مسجد جامع كبیر یزد، یكی از بزرگترین و زیباترین مساجد ایران است كه در دوره ایلخانی (قرن هشتم هجری) بنا شده است. بنای اصلی این مسجد مربوط به قرن ششم هجری است، اما از ساختمان آن اثری برجای نیست ولی به جای آن در دوره ایلخانی مسجد جامع یزد ساخته شد و در دوره‌های بعدی گسترش یافته و تعمیر، تزئین و تجدید شده است:
1- دوره اول (724-728 هجری) بنای گنبد و سر در ورودی و شالوده‌های ایوان مقصوره ساخته شده است.
2- دوره دوم (پس از 735 هجری) ایوان و همچنین پوششهای تزئینی تكمیل شده است.
3- دوره سوم (765-777 هجری) شبستان جنوبی، دهلیز و رواقهای متصل به گنبدخانه همراه با نمای صحن و بنای سر در ورودی و پوشش تزئینی آن (كه اكنون بیشترین بخش آن از میان رفته است) 4- دوره چهارم (809-819 هجری) بنای شبستان شمالی، دهلیز و رواقهای ارتباطی آن، كتیبه ایوان و صحن بعضی پوششهای تزئینی (احتمالاً ازارهای از كاشی و منبری از مرمر) ساخته شده است.
بنای كنونی مسجد با وسعتی حدود 10 هزار متر مربع مشتمل بر سر در ورودی و جلوخان، صحن وسیع، رواقهای جانبی صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان طرفین آن، شبستان بزرگ ستوندار، كتابخانه، تزئینات غنی و زیبا و كتیبهها و سنگ نوشتههای تاریخی و غیر تاریخی است.
این مسجد به چند دلیل حائز اهمیت است: نخست آنكه قدیمیترین نمونه معماری است كه طی قرن نهم هجری، در معماری مذهبی ناحیه یزد از آن تقلید شده است. این طرح مركب از یك مقصوده گنبد دار و یك شبستان مسطیل بلند و كشیده است. دیگر ویژگی مهم بنا كاربرد وسیع طاقهای سراسری (طاق و تویزه) در شبستانهاست كه با تزئین كاشی معرق همراه است. (1)
«و اذا یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسمعیل ربنا تقبل منا انك انت السمیع العیم (127) 2- در سر در شرقی مسجد در قسمت پیشانی آن كه كاشی كاری جدید است، به خط ثلث از كاشی سفید بر زمینه آبی، آیه 1 از سوره فتح و قسمت آخر آیه 11 از سوره فتح آمده و به عبارت «صدق الله العلی العظین» ختم میشود:
«بسم الله الرحمن الرحیم. انا فتحنا لك مبینا (1) بل كان الله بما تعلمون خبیرا(11) صدق الله العلی العظیم».
3- در سر در شرقی بر قسمت پیشانی به خط كوفی در تاریخ 1370 قمری از روی كتیبه خط كوفی قدیمی آیه 36 از سوره نور نوشته شده، البته قبل از شروع آیه عبارت «قال عز اسمه» آمده است:
«قال عز اسمه فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذكر فیها اسمه یسبح له، فیها بالغدو و الاصال (36)» 4- در سر در شرقی محیط بر نیم طاق مقرنس به خط ثلث از كاشی سفید بر زمینه آبی سوره جمعه از اول تا آخر، (آیه 1 تا 11) به عرض چهل و پنج سانتی متر نوشته شده است:
«یسبح لله ما فی السموت و ما فی الارض الملك القدوس العزیز الحكیم (1) هو الذی بعث فی الامین رسولا منهم یتلوا علیهم ایته و یزكیهم و یعلمهم الكتب و الحكمة و ان كانوا من قبل لفی ضلل مبین (2) و ءاخرین منهم لما یلحقوا بهم و هو العزیز الحكیم (3)، ذلك فضل الله یؤتیه من یشاء و الله ذوالفضل العظیم (4) مثل الذین حملوا التورتة ثم لم یحملوها كمثل الحمار یحمل اسفار ابئس مثل القوم الذین كذبوا بأیت الله لا یهدی القوم الظلمین (5) قل یا ایها الذین هادوا ان زعمتم انكم اولیاء لله من دون الناس فتمنوا الموت ان كنتم صدقین (6) و لا یتمنونه ابدا بما قدمت ایدیهم و الله علیم بالظلمین (7) قل ان الموت الذی تفرون منه فانه ملقیكم ثم تردون الی علن الغیب و الشهدة فینبئكم بما كنتم تعلمون (8) یا یها الذین ءامنو اذا نودی للصوة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذكر الله و ذروا البیع ذلكم خیر لكم ان كنتم تعلمون (9) فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل الله و اذكرو الله كثیرا لعلكم تفلحون (10) و اذارا و اتجرة أولهوا انفضوا الیها و تركوك قآئما قل ما عند الله خیر من اللهو و من التجره و الله خیر الرزقین (11) 5- میان دو حاشیه كتیبهها سر در شرقی سوره فتح و سوره جمعه از سمت بالا به پایین هفت قطعه طاق نما و گل اندازی است در قطعه وسط كتیبهای به خط ثلث سفید بر زمینه آبی عبارت زیر نگاشته شده است:
«لا اله الا الله» «محمد رسول الله» «علی ولی الله حقاً حقا» 6- در قسمت درگاه شرقی مسجد، در مقرنس درگاه در شمسهای كه كاشی آن جدید است به خط نسخ از اسماء باری تعالی و در شمسهای دیگر سوره اخلاص و نیز كلمات «الله، محمد، علی» به خط كوفی نوشته شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم، قل هو الله احد (1) الله الصمد (2) لم یلد و لم یولد (3) و لم یكن له كفوا احد (4)» 7- در دو طرف درگاه شرقی دو طاقچه با طاق نما به شكل محراب كه تماماً از كاشی معرق است، وجود دارد. در داخل هر یك سه گل مربع با خطوط كوفی دیده میشود كه در آن عبارات «الحمد الله» چهار بار، «الحكم لله» چهار بار، «الملك لله» چهار بار و در دو طرف همین نقش «القوة لله» دست راست و «العزة لله» دست چپ نوشته شده است. در كنارههای دو طرف این دو طاقچه نامهای «محمد و علی» به خط كوفی تزئین میان گل و بوتههای كاشی معرق تكرار شده است.
