یكی از بزرگترین، زیباترین و باشكوهترین مساجد جهان، مسجد جامع اصفهان است كه در آن مجموعه‌ای از صنایع معماری و هنرهای زیبای ایران را در دوره‌های مختلف، سلسله‌ها، پادشاهان و حكام ایران بعد از اسلام را می‌توان مشاهده كرد. اگرچه این مسجد مجموعه‌ای از سبك‌های مختلف معماری و تزئیناتی چهارده قرن تاریخ دوره اسلامی ایران را دربر دارد، اما مهمترین و زیباترین بخش این مجموعه منحصر بفرد متعلق به دوره سلجوقیان است. (كیانی: 1379، ص 58) (هنرفر: 1350، ص 67) (رفیعی مهرآبادی: 1352، ص 527) (گدار: 1371، ص 38)
مسجد جامع اصفهان دارای نقشه چهار ایوانی است و بنای كنونی آن شامل بخشهای زیر است:
شبستان مسجد كه مربوط به دوره دیلمیان است.
- گنبد معروف به خواجه نظام الملك كه در فاصله سال‌های 465-485 هجری بنا شده است.
- گنبد معروف به گنبد خاكی یا تاج الملك كه در سال 481 هجری ساخته شده است.
- ایوان معروف به صفه شاگرد كه در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره ایلخانی و صفوی قسمتهای تزئینی را به آن افزودند.
- صفّه صاحب كه در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره قراقویونلو و صفوی تزئینات و منار به آن افزوده شده است.
- صفّه استاد كه در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی آن را با كاشی تزئین كردهاند.
- صفّه عبدالعزیز كه در دوره آل مظفر تكمیل شده است.
- صفّه درویش در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی تزئین شده است.
- مسجد و محراب الجایتو كه در سال 710 هجری به مجموعه بناهای مسجد افزوده شد.
- بناهای وسط حیاط مركزی و حوض آن كه در زمان شاه عباس ساخته شده
- سر در قدیمی مسجد جامع كه تاریخ 515 هجری دارد. (كیانی: 1379، ص 59)
كتیبه های گنبد خاكی
كتیبه این گنبد به خط كوفی ساده از آجر به صورت برجسته است كه شامل «آیه 54» از «سوره اعراف» است:ان ربكم الذی خلق السموات و الارض فی ستة ایام ثم استوی علی العرش یغشی الیل النهار یطلبه حثیثاً و الشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره الا له الخلق و الامر تبارك الله رب العالمین.
در زوایای محوطه داخل گنبد خاكی، به خط كوفی ساده با آجر بصورت برجسته از گوشه جنوب غربی «سوره اسراء» آیههای «78 و 79» بعد از «بسمالله الرحمن الرحیم» نوشته شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم»
اقم الصلوة لدلوك الشمس الی غسق الیل و قرء ان الفجر ان قرء ان الفجر كان مشهوداً (78) و من الیل فتهجد به نافلة لك عسی ان یبعثك ربك مقاما محمودا (79)
در مدخل جنوبی گنبد و زیر هلال بزرگ كتیبه به خط كوفی ساده آجری برجسته، كه شامل «سوره آل عمران» آیههای «26 و 27» است، دیده میشود:
«بسم الله الرحمن الرحیم. تولج الیل فی النهار و تولج النهار فی الیل و تخرج الحی من المیت و تخرج المیت من الحی و ترزق من تشاء بغیر حساب (27) لا یتخذ المؤمنون الكفرین اولیاء من دون المؤمنین و من یفعل ذلك فلیس من الله فی شیء الا ان تتقوا منهم تقة و یحذر كم الله نفسه و الی الله المصیر (28)
یك كتیبه به خط كوفی اطراف قدیمیترین سر در مسجد جامع اصفهان در جانب شمال شرقی آن دیده میشود. این كتیبه حكایت از حریق مسجد جامع و تجدید بنای ساختمان را دارد. این كتیبه به خط كوفی ساده با آجر بصورت برجسته است كه در آن «سوره بقره» آیه «114» آمده است.
داخل گنبد نظام الملك اضافات و الحاقاتی در محراب گنبد در دوره صفوی در زمان سلطنت شاه طهماسب اول صورت گرفت كه همراه با آن كتیبهای قرآنی به محراب افزودند.
این كتیبه به خط ثلث سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی رنگ، سوره بقره آیههای 142 و 143 و 144 است. در ابتدای این كتیبه جمله «قال الله تبارك و تعالی» آمده است:
«قال الله تبارك و تعالی. سیقول السفهاء من الناس ماولیهم عن قبلتهم التی كانوا علیها قل لله المشرق و المغرب یهدی من یشاء الی صراط مستقیم (142) و كذلك جعلنكم امة وسطا لتكونوا شهداء علی الناس و یكون الرسول علیكم شهیدا و ما جعلنا القبلة التی كنت علیها الا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه و ان كانت لكبیرة الا علی الذین هدی الله و ما كان الله لیضیع ایمنكم ان الله بالناس لرءوف رحیم (143) قدنری تقلب و جهك فی السماء فلنولینك قبله ترضیها فول وجهك شطر المسجد الحرام و حیث ما كنتم فولوا وجوهكم شطره و ان الذین اوتوا الكتب لیعلمون انه الحق من ربهم و ما الله بغفل عما یعلمون (144)
كتیبه قرآنی در بالای محراب گنبد نظام الملك در یك لوح مربع مورب به خط بنایی ساده بر زمینه گچ، گچبری شده است. در این كتیبه تمام «سوره اخلاص» آمده است.
