بسیاری از هنرهای دستی رایج در ایران، سبقهای غیر ایرانی داشته و از کشورهای همسایه و گاه دیگر قارهها توسط جهانگردان و مسافران وارد کشور شدهاند. میتوان برای نمونه به هنرهای دستی اشاره نمود که بسته به نوع پوشش مردم بعضی مناطق به وجود آمدهاند. مردمی که با هر عنوانی _ مثل مهاجم و پیامآور و جهانگرد _ با خود فرهنگ زیستی متفاوتی را به همراه آوردهاند.
اما در مقابل، ایرانیان نیز همواره در همه تاریخ پذیرای ارمغانی بودهاند که در هر قالبی و با هر رویکردی به این سرزمین پاگذاشتهاست. اما بیشترین تاثیر در تاریخ دو هزار سال اخیر ایران را میتوان در ورود مسلمانان دید. پس از حمله رومیان به سلسله هخامنشی و تاثیر معماری رومی بر معماری در ایران، مسلمانان جدای از نوع معماری ساختمانهایی با کاربرد مذهبی با خود فرهنگ زیست مردم بادیه نشین با عادات مخصوص به خود، با نوع پوشش و خوراک و آواهای منحصر به نوع زندگی بادیه نشینی به ایران آوردند. تلفیق هنر ناب و با سبقه ایرانی با فرهنگ مسلمانان در بسیاری از هنرهای دستی تغییرات قابل توجهی پدید آورد و حتا باعث شد صنایع دستیای که پیش از آن متعلق به اعراب بود شکل و رنگ دیگری در ایران پیداکند.
عبابافی از جمله هنرهای دستی متعلق به اعراب است که در ایران به عنوان هنری سنتی مطرح شده و در شهرهای مختلف ایران گونههای مختلفی ئیدا کرده است. عبا لباسی عربی است که در ایران و به خصوص در مناطق جنوبی و مرکزی پوششی مرسوم به حساب میآید. اما عبا بافی با پشم شتر صنعت و هنری فابل توجه در چندین شهر ایران اشت. بوشهر، نائین ، بهبهان و مشهد از جمله این شهرها هستند.
اساتید عبا بافی در بوشهر به روشهایی شخصی و سنتی از پشم شتر عبا میبافند. " در استان بوشهر هنر عبابافی در روستاهای تنگ ارم، بنار آزادگان، زیارت، سعدآباد، بردخون، کردوان سفلی و علیا و حومه شهر اهرم رایج بوده و به کشورهای حوزه خلیج فارس نیز صادر می شده است. این هنر اکنون تنها در چند روستا باقی مانده است. یکی از مراکز کنونی و مهم عبابافی استان بوشهر در روستای کردوان علیا از توابع شهرستان دشتی با تعداد محدودی کارگاه به امر تولید پارچه عبا مشغولند؛ و از پشم نژاد شتر دشتی (ذبه) که از مهمترین نژادهای شتر استان و از بهترین نژادهای پشمی کشور است که از پشم آن عباهایی بافته میشود که در داخل کشور و کشورهای حاشیه خلیج فارس از مقبولیت بالایی برخوردار است." (ویکیپدیا)
در سفرنامهای با عنوان " آفتاب داغ مزد استاد نيست سرپنجه عبابافان ناسور شده " ضمن آشنایی با چند و چون هنر عبابافی در استان بوشهر، پای صحبت یکی از هنرمندان این هنر دست مینشینیم:
"آفتاب داغ مزد استاد نيست سرپنجه عبابافان ناسور شده"
" قبل از سفر به استان بوشهر تحقیقاتی درخصوص صنایعدستی استان انجام شد و متوجه شدیم به غیر از رشتههایی مانند گلیم و گبه، منبت، معرق، مینیاتور و ... عبابافی نیز از صنایعدستی خاص استان است كه در روستایی دور افتاده و در كارگاههای ساده با دستگاههای نه چندان مدرن بافته میشود.در طول سفر از بوشهر به روستای "كردوان" توانستیم اطلاعاتی مختصر و جامع از این هنر كسب كنیم اما لازم بود كه خود از نزدیك با نحوه كار هنرمندان این دیار آشنا شویم.