8- بالای سر این دو طاقچه دو شمسه بسیار زیبا از كاشی معرق قرار دارد كه در داخل آنها به خط كوفی «یا سلطان یا سبحان» تكرار شده است.
- در كریاس چهار گوش كه در قرن هشتم دهلیز نامیده میشود، در محل سایه كنونی یك قطعه سنگ جای آینه با نقوش و كتیبه به اندازه 35×50 سامتی متر كه در حاشیه كاشی معرق به اندازه 50×64 قاب سازی شده و خط كتیبه آن نسخ خوش جلی است، عبارات منقور آن عبارت است از:
- چهار گوشه: چهار «محمد» به خط كوفی - دوره: سبحان الله و الحمد الله و لا اله الا الله. الله اكبر و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.
- پیشانی: «الملك لله» به خط كوفی در یك گل مربع كه اطرافش گل و بوته دارد.
- وسط: آینهای قرار دارد با كلمات «الله اكبر»، «محمد»، «علی» در چهار سوی آن - و نیز یك لوح سنگی دیگر منقور به رنگ قهوهای كه به اندازه 65×40 سانتی متر است. مطالب ذیل آمده است:
- پیشانی: بسم الله الرحمن الرحیم - حاشیه: قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: ان احب الناس الی الله یوم القیمة و اقربهم مجلساً منه امام عادل، رأفة حضرت پادشاه اسلام ظلل الله علی الانعام ابوالنصر سلطان حسن بهادر خلد الله ملكه و سلطانه و ابد علی العالمین عدله و احسانه مقتضی بر من سن سنة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها و من سنة سیئة فله و زرها و زر من عمل بها» 9- در سر در ورود به شبستان كتیبه كاشی معرق مورخ سال 863 به خط ثلث فرمانی آمده كه در قسمت پایانی كتیبه از آیه 181 سوره بقره استفاده شده و بعد از این آیه روایتی از امام علی (ع) نوشته شده است:
«... فمن بدله بعدما سمعه فانما اثمه، علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم، (181) و قال علیه السلم من سن سنة حسنة فله اجرها حسنة و اجر من عمل بها و من سن سنة سیئة فله و زرها و زر من عمل بها. و السلم علی من اتبع الهدی، تحریراً فی ربیع الثانی لسنة ثلاث و ستین و ثمانمئة كتبه كمال».
1- كتیبه قرآنی در زیر قفسه مناره به خط ثلث آیه اول از سوره اسراء نوشته شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم، سبحان الذی أسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصا الذی بركنا حوله لنریه من ءایتنا انه هو السمیع البصیر (1)» 2- بر مناره كتیبه قرآنی دیگری به خط كوفی یو كاشی آبی بر زمینه سفید آیات 51 و 52 سوره قلم كه آیههای پایانی سوره است نوشته شده است: «و ان یكاد الذین كفروا لیزلقونك بابصارهم لما سمعوا الذكر و یقولون انه لمجنون (51) و ما هو الاذكر للعالمین (52) 3- در متن مناره «محمد، علی» به خط كوفی بنائی تكرار شده است.
4- در قسمت پایین مناره به خط كوفی بنائی «بسم الله الرحمن الرحیم» نوشته شده است.
5- در زیر قفسه مناره به خط ثلث عبارت «الله اكبر الله اعظم» تكرار شده است.
در محراب هشت قطعه كاشی معرق دیده میشود، در قسمت زیرین آن مستطیلی از كاشی معرق به اندازه 58×108 نصب شده كه نقش گل و بوته دارد كه در آن قسمت آخر آیه 137 از سوره بقره بصورت پیچیده و بسیار زیبا تزئین و تركیب شده است: «فسیكفیكهم الله و هو السمیع العلیم (137)»
در قسمت فوقانی دو طرف ستونهای مدخل ایوان در دو مربع كه به خط كوفی است عبارت «الملك لله» آمده است.
