مکتب شیراز سده 9هـ.ق
بعد از به حکومت رسیدن تیموریان یکی از مراکز هنری در ایران واقع در استان فارس، به مرکزیت شیراز بود که تحت عنوان مکتب نگارگری شیراز سده 9هـ.ق و یا شیراز دوم شناخته می شود و شامل دوران حکومت اسکندر سلطان، ابراهیم سلطان و ترکمنان است.مکتب نگارگری شیراز همچون پلی بین مکتبهای نگارگری تبریز-بغداد (ایلخانی- آل جلایر) و مکتب نگارگری هرات (تیموری ) بود. این مکتب زمینه را برای مکتب هرات فراهم کرد و در بسط و غنای آن نقشی درخور داشت.
هنرمندان شیراز ، خطاط و نقاش با مواریثی که از مکتب شیراز سده 8 ( آل اینجو و آل مظفر) بدست آورده بودند، آثاری را برای صاحبان قدرت تیموری (اسکندر سلطان و ابراهیم سلطان) تولید کردند که امروزه در موزه های جهان پراکنده است. این مکتب الگوی مکتب اولیه هرات شد و به همین دلیل شناخت و کنکاش در آن ضروری است.
زمینه سیاسی
پس از مرگ تیمور لنگ در سال 807هـ. و یک سری جنگهای داخلی، بالاخره پسر وی شاهرخ حکومت را بدست گرفت . هرات را مرکز حکومت خود کرد. در این زمان پیرمحمد بن جهانگیر، نوه تیمور حاکم فارس بود و دو برادرزاده اش رستم میرزا و اسکندر میرزا به ترتیب زمامدار اصفهان و همدان بودند. چون ایشان در جنگهای داخلی جانب شاهرخ را گرفته بودند بعد از به سامان شدن اوضاع، شاهرخ ایشان را به زمامداری ابقا کرد. با اختلافاتی که میان این دو پیش آمد اسکندر میرزا شورش کرد و موفق شد این دو را شکست دهد و حکومت شیراز و اصفهان را نیز بدست آورد. چون کار اسکندر بالا گرفت از اطاعت شاهرخ نیز سرباز زد و اصفهان را پایتخت خود انتخاب کرد و خود را اسکندر سلطان نامید(815هـ.) شاهرخ که نتوانست به وسیله نامه وی را مجاب کند ناچار به شیراز و اصفهان لشکر کشید و اسکندر سلطان را دستگیر کرد و حکومت اصفهان و همدان را به میرزا بن عمر شیخ و حکومت شیراز به به فرزند خود ابراهیم میرزا سپرد. بعد از مدتی میرزا بن محمد شیخ نیز یاغی شد و اسکند سلطان را که محبوش بود به قتل رساند و در 818هـ. به شیراز تاخت. شاهرخ به ناچار باز به فارس لشکر کشید و وی را نیز دستگیر کرد. حکومت این نواحی تحت فرمان ابراهیم سلطان به آرامش رسید . وی در سال 838هـ. در شیراز درگذشت و در دارالصفا مدفون شد. جهانشاه قراقویونلو در سال 853هـ. به فارس لشکر کشید و شیراز به دست قراقویونلوها افتاد.زمینه فرهنگی
اسکندر سلطان مردی کرم ستوده و حامی شعر و شاعری بود.وی که میراث مکتب شیراز سده 8 را صاحب بود کتابخانه ای تشکیل داد و هنرمندان زیادی از نقاش و خطاط و مذهب و مجلد را به خدمت گرفت. بسیاری از این هنرمندان قبلا در دربار آل مظفر به کار مشغول بودند و این را می توان از تشابه نگاره ها در چهره پردازی و افقهای بلند تشخیص داد.در دوران حکومت اسکندر سلطان تهیه گلچین و جنگ رواج یافت و گلچینهای متعددبی تهیه شد که بعضی نماینده بسزا و شایسته این مکتب هستند.
