" رفته رفته جای خود را در بین مردم معمولی باز نمودند. در این مکان داستان سرایان و نقالان داستانهای حماسی و مذهبی را برای مردم بازگو میکردند. هنرمندان همان داستانها را بر روی دیوارهای این "قهوه خانه ها" نقاشی کرده بودند. قبلا در گذشته که پادشاهان و اشراف زادگان نقاشان را پشتیبانی میکردند؛ اما اینبار هنرمندان به درخواست مردم عادی آن مناظر را بر روی دیوارها می‌کشیدند و به این کار علاقمند بودند.
در بیشتر این قهوه‌خانه‌ها این مناظر که بیشتر به درخواست عمومی بود رنگ آمیزی شده بود. نقاشیهاى مذهبى با موضوعات تعزیه در دوره قاجار نیز به واسطه رونق مجالس روضهخوانى و برپایى مراسم سوگوارى در ماه محرم مورد توجه قرار گرفت و در نماى حسینیهها و تکیه‌ها جاى گرفت و بر پردههاى بزرگ منزل کرد. با این حال فضاى داخل مساجد همچنان ساده و بىپیرایش باقى ماند. کاشی‌هاى منقوش دوره قاجار اغلب از نظر هنرى ضعیف و ناچیز و شیوه کارشان عامیانه است و با آنکه ناصرالدین شاه کسانى را براى تحصیل نقاشى به خارج فرستاده بود، ولى کاشیکاران آن زمان صنعتگرانى نبودند که بتوانند به خوبى از طرح و رنگ‌هاى آنان بهره بگیرند. تزئین بناها که در طول چند قرن با شکوه و عظمت دنبال مىشد و در دوره صفوى به اوج خود رسیده بود، در دوره قاجاریه سیر نزولى داشت، پدید آورندگان این آثار جزء هنرمندان کوچه و بازار بودند که تحصیلات آکادمیک نداشتند و در مدرسه و مکتب خاصى دوره هنرى ندیده بودند. از این رو پردههاى نقاشى تعزیه را مىتوان جزء آثار هنر عامیانه به شمار آورد. در تهران پردههاى تعزیه را تحت عنوان «نقاشى قهوه‌خانه» معرفى کردهاند، امّا حقیقت آن است که این نقاشی‌ها مختص قهوه‌خانه نبود، بلکه هنرى بود که به میان مردم کوچه و بازار مىرفت. از نظر شیوه کار در پردههاى تعزیه رابطهاى بین نقاشیهاى دیوارى و مینیاتور وجود دارد. (صدراسادات،1381،ص 43)
نتیجه گیری:
در دوره قاجار نقّاشي‌ها و ساير نمودهای تصويري از طريق ديوارها و بوم‌ها جلوه ای خاص پیدا کردند. در دیوارنگاری های دوره قاجار شكوفايي به ثمر نشست که بعنوان بخشی از سنت تصویری این دوره تلقی می شود. ديوارنگار هایي كه جلوه‌هاي متنوع و مضامين متعدد دارند. حركتي كه از دوره صفويان شروع شده بود و هنر را به درون لايه‌هاي مختلف اجتماع كشانده بود و مردم عادي را نيز با سلايق و ذوق خاص خودشان وارد صحنه هنر كرده بود، در دوره قاجار نمودي چشمگير يافت. ديوارنگاري در اين دوره علاوه بر دربار، در برخورد با جامعه داراي عناصر پربار و پرمعني شد و پاره‌اي از رويكردها و باورهاي مردم را بزنمايي كرد که به نوعی حس زيبايي شناسي اعيان و اشراف و حتّي مردم عادي را انعكاس می دهد. ديوارنگاري‌هايي با مضامین سياسي و حماسی را می توان درکاخ ها و مجالس بزمی را در عمارت های شاهزادگان بیشتر یافت. دیوارنگاره های تزیینی در ادامه سنت دیوارنگاری زندیه به قوت خویش در فضاهای کاخ ها و عمارت ها حضور دارند. نمود مذهبی هنر این دوره را نیز می‌توان در دیوارنگاره‌های عامیانه یا مردمی که توسط هنرمندانی ناشناس خلق شده اند، در تکیه‌ها، سقا نفارها ،خانقاه‌ها، قهوه‌خانه‌ها جستجو کرد.نقاش دوره قاجار برخلاف نقاشان سده‌هاي پيشين، با انواع اشكال و قالب‌هاي نقاشي سروكار داشت. يعني طراحي قالي و نقش كاشي، ساختن باسمه‌هاي چاپي، گراوورسازي، تذهيب، پيكرتراشي و حتي معماري. نقاشان وپيشه‌وران وابسته، تشكيل صنف داده بودند و در تمامي شهرهاي بزرگ نماينده داشتند. بيشتر نقاشان همچون ساير پيشه‌وران در كارگاه‌هاي عادي واقع در بازار و گاهي نيز در خانه حاميان و هنرپروران كار مي‌كردند. نقّاشان قاجار بيشتر از پيشينيان خويش در جريان وقايع جهاني قرار داشتند. بعضي از آن‌ها براي فراگيري فنون نقّاشي اروپايي به خارج اعزام شدند. رواج عكاسي و فن چاپ تأثيري قاطع در بالندگي و تحوّل سبك نقّاشي قاجار داشت.
