مسگری یکی از بهترین صنایع دستی کهن ایران است. اشیا و ظروف مسی دست ساز از زمانهای دور در موزه ها قابل مشاهده هستند. از جمله مراکز عمده این هنر شهرهای کاشان، اصفهان، کرمان و شیراز میباشد. در آن دوران ابتدا استاد کار گدازنده شمش و قطعات مس را به ورق مس تبدیل میکرد. برای این منظور وی کوره یا بوته ای که شبیه به بوته ریخته گری بود به کار میبرد و بوته ها را با انبر کج ویژه از کوره خارج میکرد و فلز گداخته را در قالبهای شمش (ریجه) میریخت.
کار اصلی او آن بود که شمش را بکوبد و به ورق تبدیل کند این کار چکش زدن یا چکش کاری با کمک یک یا دو نفر چکش کار در دو مرحله کاملا متمایز انجام میشد. یعنی نخست فلز را با چکش کف تخت میکوبیدند یا به اصطلاح خودشان وا میچیدند و بعد با چکش چهار سو آن را صاف میکردند در این هنگام فلز دیگر چکش خور نبود و باید تاب دیده یا دست افشار میگردید. که این کار را با حرارت دادن مجدد فلز انجام میدادند. این فرایند ادامه مییافت تا اینکه اندازه صحیح و ضخامت مورد نیاز به دست میآمد. گدازنده مس هدفش این بود که تا آنجا که ممکن بود فلز را مطابق شکلی که مورد احتیاج مسگر است تهیه کند.
کارگاههای کوچکتر کار مس گدازی را خود مسگر انجام میداد و ورقه ساخته شده یا شمشهای حاضر شده مس را از کارگاههای گداز مس میخریدو یا مس قراضه را خودش آب میکرد و به شمش و سپس ورق تبدیل مینمود. محصول عمده مسگری ظروفی با شکلها و اندازه های گوناگون است. ظروف کوچک را از یک تکه مس چکش کاری میکنند و اغلب تو گود هستند.
در این مورد ابتدا مس را باز میکنند و پس از هر دور باز کردن یک تاب به آن میدهند اشیا بزرگتر را نیز به همین طریق از ورقه های گرد بدست می آورند. این کاری است که احتیاج به مهارت و استادی بسیار دارد. با آمدن کارخانه نورد مس و تهیه ورق مس ره بصورت صنعتی کارگاههای گداز مس از میان رفتند. امروزه مراحل تهیه ظروف مسی هم بطور عمده با کمک دستگاههای برقی انجام میشود که این به علت افزایش تقاضای بازار و پایین آوردند قیمت تمام شده محصول است. هرچند هنوز هم ذوق هنری استاد کار سازنده در زیبایی و کمال ظروف ساخته شده نقش اصلی را دارد.
نگاهی به مسگری یزد
صدای چکش مسگران یزدی در بازار پنجه علی از قرن نهم هجری تاکنون طنین انداز بوده اما هم اکنون این بازار رونق گذشته خود را از دست داده و صدای پرطنین چکش امروز به دنبال بی رونقی بازار حزین شده است.
بازار پنجه علی که به بازارچه مسگران یزد رونق دارد قدمتی 600 ساله دارد و رزق و روزی صدها نفر با نواختن ضربه های چکش به مس و خلق ظروف مسی تامین می شد اما این روزها تفلون و چدن و... جایگزین این ظروف ارزشمند شده اند و بازار مسگران دیگر رونق و حال و هوای گذشته را ندارد.
در گذشته بیش از 60 مغازه مسگری در راسته بازار پنجه علی فعال بودند و ظروف مسی متنوعی خلق می کردند اما اکنون تنها 45 باب از این 60 باب مغازه فعال است که از این تعداد نیز فقط 15 مغازه هنوز به کار مسگری مشغول هستند.
بسیاری از فعالان این حرفه شاید بیش از 70 سال باشد که ظروف مسی تولید می کنند و مسگری حرفه و شغل اصلی آنهاست.
بسیاری از استادان مسگری اکنون دیگر حیات ندارند تا شاگردانی برجسته همچون خود تربیت کنند و مغازه های بزرگ مسگری این روزها به ظروف تفلون، چدن، روحی و... آراسته شده است.
در گذشته های دور بازارهای مسگری رونقی خاص داشت زیرا علاوه بر مصرف خانه ها از این ظروف، بخش قابل توجهی از جهیزیه عروس ها را ظروف مسی تشکیل می داد.