به محض ورود به این روستا، فضای آرام و دور از هیاهوی آن برای ما شهرنشینان كه به سر و صدا و هیاهوی شهر عادت داریم كمی غیر عادی بود، اما پس از مدتی آنچنان تحت تاثیر فضای حاكم بر روستا قرار گرفتیم كه دیگر تمایلی برای بازگشت به شهر نداشتیم.
پس از گذشتن از چند راه و بیراه به تنها كارگاه آموزشی عبابافی رسیدیم. باور كردنی نبود كه بافت عباهایی با آن ظرافت توسط چند دستگاه معمولی انجام شود. البته تلاش زنان و دختران روستایی برای جدا كردن مو از پشم های شتر را نباید نادیده گرفت.
میگویند قدمت عبابافی در استان بوشهر به 400 سال پیش باز میگردد، اما به مرور زمان و به دلیل بیتوجهی مسئولان، این صنعت فراموش شد تا چندی پیش كه معاونت صنایعدستی استان آن را مجددا احیا كرد و در حال حاضر در چند كارگاه روستای "كردوان" عبابافی انجام میشود.
عبای شتری استان بوشهر به لحاظ ثبات رنگ، لطافت و دوام پارچه آن مرغوبترین نوع عبا در كشورهای عربی محسوب میشود.
برای بافت عبا نخست موهای داخل پشمها از آن جدا و ریسیده شده و به صورت كلافهای بزرگ در میآید؛ سپس توسط دستگاههای مخصوص به دوكهای كوچك تبدیل میشود و این دوكها داخل محفظههای فلزی كوچك به نام "نیز"(ماكو) قرار میگیرد و آنگاه با دستگاههایی شبیه دارهای قالی بافته میشود.
اغلب كارگاههای عبابافی فضای كوچك اما جالبی دارند، به طوری كه ناخودآگاه پس از ورود انرژی آنها بازدیدكنندگان را مجذوب خود میكند، در كارگاههای عبابافی چندین جوان در حال ریسیدن نخ و قرار دادن آنها داخل دوكها هستند و بقیه نیز پشت دستگاهها قرار میگیرند تا بافت عبا را شروع كنند.
ساكنان بوشهر تاكید داشتند كه در روستاهای این استان كارگاههای قدیمی نیز وجود دارد. آنها درست میگفتند. در روستاها به شكل باورنكردنی عبا بافته میشود با دستگاههایی كه نیم آن در دل زمین و نیم دیگر بر روی زمین قرار گرفته است. پشمهای ریسیده شده به وسیله طنابی به داخل حیاط كشیده میشود تا از آفتاب زمستانی جا نماند زیرا با پشم خیس نمیتوان عبا بافت.
دستگاه ریسندگی كوچك و قدیمی، شانه چوبی و ... در این روستاها از قدمت چندین ساله برخوردارند و علاقهمندان را دست كم به 100 سال قبل میبرند.
یكی از بافندگان و استاد كاران عبابافی در روستای كردوان درباره بافت عبا میگوید: بافت عبا با پشم شتر، از صنایعدستی است كه در روستای شهرستان دشتی استان بوشهر سابقه دیرینه دارد.
"غلامرضا زارعی" میافزاید: اجرت تولید یك قواره پنج تا شش متری عبا كه تامین تمام مواد اولیه آن نیز بر عهده واسطه است، برای بافنده ? ???? تا ? ???? هزار ریال هزینه دارد در حالی كه واسطه، همین عبا را به راحتی با قیمت سه میلیون ریال در بازارهای عربی به فروش میرساند.
وی اظهار میدارد: عبای شتری بوشهر از بهترین و مرغوبترین بافت و نخ است كه به این لحاظ نیز در داخل و خارج از كشور متقاضی فراوانی دارد.
زارعی میگوید: صنعت عبابافی صنعتی منحصربهفرد است كه در میان روحانیون و كشورهای حاشیه خلیج فارس مشتریان بسیاری دارد و امروزه به علت نبود حمایتهای لازم در این زمینه، بافت آن از رونق افتاده است.
این هنرمند ادامه میدهد: در بهترین حالت میتوان 6 تا 7 عبا در ماه بافت زیرا تنها مرحله نخریسی آن برای تولید یك كیلو نخ 3 ماه به طول میانجامد كه مدت بسیار زیادی است.