در ضلع شمالی محوطه زیر گنبد نظام الملك، در طرفین شرقی و غربی مدخل آن به صفه صاحب كه در شمال آن واقع شده دو لوح مربع مورب وجود دارد:
كتیبه لوح شرقی:
این كتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن سوره «اشرح» آمده است.
كتیبه لوح غربی:
این كتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن «آیه اول تا آخر آیه چهارم» سوره «دهر» آمده است.
بین گنبد نظام الملك و چهلستون سلجوقی مجاور آن در ضلع غربی گنبد و بر روی دیوار یكی از مداخل باز و بلندی كه گنبد و چهلستون مزبور را به یكدیگر متصل مینماید، لوح سنگی نصب شده، در بالای این لوح سنگی، لوح مستطیل شكل به خط ثلث گچبری شده كه دارای كتیبهای از «آیه 137» «سوره بقره» است و در حاشیه این لوح به خط ثلث گچبری شده «آیه 238» سوره بقره آمده است.
در سمت راست مدخلی كه صفه صاحب (ایوان جنوبی مسجد جامع) را به قسمت جنوبی آن (گنبد نظام الملك) وصل میكند، دو فرمان از شاه اسمعیل و شاه طهماسب صفوی نصب شده است. در ابتدای این فرمان كه به خط ثلث برجسته بر سنگ سفید است، «آیه 59» سوره نسا آمده است: بسمالله الرحمن الرحیم. قال الله تبارك و تعالی....
در گوشه فوقانی سمت راست لوح در یك شكل مربع به خط بنایی بصورت گچبری برجسته «سوره قدر» نوشته شده و به عبارت: «صدق الله العلی العظیم و صدق رسوله النبی الكریم و نحن علی ذلك من الشاهدین» ختم میشود.
در گوشه سمت چپ لوح «آیة الكرسی» «سوره بقره» به خط بنایی بصورت گچبری برجسته دیده میشود.
فرمان شاه طهماسب مبنی بر بخشش دو هزار تومان مالیات اصفهان و توابع آن به خط ثلث برجسته بر روی سنگ آمده است. در ابتدای این فرمان پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» و «قال الله تعالی» قسمتی از «آیه 160» سوره «انعام» و سپس نقل قولی از پیامبر گرامی (ص) به صورت زیر آمده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم. قال الله تعالی من جاء بالحسنة فله عشر امثالها» و عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم من سن سنه حسنة فله اجرها و اجر من یعمل بها الی یوم القیامه...
در طرفین مدخلی كه صفّه صاحب را به گنبد نظام الملك مربوط میكند، دو محراب از سنگ مرمر (محراب غربی و محراب شرقی) وجود دارد.
- در حاشیه محراب شرقی «آیه 56» «سوره احزاب» و سپس صلوات بر امامان و تاریخ ساخت به خط ثلث بصورت برجسته دیده میشود.
- كتیبه قرآنی اطراف محراب غربی «آیه 107» «سوره انبیا» است كه پس از«قال الله تعالی» به خط ثلث برجسته و سپس صلوات بر پیامبر و امامان و تاریخ ساخت آن آمده است.
كتیبه هلال داخل صفّه صاحب به خط ثلث سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی، پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» «آیه اول تا آخر آیه هشتم» از «سوره اسری» آمده و در پایان به تاریخ آن ختم میشود.
كتیبه های اسپرهای طرفین ایوان كه در زیر هلال داخل صفه صاحب واقع میشوند به خط ثلث سفید، معرق بر زمینه كاشی لاجوردی است.
كتیبه اسپر غربی ایوان، «آیه 29» «سوره اعراف» به صورت زیر آمده است:
«قل امر ربی بالقسط و اقیموا وجوهكم عند كل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین كما بدأ كم تعودون»
كتیبه قرآنی اسپر شرقی ایوان، قسمتی از «آیه 31» «سوره اعراف» پس از «قال الله تبارك تعالی» آمده و سپس با «صدق الله العظیم» ختم میشود.
«قال الله تبارك تعالی. یا بنی آدم خذوا زینتكم عند كل مسجد، صدق الله العظیم»
كتیبه قرآنی نمای خارجی صفّه صاحب
كتیبههای جرزهای طرفین ایوان كه به طور عمودی قرار گرفته و ابتدای آن (جرز غربی) این ایوان است به خط ثلث سفید، معرق بر زمینه كاشی لاجوردی است.پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» «آیه اول تا آخر هشتم» از «سوره فتح» و دنباله این كتیبه از «آیه 16 تا آخر آیه 20» از همین سوره آمده است.
كتیبه های نمای خارجی صفّه استاد (ایوان غربی مسجد جامع اصفهان)
در صفّه استاد به خط بنایی شطرنجی با كاشی فیروزه رنگ بر زمینه سفید «آیه 18» «سوره آل عمران» نوشته شده است.