در سمت چپ ایوان در زیر ستونهای دو طرف ایوان كه از سنگ مرمر است بر روی هر یك به خط نسخ نقر شده است: «عجلوا بالصلوة قبل الموت» از ابتدای قسمت خمیده طاق ایوان، كتیبهای قرآنی كه كار كتابت آن از «بهاء الدین هزار اسپ» كه از خوشنویسان نسخ زمان خود بوده، دیده میشود. این كتیبه قرآنی از طرف راست طاق ایوان كه به خط نسخ جلی خوش «سوره فتح» است شروع و در حیاط دور میزده و در طرف راست تمام میشده، ولی از فسمت حیاط چیزی باقی نیست و از «مستقیماً (20) و اخری لم» تا «یعجب الزراع (آیه 29)» به طرف مقابل آن ختم میشود:
«بسم الله الرحمن الرحیم، انا فتحنا لك فتحاً مبینا(1) لیغفرلك الله ما تقدم من ذنبك ما تأخر و یتم نعمته، علیك و یهدیك صراط مستقیماً (2) و ینصرك الله نصراً عزیزاً (3) هو الذی انزل السكینة فی قلوب المؤمنین لیزداد و اایمنامع ایمنهم و لله جنود السوات و الارض و كان الله علیماً حكیماً (4) لیدخل المؤمنین و المؤمنات جنت تجری من تحتها النهر خلدین فیها و یكفر عنهم سیئاتهم و كان ذلك عندالله فوزاً عظیما (5) و یعذب المنافقین و المنافقات و المشركین و المشركات الظانین بالله ظن السوء علیهم دائرة السوء و غضب الله علیهم و لعنهم و اعدالهم جهنم و سآءت مصیرا (6) و له جنود السموات و الارض و كان الله عزیزاً حكیما (7) انا ارسلناك شهدا و مبشرا و نذیرا (8) لتؤمنوا بالله و رسوله و تعز روه و توقروه و تسبحوه بكرة و اصیلا (9) ان الذین یبایعونك انما یبایعون الله ید الله فوق ایدیهم فمن نكث فانما ینكث علی نفسه و من او فی بما عهد علیه الله فسیؤتیه اجراً عظیما (10) یسقول لك المفلحون من الاعراب شغلتنا آموالنا و اهوالنا فاستغفر لنا یقولون بالسنتهم ما لیس فی قلوبهم قل قمن یملك لكم من الله سئتا ان ارادبكم ضرا او ارادبكم نفعا بل كان الله ما تعلمون خبیراً (11) بل ظننتم ان لن ینقلب الرسول و المؤمنون الی اهلیهم ابدا و زین ذلك فی قلوبكم و ظننتم ظن السوء و كنتم قوما بورا (12) و من لم یؤمن بالله و رسوله فآنا اعتدنا للكفرین سعیرا (13) و لله ملك السموت و الارض یغفر لمن یشاء و یعذب من یشاء و كان الله غفورا رحیما 014) سیقول المخلفون اذا انطلقتم الی مغانم لتأخذوها ذرونا نتبعكم یریدون ان یبدلوا كلم الله قل لن تتبعونا كذالكم قال الله من قبل فیسقولون بل تحسد و ننا بل كانوا لا یفقهون الا قلیلا (15)...
به دلیل طولانی بودن از ذكر بقیه آیه‌ها خوداری شده است.
بر سقف ایوان به خط كوفی بنائی اسماء خداوند به شكل چهار گوش آمده است.
سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی به كنا حوله لنریه من، ایتنا انه هو السمیع البصیر (1) و ایتنا موسی الكتب و جعلنه هدی لبنی اسرائیا الا تتخذوا من دونی و كیلا (2) ذریه من حملنا مسع نوح انه كان عبدا شكورا 03) و قضینا الی بنی اسرائیل فی الكتب لتفسدن فی الارض مرتین و لتعلن علوا كبیرا (4) فاذا جاء و عدا و لهما بعثنا علیكم عبادا لنا اولی باس شدید فجاسوا خلل الدیار و كان و عدا مفعولا (5) ثم ردد نا لكم الكرة علیهم و آمدد نكم باموال و بنین و جعلنكم اكثر نفیرا (6)...
1- زیر طاق گنبد به خط كوفی بنائی و كاشی فیروزهای «الله اكبر» تكرار شده است.
2- در داخل مقرنسها «محمد» و «علی» به خط كوفی تكرار شده است.
3- زیر گوشوارهها «الله اكبر» به خط كوفی تكرار شده است.
4- بالای سر در گاههای زیر گنبد «علی» به خط كوفی تكرار شده است.
5- بر دیوارههای شرقی و شرقی زیر گنبد «الله» «محمد» با كاشی و به خط كوفی بنائی نوشته شده است.
6- بر دیوارهای شمالی و جنوبی با كاشی و كوفی بنائی عبارت زیر نوشته شده است:
«سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» «لا اله الا الله محمد رسول الله» 7- در قسمت بالای محراب و در دو طرف آن دو گل به شكل شبدر از كاشی معرق نصب شده كه در درون آن چهار «علی» و «بسم الله الرحمن الرحیم، شهد الله انه لا اله الا الله خیر الرازقین» نقش شده است.
8- در قسمت پیشانی محراب به خط كوفی آیه 78 و قسمتی از آیه 79 از سوره اسراء نوشته شده است:
«اقم الصلوة لدلوك الشمس الی غسق الیل و قرءان الفجر ان قرء ان الفجر كان مشهودا (78) و من الیل فتهجد به نافلة لك (79) 9- نیز در همین قسمت (پیشانی محراب) به خط نسخ آیه 78 و 79 از سوره اسراء نوشته شده است:
« نیز در همین قسمت (پیشانی محراب) به خط نسخ آیه 78 و 79 از سوره اسراء نوشته شده است:
«اقم الصلوة لدلوك الشمس الی غسق الیل و قرءان الفجر ان قرءان الفجر كان مشهودا (78) و من الیل فتجهد به نافلة لك عسی ان یبعثك ربك محموداً (79) 10- نیز در همین قسمت به خط نسخ درشت عبارت زیر نوشته شده است:
«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله حقاً حقا» 11- در همین قسمت به خط نسخ ریز نام «دوازده امام» نوشته شده است.