چون کار اسکندر بالا گرفت از اطاعت شاهرخ نیز سرباز زد و اصفهان را پایتخت خود انتخاب کرد و خود را اسکندر سلطان نامید(815هـ.) شاهرخ که نتوانست به وسیله نامه وی را مجاب کند ناچار به شیراز و اصفهان لشکر کشید و اسکندر سلطان را دستگیر کرد و حکومت اصفهان و همدان را به میرزا بن عمر شیخ و حکومت شیراز به به فرزند خود ابراهیم میرزا سپرد.
کتب دوران اسکندر سلطان:
گلچین حماسه ها (799هـ.) که مربوط به اشعاری درباره تاریخ مغولان است و چهار نگاره دارد.
بهمن نام(799هـ.) که مجموعه شعر حماسی است و هم اکنون در کتابخانه بریتانیا محفوظ است.
زیج (813هـ.) تالیف محمد بن یحیی بن حسن کاشی
گلچین خمسه نظامی (813هـ.) در بریتانیا
گلچین اسکندر سلطان که شامل حدودا 20 نگاره می شود
وی در دوران حکومت خود با حمایتش توانست یکی از ظریف ترین آثار نگارگری ایران را پدید آورد و این از ذوق و سلیقه و پشتیبانی او از هنرمندان نشات می گرفت.
با اینکه بعد از تصرف شیراز و اصفهان توسط شاهرخ، وی عده ای از هنرمندان را با خود به هرات برد اما از نسخه های زیبا و نفیسی که در دوران حکومت ابراهیم سلطان تهیه شده و به شاهرخ هدیه شده اند پیداست که شیراز همچنان مامن هنرمندان مذهبان و نگارگران بوده است . هنرمندانی که در دوران اسکندر سلطان در بارگاه وی مشغول به هنرآفرینی بودند در دوران ابراهیم سلطان نیز همچنان به کار خود ادامه دادند.
ابراهیم سلطان که خود خطاطی قابل و استادی مسلم بود به حمایت از هنر ادامه داد و همین امر موجب بوجود آمدن آثاری شد که امروزه مایه افتخار هر ایرانی است
کتب دوران ابراهیم سلطان
ظفرنامه علی یزدی (839هـ.) که شامل 14 تصویر است و هم اکنون در بنیاد کورکیان نیویورک نگهداری می شود.شاهنامه فردوسی(849هـ.) که 19 تصویر دارد و اکنون در کتابخانه دانشگاه لیدن است.
تاریخ جهانگشا( 841هـ.) شامل 6نگاره محفوظ در کتابخانه ملی پاریس، شاهنامه(844هـ.) با 52نگاره محفوظ در کتابخانه ملی پاریس، خمسه نظامی(848هـ.9 با 19 تصویر در کتابخانه رایلندز منچستر، خمسه نظامی(853هـ.) با 17 تصویر در بنیاد کورکیان نیویورک بخشی از کتبی است که در زمان وی تصویرگری و طبع شد.
مکتب ترکمنان
بررسی مکتب شیراز سده 9 بدون در نظر گرفتن جریانهای موازی در قلمرو ترکمنان ناقص خواهد بود. در نیمه نخست این قرن دو قوم از ترکمنان، قوم آق قویونلو و قراقویونلو نواحی باختری و از جمله شیراز را تصرف کردند. ایشان پس از پیروزی بر تیموریان کتابخانه و کارگاه های سلطنتی برپا کردند و هنرمندان را به کار گماشتند. در این کارگاهاه شیوه های متاثر از مکتب هرات و با خصوصیا متفاوت بوجود آمد که شاخص ترین آنها عبارت بود از:پیکره های خپل، چهره های گرد با ابروان قوس دار، دهان و بینی کوچک و مناظر عجیب و غریب و خیالی.
سبک دربار ترکمن تحت حمایت یکی از امیران قره قویونلو به نام پیربداق بیشتر به مکتب هرات گرایید و شکل پالایش یافته ای کسب کرد.
این سبک نو را که به مرکزیت شیراز بوجود آمده بود، سبک تجارتی شیراز نیز می نامند. رابینسن از هنرمندی به نام فرهاد نام نی برد که واضع این سبک بود. مهمترین اثر وی کتابی به نام خاوران نامه (881هـ.) است که به شرح دلاوری های حضرت علی می پردازد که روایاتی آمیخته با اسطوره و تخیل هستند.