در قسمت بالای اسپرهای فوقانی جرزهای طرفین ایوان به خط بنایی لاجوردی بر زمینه زرد «سوره نصر» نوشته شده است.
در حاشیه طاق شاه نشین ایوان استاد به خط بنایی ساده بر زمینه گچی «آیه اول تا آخر آیه ششم» از «سوره دهر» نوشته شده است.
اطراف محراب صفّه استاد كتیبه قرآنی به خط ثلث بر زمینه كاشی لاجوردی «آیه 109 و 110» «سوره كهف» پس از جمله «قال الله تبارك تعالی» آمده است و در پایان با «صدق الله العلی العظیم »ختم میشود.
مدخل اصلی شبستان اولجایتو كه به دالان حوضخانه مسجد منتهی میشود و روبروی محراب آن قرار دارد و بر روی هر دو لنگه در به خط ثلث برجسته كتیبه قرآنی «آیه 18» «سوره الجن» دیده میشود.
كتیبه قرآنی ایوان درویش
- در شاه نشین ایوان درویش كه در انتهای ضلع شمالی ایوان درویش قرار دارد، در قسمت فوقانی آن، طاقنماهایی كه دارای مقرنسهای گچی است، جلب توجه میكند. طاق شاه نشین دارای تزئینات گچی است و در اطراف آن به خط كوفی تزئینی «آیههای 36، 37، 38» «سوره نور» گچبری شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. فی بیوت...»در كتیبه گچبری ایوان درویش، به خط ثلث گچبری شده، «آیه 17، 18 و 19» «سوره توبه» آمده است.
كتیبه قرآنی ایوان شاگرد
- شاه نشین ایوان شاگرد كه دارای مقرنسهای آجری است. كتیبه قرآنی به خط كوفی آجری برجسته، «آیه 18» «سوره آل عمران» آمده است.
- در طرفین شاه نشین ایوان شاگرد، در داخل دو طاق نمای كوچك به خط ثلث كتیبه قرآنی «آیه 56» «سوره احزاب» گچبری شده است.
بر روی سنگ مرمر محراب نفیس ایوان شاگرد به خط ثلث بسیار زیبای برجسته، پس از روایتی از پیامبر (ص)، قسمتی از «آیه 18» «سوره توبه» بصورت زیر آمده است:
«قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم اذا رایتم الرجل یتعاهد المسجد فاشهدواله الایمان»
«فان الله تبارك و تعالی، انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر»
«صدق رسوله الكریم»
در بالای سنگ مرمر محراب ایوان شاگرد، «آیه 54» «سوره مائده» پس از عبارت «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله حقاً» به خط ثلث برجسته گچبری شده آمده است.
در دیوار شرقی ایوان كوچكی كه در گوشه ضلع جنوب شرقی ایوان شاگرد واقع شده كتیبه گچبری به خط ثلث، سورههای «حمد»، «اخلاص» و «آیة الكرسی، سوره بقره» دیده میشود.
در طاق هلالی شكل مدخل صفّه عمر به شبستان محراب كه در جنوب آن واقع شده به خط بنایی فیروزه رنگ بر زمینه آجری، قسمتی از «آیه 84» «سوره اسرا» به صورت زیر آمده است:
«قال الله تعالی، قل كل یعمل علی شاكلة»
در محراب صفّه عمر كتیبه قرآنی به خط ثلث سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی دیده میشود. پس از عبارت: «قال الله تعالی فی كتابه الكریم و كلامه القدیم و هواصدق القائلین و اكرم الاكرمین» «آیه 18 و 19» «سوره توبه» نوشته شده و در پایان آیه با عبارت: «صدق الله العظیم» ختم میگردد و سپس با روایتی از پیامبر و تاریخ كتیبه و سازنده به پایان میرسد.
كتیبه قرآنی قسمت فوقانی محراب، در دو سطر، «آیه 127 و 128» «سوره بقره» آمده است. سطر اول به خط كوفی حنایی رنگ معرق بر زمینه كاشی لاجوردی است. سطر دوم به خط ثلث سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی است.
در قسمت ورودی مسجد جامع، در متن لوح سنگی جنوبی دالان ورودی مسجد جامع پس از جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» قسمتی از «آیة الكرسی، سوره بقره» به خط ثلث بر روی سنگ نوشته شده است.
در انتهای دالان ورودی مسجد جامع، در سمت جنوب آن یكی از محرابهای زیبای گچبری شده قرار دارد. بر هلال خارجی محراب بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم» «آیة الكرسی، سوره بقره» به خط كوفی گچبری شده است.
در دالان ورودی مسجد جامع، لوح سنگی وجود دارد كه به پاس غلبه بر ازبكان، شاه طهماسب صفوی اول وجوه چوپان بیگی دارالسلطنه اصفهان را بخشیده، در متن این كتیبه، «آیه 59» «سوره نسا» آمده است.
