علم نجوم از جمله علوم کهن و پر کاربرد در تاریخ ایران است و دانشمندان بسیاری نظریه‌های تاثیر گذاری در این زمینه داشته و کتب فراوانی نیز به زبان فارسی و عربی به رشته تحریر درآورده‌اند. نجوم که در گذشته به کمک درباریان و سپاهیان و نیز کاروان ها و افراد در سفر می‌آمد و بسیاری از مسائل و سوالات روزمره مردم را پاسخ می‌گفت، در نوع معماری بنا و هنر ساختمان سازی ایرانی نیز تاثیر شگرفی داشته است. ساخت بناهایی با کاربرد علمی و بطور خاص با کاربری ستاره‌شناسی و نجوم در ایران نوعی از معماری را با نام برج و رصدخانه ئدید آورده و معماران متخصصی را در این زمینه در طول تاریخ به هنر ایران معرفی نمود.
دین اسلام نیز به همراه خود زمان‌ها و ساعات و روزهای شرعی را به وقت های روزمره ایرانیان اضافه نمود و باعث شد تا کاربری برجها و ابنیه علمی فزونی یابد. معماران ایرانی مسلمان نیز پیرو همین مطلب در نوع معماری برج‌های نجومی تغییراتی ایجاد کرده و بعضی با خلاقیت خود گاه شاهکارهایی را در معماری ایران خلق نمودند که نمونه و نظیر آن را شاید در هیچ کجای دنیا نتوان دید. برج طغرل یک از همین نتایج خلاقیت و هنر معماریان مسلمان ایرانی است که با کاربرد علمی ساخته شده و به خودی خود یک اثر هنری تمام عیار است.
برج طغرل در شرقآرامگاه ابن‌بابویه در خیابان ابن‌بابویه شهر ری واقع شده‌است و از آثار به جا مانده از دوره سلجوقیان می‌باشد. در برخی متون این محل، برج خلیفه یزید نامیده شده است. ارتفاع برج حدود ۲۰ متر می‌باشد (بدون احتساب گنبد مخروطی شکلی که امروزه اثری از آن نمانده) به عقیده برخی از کارشناسان این برج شبیه عقربه‌های ساعت بوده و می‌توان از روی تابش آفتاب بر روی کنگره‌های آن زمان را تشخیص داد."ویکی‌پدیا"
شهر ری که از کهن‌ترین شهر‌های ایران محسوب میشود در گذشته یکی از گذرگاه‌های مسافران جاده ابریشم نیز بوده‌است. آتشی که بر بالای برج ظغرل افروخته می‌شده، راهنمای مسافرانی شمرده می‌شده است که در تاریکی شب به سمت شهر ری حرکت می‌کرده‌اند.
این شاهکار معماری ایرانی به عنوان یکی از مقابر معروف نیز مطرح است: " چالش و اختلافات فراوانی میان کارشناسان و مورخان دربارهٔشخصیتمدفون در این بنا وجود دارد. عده‌ای آن را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی می‌دانند و در مجمل التواریخ صفحهٔ۴۶۵ اینگونه آمده‌است که «سلطان طغرل‌بیک شهر ری وفات رسید و تربتش آنجا برجاست». مورخ نامی ترکیه، فارق سومر نیز محل دفن طغرل را همین مکان می‌داند.
در کتاب النقض نوشته شده توسط عبدالجلیل رازی در قرن ششم هجری قمری به وجود بنایی باشکوه برای آرامگاه طغرل اشاره شده است؛ و وی در پاسخ به سوال یک فرد از اهل سنت که در کتابش ساخت مقابر توسط شیعیان را سخره نموده بود پس از ضمن برشمردن شباهت این کار با اقدامات انجام گرفته توسط خلیفه اهل سنت در مکه و مدینه می‌نویسد که: «و گر این مصنّف به کعبه و مدینه نرسیده است عجب است که گورخانهٔسلطانکبیرسعیدطغرل-رحمهاللّه-بریندیدهاستباچندینیزینتوآلتبعدازصدسالبااینحالاززمان»کهباتوجهبهموطنعبدالجلیلکهدرشهر ری می‌باشد به نظر می‌رسد نظر او همین شهر ری بوده است
عده‌ای دیگر از نویسندگان این مکان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شاد الملک در قرن پانزدهم می‌دانند. در کتاب جامع ری باستان تالیف حسن کریمیان نیز آمده‌است که گروهی این بنا را منتسب به فخرالدوله دیلمی می‌دانند.