---------------------------------------------------------------------
مکتب هرات
در دوران حکومت تیموریان، هرات تبدیل به مرکز هنری شد. کتابخانه بایسنقر میرزا فرزند شاهرخ و سپس کتابخانه سلطان حسین بایقرا با گردهم آوردن بهترین هنرمندان ایران از اقصی نقاط کشور توانستند تحول شگرفی در عرصه هنر نگارگری ایجاد کنند.در دورهء تیموری، با همه ویرانى‌ها و خشونت‌هایى که اتفاق افتاد، هنر نگارگرى ادامه یافت و به‌طرز شگفت‌آورى ترقى کرد. پایتخت تیمور سمرقند بود و مرکزیت هنرى کوتاهى در این پایتخت فراهم آمد که در واقع طلیعهء مکتب هرات شد.
مکتب هرات در زمان زمامداری شاهرخ در هرات پایه‌گذاری شد. این سبک در دوره سلطان حسین بایقرا پیشرفت زیادی می‌کند، اما در سال 1507 میلادی با حملهء ازبک‌ها رشدش متوقف می‌شود.
سنت کارگاهی که رهاورد ورود ایلخانان به ایران بود در این دوران نیز تداوم می یابد و کارگاه بایسنقر میرزا و سپس کارگاه سلطان حسین بایقرا مرکز فعالیت هنرمندان مکتب هرات می شود.
مهمترین هنرمند این دوران کمال الدین بهزاد است که شاگردانش بعدها مکتب تبریز دوم را در دوران صفوی شکل می دهند . مکتبی که شاید بتوان آن را اوج مکاتب نگارگری ایرانی به شمار آورد.
پیدایش
شاهزاده بایسنقر میرزا و پدرش شاهرخ از جمله مشوقان بزرگ سبک هنری یا مکتب هرات بود. بایسنقر گرایش شدیدی به ماندن در هرات داشت و مورخان یکی از دلایل ماندگاری بایسنقر در هرات را، شکوفایی حیات فرهنگی در آن شهر می‌دانند که بایسنقر می‌توانست علایق سرشار هنری و فکری خود را در آن شهر به خوبی تعقیب کند.پس از آنکه بایسنقر از نبردِ پیروزمندانه با ترکمانان در 823 بازگشت و مولانا جعفر تبریزی، بعدها ملقّب به جعفر بایسنقری، استاد مسلّم خط نستعلیق و سایر استادان فن را از تبریز به همراه آورد، هرات تبدیل به مرکز هنر خوشنویسی شد. توفیق شاهرخ در تسخیر تمامی قدرت در هرات و توجّه وی و بایسنقر به هنر، بسیاری از هنرمندان را از اقصی نقاط ایران به هرات کشاند و سبب شد که مراکز مهم پیشین اهمیت و اعتبار خود را از دست بدهد و در مرتبه‌ای نازلتر قرار گیرد.
مکتب هرات در زمان زمامداری شاهرخ در هرات پایه‌گذاری شد. این سبک در دوره سلطان حسین بایقرا پیشرفت زیادی می‌کند، اما در سال 1507 میلادی با حملهء ازبک‌ها رشدش متوقف می‌شود.
تحت حمایت او چهل نفر کاتب و خطاط به راهنمائی مولانا جعفر تبریزی معروف به جعفر بایسنقری که خود او نیز شاگرد عبدالله بن میر علی است به استنساخ کتب مشغول بودند. وی بوسیله پرداخت دستمزدهای گزاف و اعطاء انعام فراوان و شاهانه، هنرمندترین استادان خوشنویسی و تذهیب را نزد خود نگاه می‌داشت و آنان برای وی ظریف‌ترین آثار هنری را درخط، تذهیب، جلدسازی و صحافی به وجود می‌آوردند. کتابهای کتابخانه وسیع این شاهزاده هم اکنون در تمام جهان متفرق است و هرجا که هست در کمال حرمت و دقت نگاهداری می‌شود.