با وارد شدن کالاهای مختلف به بازار و تغییر شیوه های زندگی ظروف مسی به تدریج از مطبخ های قدیمی رخت بر بستند و جای خود را به انواع ظروف وارداتی و خارجی دادند.
برخی ظروف به اوراقی ها رفتند و برخی دیگر توسط افراد خوش ذوق و هنرمند خانواده ها به وسایل تزئینی خانه ها تبدیل شد.
اکنون نیز ظروف مسی کمتر جنبه کاربردی دارند و این ظروف بیشتر برای تزئین آشپزخانه ها و قسمت های سنتی خانه ها استفاده می شود.
طی سال های اخیر مواد اولیه مسگری نیز گران شد و همین امر سبب شد تا ظروف مسی نسبتا گران شوند به نحوی که کوچکترین سایز قابلمه مسی اکنون بیش از 35 هزار تومان قدمت دارد.
در گذشته از مس ظروفی نظیر قابلمه ، سینی ، آبکش ، گلابپاش ، سماور ، آفتابه ، قوری و ... ساخته می شد اما این روزها ظروف مسی بیشتر در اشکال تزئینی نظیر قندیل آبی ، کشکول و ... ساخته می شود.
یکی از فعالان بازار پنجع علی یزد در مورد حرفه خود، اظهار داشت: حدود ۵۵سال است که در این حرفه مشغول به کار هستم و تا حدود دو سال قبل از رونق بازار مسگری خبری نبود اما وضعیت بهتر شده است.
ابوالقاسم سیاح با بیان اینکه در گذشته اغلب وسایل منزل از جنس مس بود، گفت: امروزه این رویه تغییر یافته و فقط برای طبخ غذا و وسایل تزئینی کاربرد دارد.
وی عنوان کرد: در گذشته رسم بود برای هر عروس صد کیلوگرم مس تهیه می کردند اما این روزها ظروف کریستال، چینی، قابلمه های چدنی و تفلون و ... جای ظروف مسی را به خوبی اشغال کرده است.
سیاح با اشاره به سختی کار مسگران بیان داشت: برای تبدیل یک ورق 10 کیلوگرمی مس به یک ظرف مسی باید 200 هزار چکش بر روی آن وارد شود و همین امر نیاز به قدرت بدنی بالایی دارد در حالی که اغلب مسگران دیگر پیر و فرتوت شده اند و جوانان اندکی در این حرفه مشغول به کار هستند.
گرچه صنعت مس و مسگری زحمات و مشقات بسیاری دارد اما از درآمد بسیار خوبی نیز برخوردار است اما جوانان اکنون کمتر به این رشته هنری که از صنایع منحصر به فرد دستی استان یزد نیز به شمار می رود، روی خوش نشان می دهند.
آمار 160 مسگر یزد اکنون به شش نفر رسیده است
روزگاری بیش از 160 نفر در استان یزد به عنوان مسگر شناخته می شدند اما اکنون این تعداد به شش نفر رسیده و این کاهش هر روزه صنعتگران مس سبب شده تا این صنف از قالب مجامع امور صنفی بیرون بیاید.
گرچه بسیاری از ظروف مسی کاربرد خود را به دلیل گرانی، وزن سنگین و... از دست داده اند و بازار مس نیز هر روز کم رونق تر از قبل می شود اما استفاده از ظروف مسی برای طبخ غذا از مزایایی برخوردار است که طی سال‌های اخیر دانشمندان بسیاری به آن پرداخته اند.
همین امر سبب شده امروز پیشتازان عرصه لوازم خانگی، ظروفی بسازند که بخش قابل توجهی از آن مس است و این در حالی در این کشورها اتفاق می افتد که ایران به ویژه استانی نظیر یزد در صنعت مسگری حرف اول را می زند.
مسگری در ایران پنج هزار سال قبل از میلاد قدمت دارد
محمد بهشتی نژاد معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد در مورد مس و صنعت مسگری و قدمت آن، اظهار داشت: مسگری دارای قدمتی کهن در ایران است و از حدود پنج هزار سال قبل از میلاد در ایران رایج بوده است. در حفاری های باستان شناسی، ظروف مسی مربوط به شش هزار و 400 سال پیش به دست آمده است.
وی با بیان اینکه این صنعت در استان های خراسان ، اصفهان ، تهران ، زنجان ، تبریز و یزد رایج بوده است، گفت: امروزه تغییر کاربری در ساخت وسایل مسی برای استفاده بیشتر از آن ضروری است.