محمد محیط طباطبایی این بنا را متعلق به ابراهیم خواص می‌دانست و خودش هم پس از مرگ در جوار این برج در سال 1371 به خاک سپرده‌شد."ویکی پدیا"
در ادامه مطلبی از " مهدی داشیار " را با عنوان " معماری پنهان برج طغرل؛ برج طغرل شاهکار نجوم و هنر معماری ایران " مرور می‌کنیم :
"سرزمین ایران اقلیمی کهن با سابقه شگرف علمی همواره در صحنه تمدن بشری درخششی خیره کننده دارد و فرزانگان و اندیشمندان این مرز و بوم مهم بسزائی در گسترش اندیشه بشری و تبلوری از خلاقیتها و نمودی از شاهکارهای فکری اعصار را در منظر جهانیان به نمایش در آورده‌اند آثاری که هر کدام در جای خود حکایت از فرهنگی غنی و پشتوانه‌ای علمی بس محکم و اندیشه‌ای پویاست. آری ایران سرزمین تمدن و شاهراه تفکر انسانی، که این عبارت را در خور مدح خود کرده «هنر نزد ایرانیان است و بس» و یا در طنین وحی الهی از زبان پیام آور بزرگ دادار یکتا چنین حکایت شده «اگر دانش در ثریا مسکن گزیند مردانی بلند همت از دیار ایران به آن دست خواهد یافت» و این منت خداوند و تاج زرین الهی بر بلندای سرزمین ایران است و این زمزمه شکوه اندیشه ایرانی در برابر جهانیان است.
که ایران نباشد تن من مباد. روز تاریخ سرزمین کهن ایران را از اعمال اعصار می‌پیماید و از ادوار متعهد یادگارانی را به همراه می‌آورد از سرزمین مغان و سروده‌های زردشت مگذر، دیار شاهان و سلسله‌های مختلف را می‌پیماید و با عنای و صفای مردمان عجین میشود، تا به دوران سلجوقیان می‌رسد. همواره در قرون مختلف پیران طریقت علم و اندیشه یاد سرداران و سلاطین زمان را با پدید آوردن آثاری جاودانه ، به تاریخ می‌سپارند. و فرزندان آینده را به پدران گذشته پیوند ناگسستنی می‌دهند. اگر طریقتگران بنیان آفرین دوران هخامنش نبودند و زیبائیهای شهر پارسه را نمی‌آفریدند چه پیوندی بین ما فرزندان این عصر با نیاکانمان در آن عصر بود. اگر شاهکارهای هنرمندان دوران و فرزانگان عهد صفوی نبود چه حلقه‌ای و چه افتخاری و چه فرهنگی قابل مباحات باقی مانده بود که حکایت از تمدن ایران زمین کند.
یکی از شاهکارهای دوران و زیبائیهای بر جای مانده در زمان در حاشیه شهر تهران در منطقه ابن باویه شهر کهن ری در میان انبوهی از سازه‌های زمان سر به فلک کشیده شکوه خود را پس از 700 اندی سال که از قدمت آن گذشته حفظ نموده است ، برجی به بلندای تاریخ ، و شکوه و تمدن ایران زمین. آری، این برج، برج طغرل نام داردیادواره سردار دلاور و بنیانگذار سلسله مقتدر و با عظمت سلجوقیان «طغرل بیک سلجوقی» می‌باشد که بنا به گفته پیر کاوشگر ری باستان مرحوم دکتر حسین کریمان که روحش شاد باد.