12- در صحن زیر گنبد در دو طرف راه دالانی آمد و شد مشبك از كاشیهای ظریف جود دارد (برای زنانی كه میخواستهاند بر كنار از جماعت مردان، بریا سؤال از امام مسجد به پیش او بیاید) كه بر بالا آنها دو كتیبه به خط نسخ از كاشی معرق نصب شده است كه آیه 163 از سوره بقره و آیه 18 از سوره جن بر آن نوشته شده است:
دست راست: «قال الله تعالی»: «و الهكم اله و حد لا اله الا هو الرحمن الرحیم(163)» دست چپ: «قال الله سبحانه تعالی»: «و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا (18)»
2- بر روی آجرهای سقف دالان دست چپ متصل به صفحه اصلی خطوط هندسی از گچ كلمه «الملك لله» بصورت زنجیری تكرار شده است. در وسط سقف در دایرهای كلمه «محمد» چهار بار با كاشی سفید و چهار بار از كاشی زرد بطور درهم و به خط كوفی تزئینی بسیار زیبائی نصب است در مركز آن سه بار نام «علی» به خط كوفی نوشته شده است.
3- در شاه نشین دست چپ كه روبه محراب است سنگ مرمری به اندازه 35×63 سانتی متر به دیوار نصب است و بر دوره آن به خط نسخ آیه 18 از سوره آل عمران آمده و با عبارت «ان الذین عند الله الاسلام» ختم میشود: «قال الله تبارك تعالی» «شهد الله انه لا اله الا هو و الملئكة و اولوا العلم قائما بالقسط لا اله الا هو العزیز الحكیم (18)» «ان الذین عندالله الاسلام».
4- در همین شاه نشین سنگ مرمری به دیوار نصب است كه در وسطش نقش گل به شكل سرو و دو لچك در قسمت فوقانی نقر شده و در دورهاش به خط نسخ آیه 78 و 79 از سوره اسراء نوشته شده و با عبارت «صدق الله العظیم» ختم میشود:
«قال الله تبارك تعالی» «اقم الصلوة لدلوك الشمس الی غسق الیل و قرءان الفجر ان قرءان الفجر كان مشهودا (78) و من الیل فتهجد به نافلة لك عسی ان یبعثك ربك محموداً (79) صدق الله العظیم فی ربیع الثانی لسنة ثلث عشرة و ثمانمئة» 5- بر دیوار شاه نشین طبقه بالائی (در طرف دست چپ ایوان) یك محراب از كاشی معرق قرن نهم نصب است كه بر آن به خط نسخ نوشته شده است: «لا اله الا الله محمد رسول الله و قاید ته بعلی»
«بسم اللاه الرحمن الرحیم» «كل نفس ذائقة الموت و انما توفون اجوركم یوم القیمة فمن زحرح عن النار و ادخل الجنة فقد فاز... (185)» 2- سنگ قبر خاكی رنگ به اندازه 38×58 سانتی متر از زیر خاكهای خرابههای شبستان علاء الدوله گرشاسپ به دست آمده و بر آن به خط كوفی آیه 21 و قسمتی از آیه 22 و قسمتی از آیه 18 سوره آل عمران نقر شده است:
حاشیه اول: «بسم الله الرحمن الرحیم» یبشر هم ربهم برحمة منه و رضوان و جنات لهم فیها نعیم مقیم (21) فیها خالدون... (22) حاشیه دوم: «بسم الله الرحمن الرحیم» «شهد الله انه لا اله الا هو و الملئكة و اولو العلم قائما بالقسط.. (18)» پیشانی سنگ قبر: «لا اله الا الله محمد رسول الله»
________________________________________
1- افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد. ج 2، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
1- كیانی، 1379، ص 74. مشكوتی، 1349، ص 72. افشار، 1374، ص 117. دایرةالمعارف بناها «مساجد»، 1379، ص 255)
1- افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد. ج 2، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
3- كیانی، محمد یوسف، 1379، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. ج 3، تهران، سمت.
4- مشكوتی، نصرت اله، 1349، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران. تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
2- دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی «مساجد تاریخی» 1379. تهران، حوزه هنیر پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
مسعود نصرتی
1- دوره اول (724-728 هجری) بنای گنبد و سر در ورودی و شالوده‌های ایوان مقصوره ساخته شده است.
2- دوره دوم (پس از 735 هجری) ایوان و همچنین پوششهای تزئینی تكمیل شده است.
3- دوره سوم (765-777 هجری) شبستان جنوبی، دهلیز و رواقهای متصل به گنبدخانه همراه با نمای صحن و بنای سر در ورودی و پوشش تزئینی آن (كه اكنون بیشترین بخش آن از میان رفته است) 4- دوره چهارم (809-819 هجری) بنای شبستان شمالی، دهلیز و رواقهای ارتباطی آن، كتیبه ایوان و صحن بعضی پوششهای تزئینی (احتمالاً ازارهای از كاشی و منبری از مرمر) ساخته شده است.