کانون هنری بایسنقر در هرات به‌نام دارالصنایع کتاب سازی معروف بود و کتابهای پدیدآمده در دوره بایسنقری شامل نفیس‌ترین مینیاتورها و استادانه‌ترین خوشنویسی‌ها هستند که به زیبایی تمام صحافی و جلدآرایی گشته‌اند.
هنرمندان نقاش و خوشنویس و خطاط که در کتابخانه بزرگ شاهی هرات به امر بایسنقر میرزا مشغول به کار بودند، آثار زیادی همچون کتابهای شاهنامه، لیلی و مجنون، بوستان و گلستان سعدی را مصوّر ساختند. مجموع این آثار سبک جدیدی را پدید آورد که در تاریخ هنر ایران به «مکتب هرات» معروف است. در مکتب هرات تصاویر انسان‌ها به صورت ریز وکوچک ترسیم گشته و مینیاتورها با خطوط ساده و بی پیرایه اجرا شده‌اند.
پس از مرگ بایسنقر در 1433م هرات همچنان به صورت مرکزی برای هنر مصورکردن کتابهای نفیس برای مدت نسبتاً طولانی باقی ماند. طبق گزارش دوست محمد، در مقدمه آلبوم یا مرقعی که به فرمان ابوالفتح بهرام میرزا یکی از شاهزادگان صفوی در سال 1544م فراهم کرده بود، سنتی که بایسنقر میرزا و شاهرخ پدرش بنا گذاشته بودند، به سرپرستی و حمایت علاءالدوله پسر بایسنقر تا سال 1447م به حالتی زنده باقی ماند.
خصوصیات
سبک هراتی ویژگی خود را داشت. یکی از ویژگیهای آن، وجود عناصر شرق دور بود که احتمالاً ازمبادلهء سفیر میان ایران و چین ناشی می‌شد. مشهور است که هنرمندان هرات همراه هیئتهای سیاسی به خانبالق (پکن) آمد و شد داشته‌اند؛ یکی از آنان، به نام غیاث الدین نقاش، که بایسنقر او را برگزیده بود، بعدها شرح سفر خود را نوشت که این شرح در تاریخ حافظ ابرو آمده‌است. منتهی این عناصر چینی در دست هنرمند ایرانی رنگ و بوی ایرانی می گیرد به طوری که مکتب هرات را رهایی هنر نگارگری ایرانی از بند چینی مآبی دوره تبریز اول می داند.پس از مرگ بایسنقر در 1433م هرات همچنان به صورت مرکزی برای هنر مصورکردن کتابهای نفیس برای مدت نسبتاً طولانی باقی ماند. طبق گزارش دوست محمد، در مقدمه آلبوم یا مرقعی که به فرمان ابوالفتح بهرام میرزا یکی از شاهزادگان صفوی در سال 1544م فراهم کرده بود، سنتی که بایسنقر میرزا و شاهرخ پدرش بنا گذاشته بودند، به سرپرستی و حمایت علاءالدوله پسر بایسنقر تا سال 1447م به حالتی زنده باقی ماند.
بازیل گری در بررسی ویژگیهای سبک هراتی، اهمیت خاصی به تأثیر متقابل تصاویر بر یکدیگر می‌دهد که با اشارات معنی‌دار جان گرفته‌اند. او خاطرنشان می‌کند که این سَرزندگی و تحرک، کاملاً مغایر با خشکی و بی روحی چهره‌ها در نگارگری‌های مکتب جلایری است. همچنین، صحنه‌ها با قرارگرفتن افق در نزدیک لبة بالایی، عمق بیشتری یافته‌اند. زمینه‌های فیروزه‌ای متمایل به آبی و سبز، رنگهای عمده در این نگارگری‌ها هستند.
از دیگر خصوصیات منحصر به فرد مکتب هرات می توان به ترکیب بندی های متقارن و غیر متقارن، واقع گرایی در ترسیم گل و گیاه، تنوع رنگ در قلمگیری، غالب بودن رنگ آبی در کل تصویر، ریزه کاری در معماری، مهارت در ترسیم طراحی اندام، تراکم در مرکز صحنه، نمایش چند زمانی، استفاده از ترکیب بندی دایره اشاره کرد.