آرامگاه وی و مادرش و بنا به حکایت مورخ دوران و فرزانه فرهیخته زمان مرحوم محمد محیط طباطبائی زواره‌ای که مرقد وی در زوایه شمالی این برج حقایقی را فریاد می‌کند «نه تنها آرامگاه طغرل سلجوقی و مادرش می‌باشد بلکه مرقد بسیاری از فرزانگان و دانشمندان عصر سلجوقی نیز می‌باشد که این بقعه به پاسداشت عظمت آنها بنا شده بوده است» (کیهان فرهنگی...) که مرحوم محیط برای فراموش نشدن این مهم وصیت بر تدفین خود در جنب این برج با شکوه نموده است که یادش گرامی و روانش شاد باد. این بنا با مساحتی بالغ بر 48 متر مربع و ارتفاعی در حدود 20 متر و با اسکلتی خشتی و آجری به صورت استوانه‌ای افراشته خودنمائی می‌کند که نمای داخلی آن به صورت استوانه گون و نمای بیرونی آن بصورت مشلع تزئین یافته است که از 24 کنگره با زوایه‌های حاده تشکیل شده است.
در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سر در با معماری طرح رازی ساخته شده است و تقریباً تا ارتفاع چهارمتری برج دیوارها به صورت توپ تا قطر دیوارهای حدود 5/1 متر تشکیل شده و دیوارهای بالای ارتفاع چهارمتر به صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلیکانی وجود دارد که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمائی می‌کندکه رابطی بین قسمتهای تحتانی و فوقانی برج می‌باشد دربها و قوسهای رازی که فشار فوق‌العاده‌ای را تحمل می‌کند و تو خالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک کرده و جنس خشت به کار رفته در برج که از زاج و خاک و سفیده تخم مرغ است بر استحکام آن می‌افزاید.
قدمت برج و پا برجا بودن آن در طی 700 سال که از ساخت آن می‌گذرد با توجه به وقوع زلزله‌های سهمگین در ناحیه نشان از پی مستحکم و عمیق این بنا دارد. پی سازنده این برج در کف آن در کناره‌های دیوارها کانالهای گذر هوا را تعبیه کرده که این کانالها مانع از رطوبت دیوارها و از بین بردن خرابیهای ناشی از آن میشود و دیاوراهای برج طوری طراحی شده که موجب طنین صدا در درون بنا میشود. و اگر واعظی یا خواننده‌ای در وسط برج خطبه‌ای ایراد کند و یا تصنیفی را بسراید صدای آن در همه برج طنین انداز می‌‌شودو به صورت اکو وار به سمع همه می‌رسد. که البته وجود سقفی مخروطی که بر فراز دیوارهای برج قرار داشته که هم اکنون اثری از آن بر جای نیست شاید به این فناوری اکستیکی جلوه‌ای دیگر می‌داده است. این برج علاوه بر آنکه با داور فرزانگان و دلاوران عصر خود می‌باشد استاد سازنده آن کاربردهای دیگری را در جاودانه ساختن آن بکار برده و معماری پنهانی را برای پی بردن به اسراری با آن عجین کرده است.
از جمله کاربرد این برج استفاده در شبهای تار با استفاده از روشن کردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمائی مسافران جاده ابریشم که از جانب خراسان به جانب ری می‌آمدند بوده و در روز احتیاجات گاهشماری مردم را مرتفع نموده است. بنا به گفته فرزانه اندیشمند استاد منوچهر آرین پژوهشگر خراسانی عرصه تاریخ علم کشور در مقاله نگاه دیگری به برجها اطلاق واژه برج به این بنا و بناهای مشابه از آنجا که برج به منازل عبور حرکت سالانه خورشید در دائره‌البروج گفته میشود حکایت از این مطلب دارد که گذشتگان از این روی سایه‌های این ابنیه و دریچه‌های گذر نور خورشید که در روی آنها تعبیه شده پی به برجی که خورشید در آن غوطه ور می‌باشد می‌بردند زیرا که در هر برجی خورشید ارتفاع خاصی در آسمان نسبت به افق و می‌ل خاصی نسبت به جهات جغرافیایی مناطق داردلاجرم سایه‌ها و طرز تابش آن متفاوت خواهد بود که از این تغییرات می‌توان در تعیین روزها و برجها بهره برد و این فناوری به کار رفته در این ساختمانهاست که کلمه برج را زیبنده نام آن کرده است.