وی نخریسی را مهمترین مشكل این صنعت عنوان میكند و میافزاید: نخریسی مهمترین و طولانیترین مرحله عبابافی به شمار میرود و كار بسیار دشواری است زیرا جوانان حاضر به انجام آن نیستند و زنان پیری كه اكنون به این كار مشغولند چشمانشان ضعیف شده و به دلیل درآمد اندك آن ترجیح میدهند در مزارع، گوجهچینی كنند تا نخ بریسند.
زارعی درخصوص مراحل بافت عبا چنین میگوید: بعد از تهیه پشم آن را میریسند و بهاصطلاح تاب میدهند یعنی تار و پود آن را از هم جدا میكنند، دولا تار یكلا پود، پس از آن مرحله چلهكشی و گرهزنی است كه به روی دار میرود و بعد از یك هفته كار میتوان 6 مترونیم عبا را كه عرض آن 80 تا 85 سانتیمتر است، بافت.
وی با بیان اینكه دوكها داخل محفظهای به نام "فنه" قرار میگیرند، توضیح میدهد: تعداد دوكها 10 تاست و دور هر دوك 60 دور نخ پیچیده میشود.
زارعی ادامه میدهد: طول هر عبا بین 160 تا 180 و عرض آن 75 تا 85 سانتیمتر است كه میتوان طول و عرض آن را بهوسیله شانه بزرگتر كرد.
وی با اشاره به اینكه در قدیم عرض كارها 75 سانتیمتر بود، میافزاید: امروزه ما عرض كار را به 85 سانتیمتر رساندیم كه میتوان گفت بهصورت استاندارد درآمده است.
این هنرمند میگوید: پشم مشكییكی از كمیابترین نوع پشم است كه بافت آن در كارگاهها برای بافنده 200 تا 300 هزار تومان هزینه دارد.
وی تصریح میكند: این نوع عبا در كشورهای حوزه خلیج فارس طرفداران زیادی دارد و تمام آنها توسط سران و شیخهای عربی پیشخرید میشود.
زارعی میافزاید: هر چه نخ عبا ظریفتر باشد كار زیباتر میشود و مشتریهای بسیاری هم خواهد داشت.
وی با بیان اینكه در طول سال حدود 150 عبا بافته میشود، ادامه میدهد: پارچههای آماده به تهران و قم فرستاده شده و پس از دوخته شدن در كشور توزیع و یا به كشورهای مختلف صادر میشود.
استاد عباباف بوشهری میگوید: اكثر كارهای تولیدی سفارشی است، اما خود هنرمندان نیز كارهایی را تولید میكنند كه خوشبختانه سریع به فروش میرسد.
وی از كمبود استادكار بهعنوان عمدهترین مشكلات این هنر، یاد میكند و میگوید: به دلیل گرایش جوانان به كارهای مختلف، كمتر كسی براییادگیری این هنر وقت میگذارد، اما به همت صنایعدستی استان بوشهر این صنعت با آموزش رایگان دوباره زنده شده و هم اكنون نیز 6 نفر در كارگاههای عبابافی حضور دارند.
زارعی در ادامه به وضعیت كارگاههای تولید عبابافی اشاره میكند و میگوید: در قدیم دستگاه بافت عبا در گودی قرار میگرفت و امكان جابهجایی آن وجود نداشت، اما دستگاههای جدید قابل حمل و كار با آنها آسانتر است.
هنرمند بوشهری با اشاره به حضور هنرمندان عباباف در نمایشگاههای مختلف استانی و سراسری، صنعت عبابافی را هنری منحصربهفرد میداند كه در تمام نمایشگاهها مورد استقبال قرار میگیرد.
وی پاشو، دسته، زیر دسته،اوزا، شانه، پنبا زن، نورد و نیز ماكو را از ابزار كار عبابافی میداند و میافزاید: در گذشته شانههای چوبی به وسیله استادكارها ساخته میشد، اما به این دلیل كه به مرور زمان خراب و شكسته میشد، شانههای فلزی جایگزین آن شد.
وی ادامه میدهد: شانههای چوبی با نیهایی از كشور هند ساخته میشد.
زارعی میگوید: هنگام بافت عبا پشم باید خشك و روبهروی آفتاب باشد زیرا پشم خیس به هم میچسبد و كار خراب میشود. وی تصریح میكند: بیشتر بافت عبا به دلیل پایین بودن رطوبت در تابستان انجام میشود.
زارعی هنر عبابافی را موروثی میداند و میگوید: استادكاران قدیمی این هنر را از پدران خود یاد گرفتهاند.