كتیبه سر در واقع در شمال مسجد جامع
در دوره حكومت سلاطین آل مظفر، گنبد خاكی بوسیله سر در باشكوهی به كوچه مجاور شمالی آن ارتباط پیدا كرده است. كتیبه این سر در به خط كوفی اسلیمی سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی در حاشیه سمت راست، «آیه اول تا آخر» «سوره دهر» و در حاشیه سمت چپ «آیه 21 تا آخر آیه 26» همین سوره آمده است.بر دو لنگه راست و چپ در شمالی مسجد جامع، مجاور آرامگاه مجلسی، به خط ثلث برجسته، «آیه 36 و 37» «سوره نور» آمده است.
در گوشه شمال غربی مسجد جامع، یكی دیگر از سر درهای قدیمی این مسجد، قرار دارد كه به كوچه بوالساقیه باز میشود. كتیبه سر در آن به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی لاجوردی از «آیه 32 تا آخر آیه 39» «سوره ص» آمده است.
در گوشه جنوب غربی مسجد، در انتهای یكی از راهروهای اصلی مسجد از دوره سلجوقیان، سر دری قرار دارد. كتیبه این سر در كه به خط ثلث بر زمینه لاجوردی رنگ گچبری شده است كه «آیه اول تا آخر آیه سوم» «سوره جمعه» نوشته شده است.
سر در جنوبی مسجد جامع در غرب گنبد نظام الملك
در منتهی الیه دالانی كه چهلستون سلجوقی واقع در مغرب گنبد نظام الملك را از چهلستون شاه عباس واقع در گوشه جنوبغربی مسجد جامع جدا میكند، یكی دیگر از درهای قدیمی و تاریخی، مسجد جامع قرار دارد. بر دو لنگه راست و چپ این در قدیمی به خط ثلث برجسته «آیه 18» «سوره الجن» آمده است.
كتیبههای روایات و احادیث در مسجد جامع اصفهان
در زیر كتیبه دور گنبد خاكی به خط كوفی ساده آجری نوشته شده است:هوالعلی، هوالدیان، هوالغنی، هوالحكیم، هوالحق، هوالله، هوالرحمن، هوالمجید، هوالملك، هوالحی، هوالسلام، هوالمؤمن، هوالمهین، هوالعزیز، هوالكریم، هوالمنجی، هوالخالق، هوالباقی، هوالمصور، هوالفرد، هوالصمد، هوالاول، هوالاخر، هوالصادق، هوالناصر، هوالخبر، هوالغفور، هوالبصیر، هوالواحد، هوالقادر، هوالعالی، هوالاعلی.
در حاشیه لوح سنگی كه فرمان شاه صفوی رادربر دارد و در سمت راست مدخلی كه صفّه صاحب، را به قسمت جنوبی (گنبد نظام الملك) وصل میكند، در حاشیه این لوح سنگی الواح مستطیل شكل به خط ثلث برجسته به صورت زیر گچبری شده است:
«اللهم صل علی محمد» و نام پیامبر گرامی (ص) و دوازده امام (ع) آمده است.
- در لوحههای بسیار كوچك مربع شكل به خط بنایی مشگی با كاشی بر زمینه گچی نوشته شده است:
«یا حجةالله، یا یدالله، یا سیف الله، یا اسدالله، یا عصمةالله، یا صفوة الله، یا ولی الله »
در بالای مدخلی كه صفه صاحب را به گنبد نظام الملك وصل میكند. در یك حاشیه به طول 40/3 متر به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی با كاشی معرق نوشته شده است:
«الحمد یا ذالجود و المجد و العلی تباركت تعطی من تشاء و تمنع»
كتیبه محراب صفه صاحب
- در بالای محراب غربی، به خط ثلث برجسته بر سنگ مرمر نوشته شده:«لااله الا الله محمد رسول الله، علی ولی الله حقاً»
- در محراب شرقی كتیبهای به خط ثلث برجسته نوشته شده:
«لااله الاالله، محمد رسول الله ولی الله الحسن و الحسین سبطا نبی الله»
در طرفین مدخل صفه صاحب به گنبد نظام الملك دو ستون سنگی مرمری وجود دارد.
در قسمت بالای ستونها به خط ثلث برجسته آمده است:
ستون سمت راست:
نادعلیاً مظهر العجایب
تجده عوناً لك فی النوائب
ستون سمت چپ:
كل هم و غم سینجلی
بولایتك یا علی، یا علی، یا علی
خطوط بنایی در داخل مقرنسهای صفّه صاحب
در داخل مقرنسهای صفه صاحب عباراتی به خط بنایی مشگی بر زمینه شطرنجی آجری بطور پراكنده وجود دارد. كلمات و عبارات داخل این مقرنسها تعدادی اسماء الله مانند: یا حنان، یا دیان، یا برهان، یا كریم، یا رحیم، یا الله، و....
- بعضی جملات و عبارات مانند:
لااله الاالله، محمد رسول الله، علی ولی الله، سبحان الله، الحمدلله، لااله الاالله، الله اكبر، یا رفیع الدرجات، یا دلیل الحیران، یا قاضی الحاجات، یا كافی المهمات، علی حبه جنه، قسیم النار و الجنه، وصی المصطفی حقاً، امام الانس و الجنه، و....
و در بعضی از خطوط تزئینی نیز تكرار: «الله» «محمد» «علی» دیده میشود.