بنای كنونی مسجد با وسعتی حدود 10 هزار متر مربع مشتمل بر سر در ورودی و جلوخان، صحن وسیع، رواقهای جانبی صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان طرفین آن، شبستان بزرگ ستوندار، كتابخانه، تزئینات غنی و زیبا و كتیبهها و سنگ نوشتههای تاریخی و غیر تاریخی است.
این مسجد به چند دلیل حائز اهمیت است: نخست آنكه قدیمیترین نمونه معماری است كه طی قرن نهم هجری، در معماری مذهبی ناحیه یزد از آن تقلید شده است. این طرح مركب از یك مقصوده گنبد دار و یك شبستان مسطیل بلند و كشیده است. دیگر ویژگی مهم بنا كاربرد وسیع طاقهای سراسری (طاق و تویزه) در شبستانهاست كه با تزئین كاشی معرق همراه است. (1)
كتیبه های قرآنی در مسجد جامع یزد
1- بالای سر در ورودی تاق مسجد، به خط ثلث از كاشی سفید بر زمینه آبی، آیه 127 از سوره بقره آمده است:«و اذا یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسمعیل ربنا تقبل منا انك انت السمیع العیم (127) 2- در سر در شرقی مسجد در قسمت پیشانی آن كه كاشی كاری جدید است، به خط ثلث از كاشی سفید بر زمینه آبی، آیه 1 از سوره فتح و قسمت آخر آیه 11 از سوره فتح آمده و به عبارت «صدق الله العلی العظین» ختم میشود:
«بسم الله الرحمن الرحیم. انا فتحنا لك مبینا (1) بل كان الله بما تعلمون خبیرا(11) صدق الله العلی العظیم».
3- در سر در شرقی بر قسمت پیشانی به خط كوفی در تاریخ 1370 قمری از روی كتیبه خط كوفی قدیمی آیه 36 از سوره نور نوشته شده، البته قبل از شروع آیه عبارت «قال عز اسمه» آمده است:
«قال عز اسمه فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذكر فیها اسمه یسبح له، فیها بالغدو و الاصال (36)» 4- در سر در شرقی محیط بر نیم طاق مقرنس به خط ثلث از كاشی سفید بر زمینه آبی سوره جمعه از اول تا آخر، (آیه 1 تا 11) به عرض چهل و پنج سانتی متر نوشته شده است:
«یسبح لله ما فی السموت و ما فی الارض الملك القدوس العزیز الحكیم (1) هو الذی بعث فی الامین رسولا منهم یتلوا علیهم ایته و یزكیهم و یعلمهم الكتب و الحكمة و ان كانوا من قبل لفی ضلل مبین (2) و ءاخرین منهم لما یلحقوا بهم و هو العزیز الحكیم (3)، ذلك فضل الله یؤتیه من یشاء و الله ذوالفضل العظیم (4) مثل الذین حملوا التورتة ثم لم یحملوها كمثل الحمار یحمل اسفار ابئس مثل القوم الذین كذبوا بأیت الله لا یهدی القوم الظلمین (5) قل یا ایها الذین هادوا ان زعمتم انكم اولیاء لله من دون الناس فتمنوا الموت ان كنتم صدقین (6) و لا یتمنونه ابدا بما قدمت ایدیهم و الله علیم بالظلمین (7) قل ان الموت الذی تفرون منه فانه ملقیكم ثم تردون الی علن الغیب و الشهدة فینبئكم بما كنتم تعلمون (8) یا یها الذین ءامنو اذا نودی للصوة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذكر الله و ذروا البیع ذلكم خیر لكم ان كنتم تعلمون (9) فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل الله و اذكرو الله كثیرا لعلكم تفلحون (10) و اذارا و اتجرة أولهوا انفضوا الیها و تركوك قآئما قل ما عند الله خیر من اللهو و من التجره و الله خیر الرزقین (11) 5- میان دو حاشیه كتیبهها سر در شرقی سوره فتح و سوره جمعه از سمت بالا به پایین هفت قطعه طاق نما و گل اندازی است در قطعه وسط كتیبهای به خط ثلث سفید بر زمینه آبی عبارت زیر نگاشته شده است:
«لا اله الا الله» «محمد رسول الله» «علی ولی الله حقاً حقا» 6- در قسمت درگاه شرقی مسجد، در مقرنس درگاه در شمسهای كه كاشی آن جدید است به خط نسخ از اسماء باری تعالی و در شمسهای دیگر سوره اخلاص و نیز كلمات «الله، محمد، علی» به خط كوفی نوشته شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم، قل هو الله احد (1) الله الصمد (2) لم یلد و لم یولد (3) و لم یكن له كفوا احد (4)» 7- در دو طرف درگاه شرقی دو طاقچه با طاق نما به شكل محراب كه تماماً از كاشی معرق است، وجود دارد. در داخل هر یك سه گل مربع با خطوط كوفی دیده میشود كه در آن عبارات «الحمد الله» چهار بار، «الحكم لله» چهار بار، «الملك لله» چهار بار و در دو طرف همین نقش «القوة لله» دست راست و «العزة لله» دست چپ نوشته شده است. در كنارههای دو طرف این دو طاقچه نامهای «محمد و علی» به خط كوفی تزئین میان گل و بوتههای كاشی معرق تكرار شده است.
8- بالای سر این دو طاقچه دو شمسه بسیار زیبا از كاشی معرق قرار دارد كه در داخل آنها به خط كوفی «یا سلطان یا سبحان» تكرار شده است.
