آب در ادیان باستان مترادف با الهه باروری بوده است و در بسیار از معابد مورد پرستش قرار میگرفته است. ایرانیان باستان در معابد آناهیتا الهه آب و باروری را ستایش میكردند. در بسیاری از ادیان برای انجام مراسم آئینی و دینی آب برای شستشوی جسم به كار میرود و كالبد جسمی انسان را تمیز نگه میدارد.
« والو استقموا علی الطریقه لاسقیناهم ماء غدقا» (الجن-16)
و اینكه اگر آنها(جن و انس) در راه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان میكنیم.»
آب در ادیان باستان مترادف با الهه باروری بوده است و در بسیار از معابد مورد پرستش قرار میگرفته است. ایرانیان باستان در معابد آناهیتا الهه آب و باروری را ستایش میكردند. در بسیاری از ادیان برای انجام مراسم آئینی و دینی آب برای شستشوی جسم به كار میرود و كالبد جسمی انسان را تمیز نگه میدارد. آب همانند نور شمع در معابد و زیارتگاه‌های بودایی پیشکشی نمادین است وارتباط نزدیکی با نماد ماه به عنوان تجسم جنس مؤنث، قدرت احیاء کنندگی در جهان دارد. و در شرق نیز هندو ها در رودخانه گنگ خود را می‌شویند. در اروپا مسیحیان به هنگام ورود به كلیسا با دست زدن به آب سنگابه ها مراسم آئینی انجام می‌دهند و برای خوشامد گویی یك نوزاد به آئین مسیحی او را غسل می‌دهند.
اما تقدس آب برای مسلمانان، صورت ویژه ای داشته ودر آیات بسیاری از کتاب آسمانی از این آفریده الهی یاد شده ، و از سوی دیگر مسلمانان برای انجام عبادت وضو می‌گیرند و غسل كردن بخشی از آداب دینی محسوب می‌شود.
در این مجال با توجه به اهمیت این عنصر آفرینش در ادیان وآئین‌های مختلف به ویژه دین اسلام ،از چهار منظر به مبحث آب در اماکن مقدس خواهیم پرداخت، ودر این رابطه از طراحی معماری مرتبط با این پدیده در شکل گیری وساخت این دست بناها سخن خواهیم گفت.
1_ آنجا که سرچشمه آب، تبدیل به مقدس ترین مکان روی زمین می‌شود: کعبه
داستان ابراهیم وهاجر وآن سرابی که در نزدیکی کوه مروه به چشم هاجر می‌آمد وپس از هفت بار مبدل به چشمه ای جوشان شد، را همگی بارها وبارها شنیده‌ایم. پیدایش این چشمه که از آن روز تا به حال به نام چشمه «زمزم» نامیده شده است، باعث شد که پرندگان بر فراز آن به پرواز درآیند وبه دستور پروردگار، خانه خدا به دست حضرت ابراهیم در کنار این چشمه بنا شد.
علیرغم استفاده مداوم از آب زمزم تا به حال این چاه خشک نشده است و امام علی فرموده اند :«مَاءُ زَمزَمَ خَیرُ مَاءٍ عَلَی وَجهِ الأَرضِ»؛(اصول کافی_ج6_ص386) آب زمزم،بهترین آب روی زمین است. در توسعه اخیر سالنهای جداگانهای برای زنان و مردان، در طبقه زیرزمین مطاف، در کنار چاه ساخته شده و زائران از شیرهای آبی که در آنجا نصب شده و نیز از ظرفهای ویژهای که در نقاط مختلف مسجد الحرام از آب زمزم پر می‌شود استفاده می‌کنند. در تصویر 1 برشی از این چاه به نمایش در آمده، که موقعیت قرار گیری آن رانسبت به خانه خدا نمایش می‌دهد.
2_ آب، وضوخانه ها وپادیاوها، مقدمه ای بر عبادت
توجه به پاكیزگی پیش از همه جا در معماری ایران به چشم می‌خورد چنان كه بیشتر پرستشگاه‌ها یا بر لب چشمه آب بر پا شده یا در پیش آن جائی برای شستشو ساخته‌اند. در فارسی كهن و میانه طهارت و شست و شو را پادیاو و پادیاوی یا پادیاب و نیز طشت آب را كه با آن شست و شو میكردند پادیاب‌دان می‌گفتند و همچنین جایگاههائی را كه برای شست و شوی ساخته‌اند پادیاو نامیده می‌شده.(پیرنیا 1376) در صومعه‌های قرون وسطی ، حوض سنگی بزرگی که آب داخل آن ، از طریق چند روزنهٔ کوچک واقع در دور تا دور لبهٔ حوض ، به بیرون جاری بود تا وضوسازی یا شستشو ، قبل از برگزاری مراسم مذهبی یا صرف غذا ، راحت‌تر انجام شود. در دین مبین اسلام نیز تاکید زیادی مبنی بر تطهیر پیش از عبادت شده و دستور به وضو گرفتن پیش از نمازهای روزانه شده است و به همین دلیل دربناهای مذهبی، اماکن مقدسه ومساجد ما نیز وجود فضاهایی تحت عنوان وضوخانه یا پادیاو ضروری می‌باشد.