برج طغرل علاوه بر این ویژگی فوق‌العاده، ویژگی منحصر به فرد دیگری در خود نهفته دارد که سرود زیبای اندیشه استاد سازنده خود را جلوه‌گر می‌کند. و آن ساعت آفتابی منحصر به فردی است که در دل کنگره‌های آن پنهان دارد. که شاید مورد مشابه آن در تاریخ علم کمتر یافت میشود. همان طور که ذکر شد حول این برحج از نمای بیرونی 24 کنگره با زاویه حاده جلوه‌گر شده که اگر در روبروی درگاه آن بایستید گویی شیری با دهانی باز به شما می‌نگرد. در دقت در این بنا از آنجا که این کنگره‌ها درو تا دور این اثر را فرا گرفته به گونه‌ای خاص طراحی شده که اگر چنانچه طلوع آفتاب اتفاق بیافتد در جانب شرق بنا کم‌کم یکی از کنگره‌ها روشن میشود و آفتاب درون آن می‌تابد، اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد.
نصف کنگره روشن میشود اگر یک ساعت از طلوع خورشید بگذرد یک کنگره به طور کامل روشن میشود و اگر چنانچه دو ساعت بگذرد و کنگره روشن میشود، همین طور اگر سه ساعت بگذرد سه کنگره تا هنگامی که به لحظه‌ای می‌رسیم که خورشید روی نصف النهار منطقه قرار می‌گیرد. یعنی بیشترین ارتفاع خود را از افق دارد، در این هنگام خورشید درست در بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد چرا که دربهای برج کاملاً شمالی جنوبی بوده و روی نصف النهار واقع است در این هنگام سایه تیغه‌ای که بالای سر سردرب ورودی است درست در بالای تبری ضربی گونه سر در قرار گرفته و حکایت از لحظه اذان ظهر می‌کند و در زمستان که ارتفاع خورشید پائین‌تر است در لحظه ظهر خورشید از درب جنوبی درست وسط برج می‌تابد. اگر چنانچه خورشید از لحظه ظهر زوال پذیر و به جانب غرب گرایش یابد حال کنگره‌های جانب غرب شروع به روشن شدن می‌کند. اگر نیم ساعت از لحظه ظهر بگذرد نیمی از کنگره از جانب غرب روشن میشود اگر یک ساعت بگذرد یکی از کنگره‌ها و اگر دو ساعت از ظهر بگذرد نیمی از کنگره‌ها روشن میشود و همین گونه تا خورشید غروب کند. پس از روی کنگره‌های این برج و روشن شدن آن توسط خورشید می‌توان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر ، و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه و تعیین نمود.
برج طغرل شاهکار معماری و نجوم مهندسی رازیست و حکایتگر ری باستان ما در تهران که گر زمانه چهره پر فروغ آن را بی رمق کرده و حجاب تاریخ سیمای تابناک آن را مکدر نموده پس بر فرزندان ایران زمین است که با نظری بر پیشینه فرهنگی خود خودباوری خود را دو چندان کرده و با افتخار از پیشینه تابناک خود که در حدود هزار سال گذشته رصد خانه‌ای چون رصدخانه ابو محمد خضر خجندی را در دامنه کوه طبرک ری و در هفتصدسال پیش شاهکار گاهشماری اعصار را داشته‌اند آینده‌ای درخشان را رقم زنند که ابقای روزگار سوار بر مرکب گدشته به سوی آینده روشن قدم گذاشته‌اند آینده‌ای همراه با فناوریف اخلاق و تمدن عالی و با دو بال علم و اخلاق نظر بر جلال ملکوتی حق انداخته و هیاهوی زمان را زیر لگام اندیشه و نیک و کردار خوب و رفتار عالی به زیر سیطره خود گیرند. این است نوید و سروش و ارمغان و میراث تاریخ برای ما اینان زمان. با سلام و صد درود بر روان همه پاکان و فرزانگان صالحان اقلیم تمدن بشریت.
*مهدی دانشیار کارشناس نجوم - مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبد العظیم (ع)"