- در كریاس چهار گوش كه در قرن هشتم دهلیز نامیده میشود، در محل سایه كنونی یك قطعه سنگ جای آینه با نقوش و كتیبه به اندازه 35×50 سامتی متر كه در حاشیه كاشی معرق به اندازه 50×64 قاب سازی شده و خط كتیبه آن نسخ خوش جلی است، عبارات منقور آن عبارت است از:
- چهار گوشه: چهار «محمد» به خط كوفی - دوره: سبحان الله و الحمد الله و لا اله الا الله. الله اكبر و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.
- پیشانی: «الملك لله» به خط كوفی در یك گل مربع كه اطرافش گل و بوته دارد.
- وسط: آینهای قرار دارد با كلمات «الله اكبر»، «محمد»، «علی» در چهار سوی آن - و نیز یك لوح سنگی دیگر منقور به رنگ قهوهای كه به اندازه 65×40 سانتی متر است. مطالب ذیل آمده است:
- پیشانی: بسم الله الرحمن الرحیم - حاشیه: قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: ان احب الناس الی الله یوم القیمة و اقربهم مجلساً منه امام عادل، رأفة حضرت پادشاه اسلام ظلل الله علی الانعام ابوالنصر سلطان حسن بهادر خلد الله ملكه و سلطانه و ابد علی العالمین عدله و احسانه مقتضی بر من سن سنة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها و من سنة سیئة فله و زرها و زر من عمل بها» 9- در سر در ورود به شبستان كتیبه كاشی معرق مورخ سال 863 به خط ثلث فرمانی آمده كه در قسمت پایانی كتیبه از آیه 181 سوره بقره استفاده شده و بعد از این آیه روایتی از امام علی (ع) نوشته شده است:
«... فمن بدله بعدما سمعه فانما اثمه، علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم، (181) و قال علیه السلم من سن سنة حسنة فله اجرها حسنة و اجر من عمل بها و من سن سنة سیئة فله و زرها و زر من عمل بها. و السلم علی من اتبع الهدی، تحریراً فی ربیع الثانی لسنة ثلاث و ستین و ثمانمئة كتبه كمال».
كتیبه های مناره
دو مناره مسجد جامع یزد به دستور آقا جمال الدین محمد مشهور به مهتر جمال كه در عهد شاه طهماسب سمت وزارت یزد با او بود، ساخته شده. در سال 1313 چون فرو ریخت تجدید بنا شد. بلندی منارهها از سطح زمین قریب 50 متر است و محیط آنها از محلی كه بدان وارد میشوند هشت متر است. بدنه آنها كاشی بوده و اسماء جلاله و آیات قرآنی بر آن نقش بسته شده است:1- كتیبه قرآنی در زیر قفسه مناره به خط ثلث آیه اول از سوره اسراء نوشته شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم، سبحان الذی أسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصا الذی بركنا حوله لنریه من ءایتنا انه هو السمیع البصیر (1)» 2- بر مناره كتیبه قرآنی دیگری به خط كوفی یو كاشی آبی بر زمینه سفید آیات 51 و 52 سوره قلم كه آیههای پایانی سوره است نوشته شده است: «و ان یكاد الذین كفروا لیزلقونك بابصارهم لما سمعوا الذكر و یقولون انه لمجنون (51) و ما هو الاذكر للعالمین (52) 3- در متن مناره «محمد، علی» به خط كوفی بنائی تكرار شده است.
4- در قسمت پایین مناره به خط كوفی بنائی «بسم الله الرحمن الرحیم» نوشته شده است.
5- در زیر قفسه مناره به خط ثلث عبارت «الله اكبر الله اعظم» تكرار شده است.
كتیبه شبستان شرقی
این شبستان تابستانی در سال 777 هجری به دستور شاه یحیی مظفری ساخته شد. در آن محرابی ساختهاند. در قسمت فوقانی آن از گچ و مقرنس كاری است.در محراب هشت قطعه كاشی معرق دیده میشود، در قسمت زیرین آن مستطیلی از كاشی معرق به اندازه 58×108 نصب شده كه نقش گل و بوته دارد كه در آن قسمت آخر آیه 137 از سوره بقره بصورت پیچیده و بسیار زیبا تزئین و تركیب شده است: «فسیكفیكهم الله و هو السمیع العلیم (137)»
صحن داخلی مسجد
این صحن كه برای اقامه نماز است در قسمت شرقی آن محلی به نام «قرائتخانه» موسوم بوده و آن را محل اعتكاف میدانند. در محرابی كه دارای كاشیهای آبی مسدس شكل است بر روی آن با تراشیدگی كلمات «الله، محمد، علی، حسن و حسین، سنه 890» را نقر كرده‌اند.كتیبه ایوان اصلی مسجد
در كتیبه كاشی معرق كه به خط نسخ است در دور طاق نام «دوازده امام» نوشته شده است.در قسمت فوقانی دو طرف ستونهای مدخل ایوان در دو مربع كه به خط كوفی است عبارت «الملك لله» آمده است.
