موزه ملی ایران
یکی از قرآن‌های خطی نفیس دوره صفوی که هم خط خوش و تذهیب و تزئینات زیبا و پرکار و هم ترجمه و ملحقات ارزشمندی نظیر فالنامه، وقفنامه پیوسته و همزمان آن دارد، نسخه‌ای است که به سفارش یکی از شخصیت‌های معروف عهد صفوی، شاه قلی خلیفه که مهردار شاه عباس صفوی بوده، کتابت، تذهیب و تجلید شده است و الحق که حاصل و ثمره کار آن هنرمندان گمنام! اثر هنری بسیار زیبا و منحصر به فردی را به دست داده است که در این شماره مورد معرفی قرار میگیرد.
معرفی نسخه:
قرآن مترجم به خط نسخ.
شماره موزه: 4304
واقف: شاه قلی خلیفه مهردار
تاریخ: قرن دهم هجری
تعداد سطر: 12 سطر در صفحه
ابعاد جدول: 2/16 × 25 سانتیمتر
ابعاد: 24 × 33/5 سانتیمتر
قطع: رحلی بزرگ
دو صفحه اول قرآن مزین به سرلوح مزدوج مذهب و مرصع بسیار پرکار و زیبایی است که بیاغراق در میان نسخ مشابه و همعصر، بینظیر است. قابهای مذهب و مربع و جداول زرین و الوان این صفحات با تلفیق و ترکیب متناسب با رنگهای ملایم و چشمنواز و طرحها و نقشهای ریز و درشت اسلیمی و هندسی زیبایی خیره کنندهای به این دو صفحه بخشیده است.
در دو قاب مذهب و مرصع سر سوره، در پیشانی و ذیل هر دو صفحه که با استفاده مضاعف از سفیدآب، از سایر بخشهای تذهیب به طور محسوسی متمایز شده، کتیبههائی بشرح ذیل به قلم سفیدآب و تحریر مشکی بر زمینه مذهب نقش بسته است:
کتیبه پیشانی صفحه اول: سوره فاتحه الکتاب
کتیبه ذیل صفحه اول: مدنیه وهی سبع آیه
کتیبه پیشانی صفحه دوم: سوره البقره مدنیه وهی
کتیبه ذیل صفحه دوم: مائتان وست و ثمانون آیه
در این دو صفحه همچنین پیرامون عبارت بسمله در آغاز هر دو سوره (فاتحه الکتاب و البقره) مزین به نقوش اسلیمی زرین و تمامی صفحات قرآن مجدول (جداول زر، مشکی و لاجورد) است. همچنین سرسوره تمامی سور در این قرآن شامل کتیبهای متضمن عنوان سوره، مکی یا مدنی بودن آن و نیز عدد آیات به خط رقاع و قلم زر در قابی مزین (نه چندان پرکار!) است.
علائم پایان آیات به صورت شمسههای کوچک در پایان هر آیه نمایش داده شده. علائم تخمیس و تعشیر نیز شامل شمسههای مذهبی در حاشیه صفحات به چشم میخورند که به ترتیب کلمه خمس و عشر به خط کوفی تزئینی و به قلم سفیدآب و تحریر مشکی در مرکز آنها نگاشته شده است. ترجمه قرآن به خط نستعلیق و به شنگرف به صورت چلیپا و زیرنویس کلمات است.
فالنامه:
فالنامه این قرآن شامل منظومهای است که پس از خاتمه قرآن به خط نستعلیق و در صفحات و ستونبندی عمودی مجدول پایانی به شرح زیر نوشته شده است:
فالنامه کلام ملک علام (بقلم شنگرف)
· هرکه از قرآن گشاید فال خویش
· بایدش کردن طهارت از نخست
· فاتحه بر خواندن وانگه سه بار
· چونکه نیت کردی تو ای نیک رأی
· بی شکی ایمن شود برحال خویش
· مصحفی از اول و آخر درست
· سوره اخلاص و نیت پیش آر
· این دعا برخوان و مصحف برگشای:
اللهم انی توکلت علیک و تفالت بکتابک فارنی ماهو/المکتوم فی سرک المکنون فی غیبک یا ذالجلال و الاکرام برحمتک یا ارحم الراحمین.