بهشتی نژاد افزود: می توان با کاربردی کردن تولیدات صنعت و استفاده تزئینی از آن مسگری را رونق داد و اگر در شکل و اندازه وسایل مسی تغییراتی حاصل شود، بازار فروش مس بهبود خواهد یافت.
وی اظهار داشت: امروز وسایل مسی به روشی که در گذشته ساخته و مورد استفاده قرار می گرفت، مورد پسند خانواده ها نیست.
معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد گفت: زمینه برای خرید اجناس تزئینی مسی فراهم است و باید تولید در این حرفه را به سمت ساخت وسایل تزئینی سوق داد.
نگاهي به بازار مسگرهاي کرمان
در بازار مسگرهای کرمان که از عهد صفویه به یادگار مانده است دیگر صدای چکش‌هایی که بر روی مس‌ها کوبیده می‌شدند به گوش نمی‌رسد. حالا این بازار دیگر مخصوص مسگرها نیست وبسیاری از مسگرها با کنار گذاشتن چکش‌های خود تغییر حرفه داده و فقط چند مغازه فروش ظروف و تزیینات مسی باقی مانده است.
در بین ظروف و وسایل تزیینی مس که در داخل مغازه‌ها به فروش می‌رسد بسیاری از ظروف تزیینی سیلور و مس چینی و هندی به چشم می‌خورد که یک خطر برای صنعت سنتی کرمان محسوب میشود.
کرمان به دلیل همجواری با معادن مس از 5000 سال پیش تاکنون یکی از مراکز مهم ساخت ظروف مسی و تزیینات روی آن به حساب می‌آید. در هنرقلم زنی به روش سطح کاری که خاص منطقه کرمان است صنعتگر از ایجاد هرگونه فرورفتگی در سطح ظروف مسی پرهیز می‌کند و فقط براساس طرح مورد نظر با قلم‌هایی برروی مس خط می‌اندازد یا با قلم‌هایی که بافت‌های گوناگون دارند بر سطح فلز بافت ایجاد می‌کند.
صنعت مسگری کرمان از پیشینه چند هزار ساله برخوردار است به طوری که حفاری‌های انجام شده در «تل ابلیس» در 17 کیلومتری جنوب شرق بردسیر کرمان نشان می‌دهد ،حدود 6000 سال قبل مردمان این ناحیه موفق به ذوب مس در کوره‌های ابتدایی و ساخت ابزار و ظروف مسی شده‌اند. باستان‌شناسان همچنین در بررسی‌های منطقه شهداد به نقاط بسیاری برخوردند که آثار کهن‌تری در بر داشته و سطح زمین آنها پوشیده از سر گدازه کوره ذوب فلزات مس بوده است.
مسگری کرمان از دوران اسلامی تا اواخر حکومت صفویه به صورت مستمر و پیوسته به حیات رو به رشد خود ادامه داد تا اینکه در اواخر حکومت صفویه، ورود کالاهای اروپایی به بازار ایران موجب انحطاط صنایع فلزی در کرمان شد و این قضیه تا آنجا ادامه یافت تا این صنعت ضربه نهایی را در هجوم خان قاجار متحمل شد؛ ضربه‌ای که بعد از آن صنعت فلزکاری و مسگری کرمان نتوانست از زیر بار آن کمر راست کند.
معاونت هنرهای سنتی و صنایع دستی استان کرمان در گفتگو با جام جم دلیل افول صنعت مسگری را در کرمان جایگزینی صنعت به جای سنت می‌داند و می‌گوید: استفاده از ظروف چینی به جای ظروف مسی، افزایش جهانی قیمت مس و افزایش دستمزد هنرمندان مسگر باعث شده استفاده از ظروف و وسایل تزیینی مس کاهش پیدا کند. حسانی امیدوار است با افزایش 40 درصدی بودجه معاونت هنرهای سنتی و صنایع دستی استان کرمان در سال جاری حمایت بیشتری از هنرهای سنتی و صنایع دستی استان کرمان صورت بگیرد.
به دلیل وجود انواع و اقسام ظروف که استفاده از آنها به مراتب راحت‌تر و پخت و پز در آن کم ضررتر است طبیعتا ساختن ظروف مسی نمی‌تواند بازار خوبی داشته باشد به همین جهت مسگران اغلب به ساخت وسایلی که بیشتر جنبه تزیینی دارد می‌پردازند. اگر چه هنوز صدای چکش‌های مسگری در کرمان خاموش، نشده ولی هجوم ظروف و وسایل تزیینی مسی هندی و چینی به بازار آخرین نقطه حیات مسگری کرمان است.