در داخل صفه صاحب (طرفین صفه) در هر طرف یك اسپر كاشیكاری موجود است و هر اسپر دارای چهار شمسه (چهارپر) است كه به خط بنایی ساده حنایی رنگ بر زمینه كاشی معرق لاجوردی عباراتی به صورت زیر دارد:
تجده عوناً لك فی النوائب نادعلیاً مظهر العجایب
بولایتك یا علی، یا علی، یا علی كل هم و غم سینجلی
در طاق نماهای ایوان صفه صاحب در دو سمت راست و چپ در اشكال هشت ضلعی عبارت واحدی به خط بنای ی به صورت زیر آمده است:
«لا اله الا الله»
بر منارههای مسجد جامع كه در طرفین ایوان جنوبی (صفه صاحب) بنا شده و مربوط به دوره حكمرانی ابوالنصر حسن آق قویونلو است، در زیر مقرنسهای هر دو مناره عبارت واحدی به خط كوفی ساده آجری برجسته بر زمینه كاشی فیروزهای به صورت زیر آمده است:
«لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله حقاً»
تزئینات قسمت خارجی منارهها به خط بنایی با كاشی فیروزهای بر زمینه آجری و به شكل مارپیچ تكرار جملات زیر است:
«الحكم لله الملك لله الحمدلله»
الواح هلال خارجی صفه صاحب
الواح هلال خارجی صفه صاحب در دو قسمت، اول الواح مستطیلی شكل به خط ثلث سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی و دوم الواح چهارضلعی (دایره مانند) كه از الواح مستطیلی كوچكتر است و هر یك از این الواح دسته دوم در بین دو لوح از دسته اول قرار دارد به خط نستعلیق بر زمینه كاشی مشگی به صورت زیر است:ابتدای این الواح از هلال غربی این ایوان و از پایین به بالاست: درود بر پیامبر و دوازده امام كه در بین آنها:
تجده عوناً لك فی النوائب نادعلیاً مظهر العجایب
بولایتك یا علی، یا علی، یا علی كل هم و غم سینجلی
آمده است. و در یك لوح به خط طلایی آمده است: «یا قاضی الحاجات» بر روی پایه ستونهای مرمری زیر هلال خارجی این ایوان در طرفین دو لوح كاشیكاری به شرح زیر است:
سمت راست:
عجلوا بالصلوة قبل الفوت
سمت چپ:
عجلوا بالتوبة قبل الموت
در غرب گنبد نظام الملك ابتدا یك چهلستون از دوره سلجوقیان واقع است كه دارای محرابی از سنگ یكپارچه مرمری است و به خط ثلث برجسته عباراتی به صورت زیر دارد:
«قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم انا مدینة العلم علی بابها»
چهلستون دیگری از دوره شاه عباس كبیر در گوشه جنوب غربی مسجد واقع شده است. این چهلستون محرابی عالی از سنگ یكپارچه مرمری دارد كه در طرفین آن به خط ثلث برجسته عباراتی به صورت زیر آمده است:
كتیبه سمت راست:
«مصطفی شد علم آن مملكت را در علی است»
كتیبه سمت چپ:
«تا دهندت راه در این شهر علم از در درآ»
كتیبه وسط به خط بنایی به صورت زیر آمده است:
«قال النبی علیه السلام انا مدینة العلم علی بابها»
- عبارات دو پشت بغل سنگ مرمری محراب چهلستون مزبور به خط بنایی ساده شامل جملات زیر است:
سمت راست:
لا اله الا الله - وسط دوپشت بغل: محمد رسول الله
سمت چپ:
علی ولی الله
كتیبه های جرزهای طرفین ایوان صفه استاد
كتیبه های جرزهای طرفین ایوان به صورت زیر به خط بنایی فیروزهای و مشگی بر زمینه آجری است : «لا اله الا الله الملك الحق المبین»به خط بنایی قهوهای رنگ بر زمینه آجری: «محمد رسول الله الصادق الامین»
به خط بنایی فیروزهای بر زمینه آجری: «علی ولی الله و وصی رسول الله امیرالمؤمنین»
كتیبه های داخل ایوان غربی (صفّه استاد)
- كتیبه اصلی این ایوان به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی لاجوردی رنگ به صورت زیر است، البته هنگام تعمیر قسمتی از آن از بین رفته است:
بسم الله الرحمن الرحیم: فی مناقب الفقیه ابن المغازلی انس بن مالك قال بینما انا عند رسول الله علیه و آله وسلم...» دنباله این كتیبه در سمت چپ ایوان به صورت زیر آمده است.
فجلس بین یدی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فاخذ رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یمسح العرق عن وجهه و جبهته و یمسح به وجه علی بن ابی طالب و یمسح العرق من وجه علی و به یمسح علی وجهه فقال علی علیه السلام یا رسول الله انزل فی شیء قال صلی الله علیه و آله و سلم اما ترضی ان تكون منی بمنزلة هرون من موسی الا انه لا نبی بعدی و انت اخی و وزیری خیر حلقه من بعدی تقضی دینی و تبخز موعدی كتبه ابن محمد محسن علی نقی الامامی 1112»
عبارت اسپرهای داخل ایوان استاد از ضلع شمالی به ترتیب به خط بنایی شطرنجی دو فیروزهای و یك مشگی بر زمینه آجری به صورت زیر است:
«سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر» قرینه این اسپر در ضلع جنوبی ایوان معكوس این عبارت است.