كه صفـــــــــائی ندهد آب تراب آلوده پاك و صافی شو و آنگه بخرابات در آی
با مطالعه معماری مساجد در سطح دنیا، با نمونه‌های جالبی از وضوخانه مواجه می‌شویم. مثلا در یمن حوض بزرگی را برای وضو گرفتن فراهم می‌کنند، که به آن سبیل گفته می‌شود. طرح پلکانی این حوض ها، در نوسانات آب وعمق‌های متفاوت، سطح‌های مختلفی را برای نشستن پدید می‌آورد. در مسجد ابن طولون مصر نیز، توجه معطوف به وضوخانه است، به طوری که وضوخانه با حجم سنگینش در وسط صحن مسجد قرار گرفته است.(رفیع فر 1380)
با توجه به آن چه گفته شد ضروری می‌نماید که معماری چنین فضاهایی نیز در شان یک مکان مقدسه باشد وفضای مطلوبی را برای زیارت کننده ایجادو زمینه مناسبی را جهت انجام عبادت ویا زیارت قبور مطهره فراهم آورد.
3-سقاخانه ها
احداث سقاخانه ها جهت رفع تشنگی از زائران اماکن متبرکه، از برنامه هایی است در طی سال ها مورد توجه بوده است. گاه قدمت این سقاخانه ها به عمر مسجد یا زیارتگاه باز می‌گردد مانند مسجد جامع اصفهان و گاه بر حسب ضرورت بعدها در کنار حرم مطهر یا در صحن مسجد ساخته شده است ودر بعضی از موارد نیز خود سقاخانه شهرت زیادی پیدا کرده و تعداد کثیری از زائران را به دور خود جمع کرده و آنان را سیراب نموده است، مانند سقاخانه اسماعیل طلائی در مجاورت حرم امام رضا (ع). وجود این سقاخانه ها علاوه بر رفع تشنگی از زائران می‌تواند در دلنشینی فضا نیز موثر واقع شده وگاه به دلایل خاص خود تقدس ویژه ای بیابد، مانند احداث سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) در حرم امام خمینی (ره) که دارای قطعه ای از ضریح حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و با آب‌های زمزم، سرداب حضرت ابوالفضل العباس (ع) و شط فرات پذیرای زائران می‌باشد.(شبستان-1385)
4- حوض‌های آب در صحن مساجد وحرم ها
حضور حوض‌های آب در صحن مساجد از چند جهت حائز اهمیت است: نخست مساله تلطیف هواست که با فواره هایی که در داخل یا کناره‌های آن قرار دارد این مساله تشدید می‌شود. دوم، وجود شیرهای آب در کنار این حوض هاست که برای شستشوی دستان وگاه وضو گرفتن به کار میرود. و سوم حضور آب ومساله انعکاس است که در وصف آن سخن‌های بسیاری گفته شده، منجمله این که تصویری از آسمان را در خود دارد، که این مورد سوم در بسیاری از موارد دستمایه کار معماران قرار گرفته وهنرمندانه از این مساله استفاده کرده اند.
دارد از حوض مصفا در کنار آیینه ها
تا نگرد غافل از نظاره خود یک زمان
(صائب تبریزی)
حرف آخر اینکه
در این مرور مختصر به نقش واهمیت آب در اماکن مقدس پی بردیم ودیدیم که آب به صور گوناگون ودر نقش‌های متفاوت در این ابنیه حضور می‌یابد. جانمایی مساجد واماکنی از این دست یا در محل ظهور ونزول آب می‌باشد ویا از حضور آب در چنین فضاهایی استفاده می‌شود. در حقیقت در چنین اماکنی آب دستمایه کار معمار قرار می‌گیرد، تا با پردازشی هوشمندانه، ضمن تسهیل استفاده عملکردی، به معنا پرداخته وتقدس فضایی را نمود بیش تری بخشد.
عمر روان چو آب وتو معمار قصر خاک چون آب چشمه هست، چرا در تیممی؟
(امیر خسرو دهلوی)
منابع:
1. قرآن مجید
2. کلینی ثقه الاسلام _ اصول کافی جلد چهارم _ترجمه و شرح :حاج سید جواد مصطفوی
3. پیرنیا محمد کریم_ آشنایی با معماری اسلامی ایران_ تدوین غلامحسین معماریان_تهران:انتشارات دانشگاه علم وصنعنت ایران
4. رفیع فر وحیده_ نگاهی نو به وضوخانه در طراحی مساجد_ مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی مساجد افق آینده_ تهران: دانشگاه هنر 1380
5. شبستان_ خبرگزاری تخصصی حوزه دین: www.shabestannews.com