در سمت چپ ایوان در زیر ستونهای دو طرف ایوان كه از سنگ مرمر است بر روی هر یك به خط نسخ نقر شده است: «عجلوا بالصلوة قبل الموت» از ابتدای قسمت خمیده طاق ایوان، كتیبهای قرآنی كه كار كتابت آن از «بهاء الدین هزار اسپ» كه از خوشنویسان نسخ زمان خود بوده، دیده میشود. این كتیبه قرآنی از طرف راست طاق ایوان كه به خط نسخ جلی خوش «سوره فتح» است شروع و در حیاط دور میزده و در طرف راست تمام میشده، ولی از فسمت حیاط چیزی باقی نیست و از «مستقیماً (20) و اخری لم» تا «یعجب الزراع (آیه 29)» به طرف مقابل آن ختم میشود:
«بسم الله الرحمن الرحیم، انا فتحنا لك فتحاً مبینا(1) لیغفرلك الله ما تقدم من ذنبك ما تأخر و یتم نعمته، علیك و یهدیك صراط مستقیماً (2) و ینصرك الله نصراً عزیزاً (3) هو الذی انزل السكینة فی قلوب المؤمنین لیزداد و اایمنامع ایمنهم و لله جنود السوات و الارض و كان الله علیماً حكیماً (4) لیدخل المؤمنین و المؤمنات جنت تجری من تحتها النهر خلدین فیها و یكفر عنهم سیئاتهم و كان ذلك عندالله فوزاً عظیما (5) و یعذب المنافقین و المنافقات و المشركین و المشركات الظانین بالله ظن السوء علیهم دائرة السوء و غضب الله علیهم و لعنهم و اعدالهم جهنم و سآءت مصیرا (6) و له جنود السموات و الارض و كان الله عزیزاً حكیما (7) انا ارسلناك شهدا و مبشرا و نذیرا (8) لتؤمنوا بالله و رسوله و تعز روه و توقروه و تسبحوه بكرة و اصیلا (9) ان الذین یبایعونك انما یبایعون الله ید الله فوق ایدیهم فمن نكث فانما ینكث علی نفسه و من او فی بما عهد علیه الله فسیؤتیه اجراً عظیما (10) یسقول لك المفلحون من الاعراب شغلتنا آموالنا و اهوالنا فاستغفر لنا یقولون بالسنتهم ما لیس فی قلوبهم قل قمن یملك لكم من الله سئتا ان ارادبكم ضرا او ارادبكم نفعا بل كان الله ما تعلمون خبیراً (11) بل ظننتم ان لن ینقلب الرسول و المؤمنون الی اهلیهم ابدا و زین ذلك فی قلوبكم و ظننتم ظن السوء و كنتم قوما بورا (12) و من لم یؤمن بالله و رسوله فآنا اعتدنا للكفرین سعیرا (13) و لله ملك السموت و الارض یغفر لمن یشاء و یعذب من یشاء و كان الله غفورا رحیما 014) سیقول المخلفون اذا انطلقتم الی مغانم لتأخذوها ذرونا نتبعكم یریدون ان یبدلوا كلم الله قل لن تتبعونا كذالكم قال الله من قبل فیسقولون بل تحسد و ننا بل كانوا لا یفقهون الا قلیلا (15)...
به دلیل طولانی بودن از ذكر بقیه آیه‌ها خوداری شده است.
بر سقف ایوان به خط كوفی بنائی اسماء خداوند به شكل چهار گوش آمده است.
كتیبه‌های گنبد مسجد
در دوره طاق گنبد و متصل به خمیدگی آن «آیه 1 تا؟» از «سوره اسراء» به خط نسخ كتیبه شده است، متاسفانه مشخص نیست با كدام آیه پایان مییابد:سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی به كنا حوله لنریه من، ایتنا انه هو السمیع البصیر (1) و ایتنا موسی الكتب و جعلنه هدی لبنی اسرائیا الا تتخذوا من دونی و كیلا (2) ذریه من حملنا مسع نوح انه كان عبدا شكورا 03) و قضینا الی بنی اسرائیل فی الكتب لتفسدن فی الارض مرتین و لتعلن علوا كبیرا (4) فاذا جاء و عدا و لهما بعثنا علیكم عبادا لنا اولی باس شدید فجاسوا خلل الدیار و كان و عدا مفعولا (5) ثم ردد نا لكم الكرة علیهم و آمدد نكم باموال و بنین و جعلنكم اكثر نفیرا (6)...
1- زیر طاق گنبد به خط كوفی بنائی و كاشی فیروزهای «الله اكبر» تكرار شده است.
2- در داخل مقرنسها «محمد» و «علی» به خط كوفی تكرار شده است.
3- زیر گوشوارهها «الله اكبر» به خط كوفی تكرار شده است.
4- بالای سر در گاههای زیر گنبد «علی» به خط كوفی تكرار شده است.
5- بر دیوارههای شرقی و شرقی زیر گنبد «الله» «محمد» با كاشی و به خط كوفی بنائی نوشته شده است.
6- بر دیوارهای شمالی و جنوبی با كاشی و كوفی بنائی عبارت زیر نوشته شده است:
«سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» «لا اله الا الله محمد رسول الله» 7- در قسمت بالای محراب و در دو طرف آن دو گل به شكل شبدر از كاشی معرق نصب شده كه در درون آن چهار «علی» و «بسم الله الرحمن الرحیم، شهد الله انه لا اله الا الله خیر الرازقین» نقش شده است.