بر دیوار شمالی ایوان استاد بر اسپر سوم و چهارم به خط بنایی ساده و سفید رنگ بر زمینه كاشی لاجوردی آمده است:
اسپر سوم:
«و لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم»
اسپر چهارم:
«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» قرینه آن در ضلع جنوبی ایوان معكوس این عبارت است.
داخل شاه نشین ایوان استاد در ضلع شمالی به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی لاجوردی آمده است: «قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم مثل اهل بیتی كمثل سفینة نوح من ركبها نجی و من تخلف عنها غرق» دنباله این كتیبه بر دیوار روبروی شاه نشین به صورت زیر آمده است: بنبی عربی و رسول مدنی و اخیه اسد الله مسمی بعلی و بزهراء بتول و بام ولدتها و بسبطیه و شبلیه هما نجل زكی و بسجاد و بالباقر و الصادق حقاً و بموسی و علی و تقی و نقی و بذی العسكر و الحجة و القائم بالحق الذی یضرب بالسیف بحكم ازلی» دنباله این كتیبه در ضلع جنوبی شاه نشین به صورت زیر ادامه پیدا میكند: «قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم حب علی حسنة لا یضر معها سیئة و بغضه سیئة لا تنفع معها حسنة كتبه ابن شیخ محسن محمد حسن الجزایری فی سنة 1112»
طاق شاه نشین ایوان استاد در سه مربع به خط بنایی با كاشی عبارت زیر نوشته شده است:
در وسط:
لا اله الا الله محمد رسول الله
در راست:
امیر المؤمنین علیاً ولی الله
در چپ:
الحسن و الحسین سبطا رسول الله
كتیبه محراب ایوان استاد به خط ثلث سفید بر كاشی لاجوردی به صورت زیر است:
«قال النبی صلی الله علیه و آله من مشی الی مسجد من مساجد الله عزوجل فله كبل خطوة خطاها حتی یرجع الی منزله عشر حسنات و یمحی عنه عشر سیئات و له رفع عشر...
كتیبه محراب ایوان استاد: در قسمت وسط پشت بغل این محراب در داخل یك مربع مورب به خط بنایی سفید بر زمینه لاجوردی این عبارت نوشته شده است:
«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله حقاً»
در داخل مقرنسهای دیوار روبروی ایوان استاد به خط نستعلیق سفید معرق بر زمینه كاشی كبود نوشته شده است: «انا مدینة العلم و علی بابها»
به خط كوفی مشبك در بالای فرو رفتگی محراب ایوان استاد نوشته شده است:
«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله»
در حاشیه این محراب كتیبه زیر به خط ثلث گچبری شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم. قال الصادق المصدق رسول الرحمن صلی الله علیه و آله من بنی مسجداً كمفحص قطاة نبی الله له بیتاً فی الجنة و قال امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب علیه سلام الله و رسوله و ملائكته من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان اخاً مستفاداً فی الله اوعلماً مستظرفاً او آیة محكمة او رحمة منتظره او كلمة رده عن ردی او یسمع كلمة تدل علی هدی او یترك دنباً خشیة اوحیاء»
بیت الشتاء (شبستان زمستانی) در انتهای ضلع غربی مسجد جامع واقع است كه دارای دو در است. در دو مربع مورب به خط بنایی ساده سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده:
راست:
«عجلوا بالصلوة قبل الفوت»
چپ:
«عجلوا بالتوبه قبل الموت»
در قسمت فوقانی این سر در به خط بنایی مشبك آجری بر زمینه لاجوردی نوشته شده است: «قال النبی انا مدینة العلم و علی بابها»
در قسمت فوقانی بر كاشیكاری دو جانب سر در مزبور و مشرف به صحن به خط ثلث سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده است:
«قال النبی علیه السلام الصلوة عماد الدین»
كتیبه شاه نشین ایوان درویش
در هلال طاقنمای فوقانی شاه نشین به خط بنایی عبارات زیر گچبری شده است:
در دو شكل مربع قرینه هم آمده: «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله »
در دو شكل مربع قرینه هم آمده: «محمد و علی خیر البشر»
در دو شكل مربع قرینه هم آمده: «یا الله المحمود فی كل فعاله»
در یك شمسه وسط پنج كلمه «الله» نوشته شده است.
در طاق ایوان درویش و سقف ایوان به خط بنایی ساده آجری برجسته بر زمینه آجر قرمز و سبز آمده است: یك كلمه «الله»، چهار كلمه «محمد» و در اطراف كلمه محمد چهار كلمه «علی» و در اطراف كتیبههای فوق جمله «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» و سپس در انتهای كتیبه فوق چهار كلمه متصل «علی» و در هشت مربع كاشی «یا الله »و نام «محمد» آمده است.
بر جرزهای داخل ایوان درویش به خط بنایی آجری، در دو شمسه بالا و پایین «یا قاضی الحاجات» در وسط دو كلمه «یا الله» دو كلمه «محمد» دو كلمه «علی» كه در هر جرز این كلمات نسبت به هم قرینهاند.