کتب
از مهمترین آثاری که در این مکتب هنری خلق شده‌است می‌توان به شاهنامه بایسنقری اشاره کرد که در سال 1430 (میلادی) به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوهء تیمور گورکانی) تهیه شده‌است. این کتاب ارزشمند که شامل 22 صحنه است خوشبختانه به صورت دست نخورده در موزه کاخ گلستان موجود است.کلیله و دمنه بایسنقری، شاهنامه محمد جوکی، بوستان سعدی، خمسه نظامی، مرقع گلشن ، دیوان میرعلیشیرنوایی و هشت بهشت از دیگر کتبی است که در دوران پادشاهی شاهرخ و سلطان حسین بایقرا در هرات تصویرسازی شد.
هنرمندان
در دوران شاهرخ هنرمندانی چون جعفر بایسنقری ( خوشنویس) ، قوام الدین (مجلد)، پیراحمد باغشمالی، میر خلیل، خواجه غیاث الدین و امیر شاهی سبزواری در کتابخانه بایسنقرمیرزا به فعالیت مشغول بودند.
بعد از مرگ شاهرخ و به سلطنت رسیدن سلطان حسین بایقرا هنرمندانی چون سلطانعلی مشهدی(خوشنویس) ، کمال ادین بهزاد، یاری ( مذهب)، روح الله میرک خراسانی، حاجی محمد هروی ( محمد سیاه قلم) ، منصور و شاه مظفر در کتابخانه شاهی به تولید نسخ خطی نفیس مشغول بودند.
---------------------------------------------------------------
مکتب تبریز دوم
مکتب تبریز دوم اولین مکتب نگارگری دوران حکومت صفوی است که می توان آن را پرتزیین ترین مکتب نگارگری ایرانی دانست. این مکتب توسط کمال الدین بهزاد و شاگردانش به اوج شکوفایی رسید.با به سلطنت رسیدن شاه اسماعیل، پایه گذار سلسله صفوی، دوران درخشان صفویه در ادب و هنر آغاز شد.
در تمام دوقرن حکومت صفویان تک تک پادشاهان در اعتلای هنر و فرهنگ ایرانی – اسلامی کوشش فراوان کردند و دادن لقب عصر زرین هنر صفوی به این دوره چندان خالی از لطف نیست.
شاه اسماعیل در سال 906 ه.ق پس از شکست دادن آق‌قویونلوها تبریز را به پایتختی برگزید. کتابخانه سلطنتی آق‌قویونلوها در اختیار او قرار گرفت و هنرمندانی که در کتابخانه آق‌قویونلوها کار می کردند به خدمت او در آمدند.
شاه اسماعیل آنها را به ادامه کارهای هنری که در دست داشتند، واداشت. یکی از هنرمندان برجسته مکتب ترکمان تبریز، سلطان محمد تبریزی بود که به خدمت شاه اسماعیل درآمد و از این زمان به بعد یکی از پایه‌های محکم مکتب جدیدالتأسیس تبریز دوره صفوی شد.
شاه اسماعیل در سال 916 ه. ق به هرات حمله برد و آنجا را به تصرف خود درآورد و سنت و دستاوردهای غنی و شکوهمند مکتب هرات دوره تیموری را به ارث برد. او از قرار معلوم بعضی از آثار نفیس و کتب ارزشمند مکتب هرات را به تبریز منتقل کرد.
شاه اسماعیل سپس فرزند دو ساله خود تهماسب میرزا را همراه یکی از امیران قزلباش، حاکم هرات کرد. تهماسب میرزا در هرات زیر نظر استادان برجسته به فراگیری نقاشی و خطاطی پرداخت. او پس از گذراندن هشت سال در هرات به تبریز بازگشت و در سال 930 ه. ق به سلطنت رسید. ظاهراً او همراه خود شماری از هنرمندان مکتب هرات از جمله کمال‌الدین بهزاد را به تبریز آورد. شاه اسماعیل در سال 928 ه. ق فرمان کلانتری کتابخانه را به نام بهزاد صادر و او را سرپرست کتابخانه سلطنتی کرد.