8- در قسمت پیشانی محراب به خط كوفی آیه 78 و قسمتی از آیه 79 از سوره اسراء نوشته شده است:
«اقم الصلوة لدلوك الشمس الی غسق الیل و قرءان الفجر ان قرء ان الفجر كان مشهودا (78) و من الیل فتهجد به نافلة لك (79) 9- نیز در همین قسمت (پیشانی محراب) به خط نسخ آیه 78 و 79 از سوره اسراء نوشته شده است:
« نیز در همین قسمت (پیشانی محراب) به خط نسخ آیه 78 و 79 از سوره اسراء نوشته شده است:
«اقم الصلوة لدلوك الشمس الی غسق الیل و قرءان الفجر ان قرءان الفجر كان مشهودا (78) و من الیل فتجهد به نافلة لك عسی ان یبعثك ربك محموداً (79) 10- نیز در همین قسمت به خط نسخ درشت عبارت زیر نوشته شده است:
«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله حقاً حقا» 11- در همین قسمت به خط نسخ ریز نام «دوازده امام» نوشته شده است.
12- در صحن زیر گنبد در دو طرف راه دالانی آمد و شد مشبك از كاشیهای ظریف جود دارد (برای زنانی كه میخواستهاند بر كنار از جماعت مردان، بریا سؤال از امام مسجد به پیش او بیاید) كه بر بالا آنها دو كتیبه به خط نسخ از كاشی معرق نصب شده است كه آیه 163 از سوره بقره و آیه 18 از سوره جن بر آن نوشته شده است:
دست راست: «قال الله تعالی»: «و الهكم اله و حد لا اله الا هو الرحمن الرحیم(163)» دست چپ: «قال الله سبحانه تعالی»: «و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا (18)»
كتیبه دالان‌ها و شاه نشین‌های متصل به ایوان
1- در دیوار جرزهای واقع در دالانهای متصل به صفحه اصلی در لابلای اشكال هندسی به خط كوفی كلمات «الله، محمد، علی» نوشته شده است.2- بر روی آجرهای سقف دالان دست چپ متصل به صفحه اصلی خطوط هندسی از گچ كلمه «الملك لله» بصورت زنجیری تكرار شده است. در وسط سقف در دایرهای كلمه «محمد» چهار بار با كاشی سفید و چهار بار از كاشی زرد بطور درهم و به خط كوفی تزئینی بسیار زیبائی نصب است در مركز آن سه بار نام «علی» به خط كوفی نوشته شده است.
3- در شاه نشین دست چپ كه روبه محراب است سنگ مرمری به اندازه 35×63 سانتی متر به دیوار نصب است و بر دوره آن به خط نسخ آیه 18 از سوره آل عمران آمده و با عبارت «ان الذین عند الله الاسلام» ختم میشود: «قال الله تبارك تعالی» «شهد الله انه لا اله الا هو و الملئكة و اولوا العلم قائما بالقسط لا اله الا هو العزیز الحكیم (18)» «ان الذین عندالله الاسلام».
4- در همین شاه نشین سنگ مرمری به دیوار نصب است كه در وسطش نقش گل به شكل سرو و دو لچك در قسمت فوقانی نقر شده و در دورهاش به خط نسخ آیه 78 و 79 از سوره اسراء نوشته شده و با عبارت «صدق الله العظیم» ختم میشود:
«قال الله تبارك تعالی» «اقم الصلوة لدلوك الشمس الی غسق الیل و قرءان الفجر ان قرءان الفجر كان مشهودا (78) و من الیل فتهجد به نافلة لك عسی ان یبعثك ربك محموداً (79) صدق الله العظیم فی ربیع الثانی لسنة ثلث عشرة و ثمانمئة» 5- بر دیوار شاه نشین طبقه بالائی (در طرف دست چپ ایوان) یك محراب از كاشی معرق قرن نهم نصب است كه بر آن به خط نسخ نوشته شده است: «لا اله الا الله محمد رسول الله و قاید ته بعلی»
كتیبه های قرآنی سنگ قبرهای مسجد جامع
1- سنگ قبر خاكی رنگ به اندازه 36×69 سانتی متر كه از زیر خاك گرمخانه علاء الدوله كرشاسپ بدست آمده، بر آن به خط كوفی قسمتی از آیه 185 از سوره آل عمران نقر شده است:«بسم اللاه الرحمن الرحیم» «كل نفس ذائقة الموت و انما توفون اجوركم یوم القیمة فمن زحرح عن النار و ادخل الجنة فقد فاز... (185)» 2- سنگ قبر خاكی رنگ به اندازه 38×58 سانتی متر از زیر خاكهای خرابههای شبستان علاء الدوله گرشاسپ به دست آمده و بر آن به خط كوفی آیه 21 و قسمتی از آیه 22 و قسمتی از آیه 18 سوره آل عمران نقر شده است:
حاشیه اول: «بسم الله الرحمن الرحیم» یبشر هم ربهم برحمة منه و رضوان و جنات لهم فیها نعیم مقیم (21) فیها خالدون... (22) حاشیه دوم: «بسم الله الرحمن الرحیم» «شهد الله انه لا اله الا هو و الملئكة و اولو العلم قائما بالقسط.. (18)» پیشانی سنگ قبر: «لا اله الا الله محمد رسول الله»
________________________________________
1- افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد. ج 2، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
1- كیانی، 1379، ص 74. مشكوتی، 1349، ص 72. افشار، 1374، ص 117. دایرةالمعارف بناها «مساجد»، 1379، ص 255)
1- افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد. ج 2، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
3- كیانی، محمد یوسف، 1379، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. ج 3، تهران، سمت.
4- مشكوتی، نصرت اله، 1349، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران. تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
2- دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی «مساجد تاریخی» 1379. تهران، حوزه هنیر پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
مسعود نصرتی