در هلال بزرگ ایوان درویش مشرف به صحن در هشت شكل مربع مورب به خط بنایی آجری برجسته بر زمینه فرو رفته از آجر قرمز از پایین به بالا عبارات زیر آمده است: در دو شكل مربع قرینه هم: «سبحان الملك و الملكوت»
در دو شكل مربع قرینه هم: «سبحان الحی الذی الموت»
در دو شكل مربع قرینه هم: «سبحان تعالی عما یصفون»
در شكل مربع وسط هلال طاق عبارت «صدق الله العلی العظیم» آمده است.
كتیبه های گچبری ایوان درویش
دو كتیبه ایوان به خط ثلث گچبری شده، در كتیبه اول ابتدا آیه 17 و 18 و 19 سوره توبه آمده و سپس نوشته شده:... روی فی جامع الاصول من صحیحی البخاری انه افتخر طلحة بن شیبه بالحجابه و عباس بالسقایه فقال امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلم لقد صلیت الی القبلة ستة اشهر قبل الناس و انا صاحب الجهاد فنزلت تصدیقاً له علیه السلم و روی من صحیحی مسلم و الترمذی عن سعد بن ابی وقاص قال سمعت ثلثا قالهن رسول الله صلی الله علیه و آله فی علی لان تكون لی واحدة منهن احب الی من حمر النعم ثم سمعته صلی الله علیه و آله یقول له علیه السلم و قد خلفه فی بعض مغازیه فقال له علی خلفتنی مع النساء و الصبیان فقال رسول الله صلی الله علیه و آله اما ترضی ان تكون منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی و سمعته یقول یوم خبیر لاعطین الرایة غداً رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله فتطاولنا لها فقال ادعوا لی علیا فاتی به ارمد فبصق فی عینه و دفع الرایة الیه ففتح الله علیه و لما نزلت قل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائكم و نسائنا و نسائكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الكاذبین دعا رسول الله صلی الله علیه و آله علیاً و فاطمه و حسناً و حسیناً علیهم السلام فقال اللهم هولاء اهلی. و منهما عن ابن عمر بن حصین قال شكوا علیاً الی النبی صلی الله علیهما فاقبل الیهم و الغضب یعرف فی وجهه فقال ما تریدون من علی و علیاً منی و انا منه و هو مولی كل مؤمن بعدی. و فی الترمذی قال علی منی و انا من علی ولایؤدی عنی الا انا اوعلی و من صحیح النسای قال كان عند رسول الله صلی الله علیه و آله طیر فقال اللهم ائتنی باحب خلقك الیك یا كل معی هذاالطیر فجاء علی فا كل معه. و من صحیحی مسلم و الترمذی عن عایشة قالت خرج رسول الله صلی الله علیه و آله و علیه مرط مرحل سود فجاء الحسن فادخله ثم جاء الحسین فادخله ثم جائت فاطمة فادخلها ثم جاء علی فادخله ثم قال انما یرید الله لیذهب عنكم الرجس اهل البیت و یطهركم تطهیراً و فی الترمذی عن انس ان رسول الله صلی الله علیه و آله كان یمر بباب فاطمة علیها السلم اذا خرج الی الصلوة حین نزلت هذه الایة قریباً من ستة اشهر یقول الصلوة یا اهل البیت انما یرید الله لیذهب عنكم الرجس اهل البیت و یطهركم تطهیراً»(هنرفر: 1350، ص 130)
كتیبه دوم نیز مانند كتیبه اول از ضلع شرقی ایوان درویش آغاز میشود و درباره فضیلت مسجد و آداب شرعی و اخلاقی مسجد، به خط ثلث گچبری شده و به شرح زیر است:
«بسم الله الرحمن الرحیم. روی عن عبدالله بن جعفر عن ابیه قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله قال الله تبارك و تعالی الا ان بیوتی فی الارض المساجد (1) تضیی لاهل السماء كما تضیی النجوم لاهل الارض. الا طوبی لمن كانت المساجد بیوته. الاطوبی لعبد توضا فی بیته ثم زارنی فی بیتی. الا ان علی المزور كرامة الزائر. الا بشر و قال صلوات الله علیه من وقر مسجداً لقی الله یوم یلقاه ضاحكاً مستبشراً و اعطاه كتابه بیمینه و من رد ریقه تعظیماً لحق المسجد جعل الله ذلك قوة فی بدنه و كتب له بها حسنة و لم تمر بداء فی جوفه الاابرأته و من كنس المسجد فاخرج منه التراب و ما یذر فی العین غفر الله له كتبه محسن الامامی سنة ثمان و تسعین بعد الالف. (1) (2).