ديوارنگاره‌هاي كاخ‌ها، عمارات حكومتي و خانه‌هاي اعيان، نقّاشي‌ها هم براي تزيين عمارات و هم به عنوان نشانه تأكيد بر قدرت و شوكت صاحبان آن‌ها به كار مي‌رفت.
در فضاهای اندرونی خانه ها روی تاقچه‌ها و ديوارها از نقّاشي‌هاي رنگ روغن و نقّاشي‌هاي پشت شيشه، به منظور تزیین فضاها استفاده مي‌كردند. ديوارنگاره‌ها علاوه بر كاخ‌ها و عمارات عمومي و اقامتگاه‌هاي خصوصي، در بازارها نيز دیده می شوند كه صحنه‌هايي از شاهنامه و ساير شخصيتها را بازنمايي شده است. از اين نوع ديوار نگاره‌ها در حمام‌هاي عمومي و حتي مساجد هم ديده مي‌شوند.
ساير هنرهاي عاميانه همچون نقّاشي‌هاي قهوه‌خانه، موضوعات مشابه محصولات هنري متعال را به نمايش مي‌گذاشتند. صحنه‌هاي قهرماني شاهنامه فردوسي بيشترين تصاوير نقّاشي حماسي را به خود اختصاص مي‌دهند . افزون بر اين، داستان‌هاي رمانتيك بر پايه انجيل و قران و داستان‌هاي حماسي ديگر نظير داستان يوسف و زليخا نقّاشي شده اند. موضوعات مذهبي بخصوص روايات شيعي از واقعه كربلا بخش عمده اين آثار هنري را تشكيل داده اند و واقعه كربلا شكل هنري خاصّي به خود گرفته اند که نقّال ها آن‌ها روايت مي‌كنند .
منابع و مأخذ:
آغداشلو، آیدین( 1376) آقالطفعلی صورتگر شیرازی؛ گردآوری و تصویر از جاسم غضبانپور؛ انتشارات سازمان میراث فرهنگی، تهران.اتینگهاوزن،ریچارد و دیگران (1379 ) اوج‌های درخشان هنر ایران،ترجمة هرمز عبداللهی و رویین پاکباز، تهران:انتشارات آگاه.
اپهام پوپ، آرتور(1384) سیر و صور نقاشی ایران؛ ترجمه دکتر یعقوب آژند؛ انتشارات مولی، تهران.
اسکارچیا، جان روبرتو،(1384)، هنرصفوی،زند،قاجار، ترجمه یعقوب آژند، انتشارات مولی، تهران.
اینانلو، جهان، صدراسادات، مهران(1372)، گل و بوته در هنر اسلامی، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
پاکباز، رویین(1383) نقاشی ایران از دیرباز تا امروز؛ انتشارات زرین و سیمین؛ تهران.
پاکباز، رویین(1385)؛ دایره المعارف هنر؛ تدوین واحد پژوهش فرهنگ معاصر؛ تهران.
جلالی جعفری، بهنام( 1382)، نقاشی قاجاریه- نقد زیبایی شناسی، انتشارات کاوش قلم، تهران.
شریف زاده ، سید عبدالمجید(1375 ) تاریخ نگارگری در ایران؛ انتشارات حوزه هنری، تهران .
شریف زاده، سید عبدالمجید(1381)، دیوارنگاری در ایران، انتشارات مؤسسه صندوق تعاون سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.
فریه ، ر . دبلیو (1374 ) هنرهای ایران؛ پرویز مرزبان، نشر فرزان ، تهران.
فلور ، ویلم و دیگران ( 1381) نقاشی و نقاشان دوره ی قاجار؛ یعقوب آژند؛ انتشارات ایل شاهسون بغدادی، تهران.
کمالی، علیرضا(1385)، بررسی تاریخچه ی دیوارنگاری در ایران، نشر زهره، تهران.
گودرزی دیباج، مرتضی(1388) آیینه ی خیال، انتشارات سوره مهر، تهران.
Floor, Willem. 2005. “Wall Paintings and Other Figurative Mural Art in Qajar Iran”. Mazda Publishers, Inc.
E. Pakravan, Teheran de Jadis, Geneve, Edition Nagel, 1971
مقالات:
آژند، یعقوب (1385) دیوارنگاری در دوره قاجار، ماهنامه هنرهای تجسمی، شماره 25
صدرالسادات، مهران(1381) ، تعزیه در هنر نقاشى عامیانه، فصلنامه مشکوة شماره ۷۶ و ۷۷
دادخواه، بهمن ( 1982) نگاهي ديگر به نقاشي قاجار ، بنیاد مطالعات ایران، ایران نامه، سال هفدهم، شماره3
مسکوب،شاهرخ( 1982) درباره هنر نقاشي قاجار، مجله ایران نامه، بنیاد مطالعات ایرانی، سال هفدهم،شماره 3