· سطر اول تا به هفتم بر شمرکین چنین بودست قول انبیاءلیک چون تو فال خود را بنگریچون الف آید بفال اندر کتابب به نیکویی بیابی راحتیت به توبه باز کرد از هر خطاث اگر آید بفال اندر کلامج جد و جهدکن در کار خویشز خویشان دولت (؟) یابی قوتیخ نباشی خالی از خوف و خطرد دولت با شدت با عز و نازذ دشمن قهر گردد شاد باشر بفال آمد نشان مهتریز به کاری خویش در ماند به جانس سعادت با شدت در دو سرایش ز دشمن مینماید ترس و بیمض روزی چند غمخواری شویص صبری کرد باید مرد در اوط برآید ایمنیت از رنج و دردظ اگر آید بفال ای مرد کارع اگر آید بفال اندر زمانغ چیزی داد باید خواستهف اگر آید بفال ای خوب کارق اگر آید شوی مقبول قولک بیم آن بود کت ناگهانل اگر آید بفال ای مرد خاصم از دشمن سلامت یابد اون در آن کاری که رنجی برده استو از خاقان شوی تو بینیازهـ هلاک دشمنان آمد بفاللا آید بفال آن یکیی زغائب آیدش احوال خوشچون که شد منظوم این فال کلام
· کت نماید سطر هفتم خیر و شرهم برین بودند جمله اولیاءآنچه آید فال از آن درنگذریابتدای کار شد خیرالثوابمنفعت یابی زصاحب دولتیگر دئی صدقه شود رفع بلاگردی اندر دین و دنیا نیک نامکت بیاید ناگهان دولت به پیشاز بلا و از غدا ایمن شویبا خدا باش و زهر بد کن حذردست تو بر هر غرض گردد درازاز غم و اندوه دل آزاد باشهم زعمر و هم ز دولت برخوریعاقبت یابد از آن سختی امانهم بیابد هرچه خواهد او خدایباید از دشمن حذر کردن مقیمعاقبت در عهده کاری شوی چونکه کردی صبر کارت برگشادزود یابد آنچه طالب گشت مرددر ره خالق شوی پرهیزگارآشکارا گردت راز نهانچون بدادی کار شد آراستهجمع گردد کار و گردی کامکاربیشکی(؟) ایمن شوی از بیم و هولدر خصومت اوفتی و در زیاناز غم و اندوه دلیابی خلاصیا به دشمن بازگردد یا بدوصبر باید کرد که بس آزرده استسازدت کار دو عالم کارسازباز رست از گفت و گوی قیل و قالفال او شوریده آید اندکیتا بگیری در کنارش شاد و خوششاد بادا هرکه خواند والسلام
وقف نامه
در آخرین صفحه این نسخه، وقف نامه زرین ! قرآن (تماماً بقلم زر) به خط ثلث بشرح ذیل نگاشته شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم (به لاجورد)
الحمدلله الذی انزل القرآن من السماء الی الارض رحمةللعالمین/ و جعل الفرقان مرشداً و هادیاً للمتقین (فاصله) و الصلوه و السلام / علی رسول انزل علیه الکتاب و اوتی الحکمة و فصل الخطاب / و آله الطاهرین للمعصومین بلاشک و ارتیاب و بعد (به لاجورد) / فقد وقف هذاالمصحف المقدس المطهر المنور علی الخطیرة المبارکة / مشرفة المقدسة الصفویة حفت بالانوار الالهیة و الاشرافات الربانیة / الواقعه بدار
الارشاد اردبیل شرفها الله تعالی و هدی (؟) ساکنینها/ سوآء السبیل (فاصله) العبد المحتاج الملک الحیار شاه قلی خلیفه مهردار وقفاً صحیحاً شرعیاً مشتملاً علی الشرایط و الارکان خالیاً عن المفاسد و البطان تقرباً الی الله تعالی و طباًلمرضاته و ذلک فی سنه ست و اربعین و تسعمایه.
که نشان میدهد این مصحف کلام الله مجید توسط فردی به نام شاه قلی خلیفه مهردار(1) و بسال 946 هجری بر حظیره مبارکه..... الصفویه (آستان شیخ صفی الدین اردبیلی) واقع در دارالارشاد اردبیل وقف شده است.
جلد این قرآن از نوع رنگ روغنی و عطف، تیماج مشکی است. تزئینات جلد شامل نقوش ترنج، سر ترنج و لچکی و نیز زمینه و حواشی پرنقش و نگار اسلیمی مذهب میباشد. اندرون جلد نیز در اصل دارای چنان تزئیناتی بوده که متاسفانه در دورانی متاخرتر با لایهای چسب کاغذی پوشانده شده است.
-----------------------
نکته: تصویر موجود در ابتدای مطلب، تزئینی میباشد.