(هنرفر: 1350، ص 1-130)
كتیبه های ایوان شرقی مسجد جامع (ایوان شاگرد)
- در نمای خارجی این ایوان و در داخل طاق نماهای جرزهای طرفین به خط كوفی ساده از آجر برجسته نوشته شده:
سمت راست:
لا اله الا الله الملك الحق المبین
سمت چپ:
محمد رسول الله الصادق الامین
كتیبه داخل ایوان شاگرد از دوره شاه سلیمان صفوی به سال 1093 به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی لاجوردی احادیثی درباره فضیلت مساجد و آداب شرعی مربوط به آن به شرح زیر است:
قال رسول الله صلی الله علیه و آله لا تجعلوا المساجد طرقاً حتی تصلوا فیها ركعتین و قال صلی الله علیه و آله من كان القرآن حدیثه و المسجد بیته بنی الله له بیتاً فی الجنه و قال الامام جعفر بن الصادق صلوات الله علیه من مشی الی المسجد لم یضع رجله علی رطب و لا یابس الا سبحت له الارض الی الارضین السابعه صدق ] دنباله این كتیبه بر جبهه شرقی و شمالی ایوان به شرح زیر ادامه مییابد [
لقد جدد مجدد اساس الذین المبین و مشیه قواعد شریعة آبائه الاطهرین و عز الایمان و المؤمنین مالك رقاب الامم مولی ملوك العرب و العجم فرع الشجره الطیبة النبویة غصن الدولة العلیة العلویة السلطان بن....»
نام خلفای راشدین در ایوان شاگرد به خط كوفی گچبری شده است.
در صفه عمر، در سقف صفه در متن وسط شمسه غربی به خط بنایی آمده است: «قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم اذا رایتم الرجل یتعاهد المسجد فاشهدو اله بالایمان»
در طاق هلالی شكل مدخل صفه عمر به شبستان محراب كه در جنوب آن واقع شده به خط بنایی لاجوردی بر زمینه آجری آمده است:
«قال النبی صلی الله علیه و آله انما الاعمال بالنیات»
كتیبه محراب صفه عمر
- بر هلال محراب صفه عمر به خط كوفی سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی نوشته شده است: الملك لله، الحمدلله، یا مجیب الدعوات- در داخل مقرنسهای محراب به خط بنایی سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی نوشته شده است: «سبحان ربی الاعلی و بحمده، سبحان الواحد لصمد، سبحان الدائم الابد»
- و به خط سبز بر زمینه سفید آمده:
«سبحان الودود المجید، سبحان الغنی الحمید، قال النبی صلی الله علیه و سلم»
- به خط سفید بر زمینه لاجوردی آمده:
«الاصلوة لمن لم یقرء بالكتاب» «سبحان القائم الدائم» «سبحان الدائم القائم» «قال النبی علیه السلام» «المصلی یناجی ربه»
در سر در اصلی صفه عمر در بالای اسپرهای طرفین این سر در به خط ثلث سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی نوشته شده است:
«قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم اذا رایتم الرجل یتعاهد المسجد فاشهدوا له بالایمان»
سر در ورودی مسجد جامع اصفهان
بر اسپرهای طرفین سر در ورودی بر كاشیهای خشت هفت رنگ نوشته شده است:
در بالا:
المؤمن فی المسجد كالسمك فی السماء
در وسط:
بسم الله الرحمن الرحیم و به ثقتی
در پایین:
المنافق فی المسجد كالطیر فی القفس
- دو اسپر پشت در ورودی اصلی به خط بنایی لاجوردی بر زمینه آجری عبارت زیر آمده است:
اسپر شمالی:
عجلوا بالصلوة قبل الفوت
اسپر جنوبی:
عجلوا بالتوبه قبل الموت
كتیبه های سنگی در طرفین دالان ورودی مسجد جامع
این كتیبه‌ها كه از نظر مردم مقدس و متبرك است و به عنوان تیمن و تبرك با دست خود كتیبه‌ها را لمس كرده و صورت خود را مسح مینمایند. در حاشیه لوح سنگی لوح سنگی شمالی آمده:
نادعلیاً مظهر العجایب تجده عوناً....
كل هم و غم.... بولایتك....
فرض علی الحاضر و الغایب، حب علی بن ابی طالب، سنه خمسین و ثلاثین و تسعمائة.
بر متن این كتیبه نوشته شده: اللهم صل علی محمد المصطفی
(سپس درود بر امامان آمده است)
بر در شمالی مسجد جامع، مجاور آرامگاه علامه مجلسی، بر لنگه راست این در نوشته شده است: «قال النبی علیه السلام انا مدینه العلم و علی بابها»
دو كتیبه بر سر در مقبره علامه مجلسی مشرف بر دالان شمالی مسجد جامع كه با مقرنسهای گچی تزئین شده به خط ثلث نوشته شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم اللهم صل علی محمد و آل محمد و من علینا بظهور امام زماننا الذی ببقائه بقیت الدنیا و بیمنه رزق الوری و بوجوده ثبتت الارض و السماء و به یملا الله الارض قسطاً و عدلا بعد ما ملئت جوراً و ظلماً كتبه المذنب حاجی محمد مومن الكاظمی فی 1092»
«كتابنامه»
- هنر فر، لطف اله، 1350، گنجینه آثار تاریخی اصفهان. تهران، زیبا.- كیانی، محمد یوسف، 1379، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران، سمت.
- رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، 1352، آثار ملی اصفهان، تهران، انجمن آثار ملی.
- گدار، آندره و ماكسیم سیرو و دیگران. آثار ایران. ج 1 و 2. ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. تهران، آستان قدس رضوی.
لازم به توضیح است كه در نگارش این مطلب از كتاب «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» بیشترین بهره را برده‌ام.
مسعود نصرتی