هنر این دوران را شاید بتوان اوج اعتلای هنر نگارگری نامید چراکه تمام دستاوردهای دوران پیشین ، در این مکتب قوام یافت و هنری در حد عالی و فوق العاده ظریف را بوجود آورد
شاه تهماسب که شیفته نقاشی و خطاطی بود پس از رسیدن به سلطنت به حمایت از این هنرها پرداخت و هنرمندان زیادی از مکتب هرات و ترکمان را در پروژه‌های شکوهمند کتاب آرایی به کار گرفت و بدین ترتیب آثار مکتب تبریز دوره صفوی پدیدار شد و مکتب تبریز که یکی از مکاتب درخشان هنر نگارگری ایران است شکل نهایی خود را پیدا کرد و آثار شکوهمندی چون شاهنامه شاه تهماسبی و خمسه نظامی شاهی را تولید کرد.
پس از بقدرت رسیدن شاه تهماسب هنرمندان در تبریز گرد آمدند و در کتابخانهء سلطنتی که ریاست آن را بهزاد بعهده داشت به فعالیت پرداختند . قاسم علی شیخ زاده و میرک که همراه بهزاد از هرات به تبریز آمده بودند شیوه ای را بنیاد گذاشتند که بر دوش بهزاد و شاگردانش بود. شهرت بهزاد هنرمندان پس از خود را تحت تاثیر قرار داد و بسیاری آثار خود را با نام و امضای او ارائه می دادند.
به دلیل آنکه شاگردان کمال الدین بهزاد ، هنر مکتب تبریز را شکل دادند این مکتب را مکتب وارثان کلک بهزاد می نامند.
خصوصیات
هنر این دوران را شاید بتوان اوج اعتلای هنر نگارگری نامید چراکه تمام دستاوردهای دوران پیشین ، در این مکتب قوام یافت و هنری در حد عالی و فوق العاده ظریف را بوجود آورد. استفاده از رنگهای بغایت درخشان، پرمایه و متنوع، پرداخت دقیق به جزییات، توجه به موضوعات درباری، صحنه های پرتحرک و منظره های طبیعی برخی از ویژگی های این مکتب است.ایجاد ترکیب بندی های چند وجهی و استفاده از کمپوزیسیون اسپیرال، تزیینات البسه با نقوش گل و پرنده ، فضاسازی چندزمانی، شکست کادر (بیرون زدگی بخشی از نگاره از کادر) از دیگر خصوصیات بارز مکتب تبریز دوم است.
یکی از شاخصه های نگارگری این دوران، استفاده از لباس مد روز است. مثلا در نگاره ها ، مردان کلاهی به سر دارند که به کلاه قزل باش معروف است. این کلاه که دستاری سفید است که به نشان دوازده امام دوازده دور پیچیده شده و در نوک آن تیزیِ قرمز رنگی دیده می شود. این کلاه که گویا در آن زمان جزو البسه نظامیان بوده در تمام نگاره های مثلا شاهنامه شاه تهماسبی بر سر سپاهیان نقاشی شده قابل مشاهده است.
هنرمندان
همانطور که گفته شد اکثر هنرمندان مکتب تبریز دوم شاگردان بهزاد بوده اند. برخی از مهمترین این هنرمندان عبارتند از: میرمصور، میر سیدعلی، آقامیرک، مظفرعلی، دوست محمد، عبدالصمد، میرزاعلی، سلطان محمد، عبدالعزیز، شیخ زاده، شیخ محمد و محمدی هرویکتب
شاید مشهورترین کتاب مکتب تبریز دوم، شاهنامه بزرگ تهماسبی باشد که به شاهنامه هوتون معروف است. چراکه این کتاب ارزشمند متعلق به مجموعه داری به نام هوتون بوده است. این نسخه بی نظیر که در قطع سلطانی طبع گردیده شامل 258نگاره است. متاسفانه هوتون شیرازه این کتاب را باز کرد و اوراق آن را به موزه های مختلف فروخت! خوشبختانه هم اکنون 118 برگ از این نگاره ها در ایران موجود است.از دیگر کتب می توان به خمسه تهماسبی، دیوان حافظ سام میرزا، دیوان میرعلی شیرنوایی اشاره کرد.