یک نوع تزئین معمول در قرون اولیه اسلام، ساخت ظروف و یا اشیاء با نقش برجسته می باشد، به این ترتیب که نقوش و یا کلماتی را که برای تزئین شیی در نظر می گرفته اند قبلاً از فلز دیگری تهیه کرده، بعد آن را روی ظرف و یا شیئی منظور، الصاق می‌نموده‌اند. نمونه جالب این طرز کار یک جا دعایی است (متعلق به موزة ایران باستان) از نقرة زراندود بشکل استوانه که در دو طرف دو دریچه محدب دارد. روی دریچه‌ها نقوش شاخ و برگ برجسته بطرز سیاه قلم دیده میشود. بر دیواره جا دعا سوره توحید «قُل هو الله اَحَد» برجسته در چهار سطر الصاق گردیده است.
در قسمت فوقانی جا دعا، جای چهار گیره برای گذراندن زنجیر و یا نخ جهت آویختن از گردن، وجود دارد که سه گیره به مرور از بین رفته و اکنون فقط یکی باقی مانده است.
این طرز کار نه تنها برای آرایش اشیاء کوچک بلکه برای تزیینات اثاثه و یا اشیاء دیگر با وسعت بیشتر معمول بوده است. چنانکه ناصر خسرو در کتاب سفرنامه خویش موقعی که از زیارت مکه صحبت به میان می‌آورد متذکر شده که درهای خانه کعبه با نوشته‌های تزیینی و نقشهای هندسی و اسلیمی نقره‌کوب مزین بوده است.
روش دیگر تزیین عبارت بود از حک کلمه یا نقش منظور به وسیله قلمهای مخصوص و آنگاه سیاه نمودن این قسمتها با محلول نقره و سرب به طرز سیاه قلم. معمولاً در پایان کار، عمل صافکاری به وسیله سمباده صورت می‌گرفته است. برای فلزات محکم، که دست قدرت حکاکی آنها را نداشت از چکش استفاده می‌شده است.
در موزة ایران باستان تعدادی از این نوع ظروف نقره به اشکال مختلف از قبیل سینی، تنگ و جامهای کوچک و بزرگ متعلق به قرن پنجم هجری موجود است. بر روی بعضی از این ظروف نام ابی العباس «ولکین» بن هرون مولا، بین عباراتی که جهت تزئین بکار برده شده مشاهده میگردد.
و همچنین کلمه‌های برکت، سعادت، نعمت و سلامت که همگی دعای خیر در حق صاحب ظرف است برروی این ظروف نقش شده است محل ساخت این ظروف به آذربایجان نسبت داده میشود.
در دوران سلجوقی، صنعت ترصیع اشیاء فلزی به منتهای کمال رسید و از این دوران، اشیاء مختلف زیبایی به یادگار باقی مانده است. طرز ساخت و تکنیک معمول در این دوره با طرق مذکوره در فوق کاملاً متفاوت است. در این زمان برای تزیین مفرغ با فلزات دیگر چون نقره و مس، ابتدا شیئی منظور را با ابزار مخصوص به هر شکل که می‌خواستند گود نموده بعداً نقاط کنده شده را با فلز مورد نظر پر می‌نموده اند. یکی از انواع این هنر، پایه شمعدان مفرغی (متعلق به موزة ایران باستان)، بشکل کثیر الاضلاع نه ضلعی است که بدنه آن با اشکال هندسی پنج ضلعی بطور مستقیم و معکوس نمایش داده شده و درون هر شکل با نقوش مختلف نقره‌کوب گردیده است.
نقوش اصلی این شمعدان عبارت است از امیری که بر تخت نشسته و در طرفین تخت، دو ستون دیده می شود، و سرستونها به شکل مار و در کنار آنها دو انسان (محتملاً نگهبان) ایستاده‌اند. یکی از دستهای نگهبانان روی ستون قرار دارد.
درون بقیه اشکال هندسی، با مجالس بزم و رامشگران در حال نواختن آلات موسیقی، و یا ساغران صراحی در دست، و همچنین رقاصه‌هایی در حال هنر نمایی آراسته گردیده است. یک نگاه اجمالی به رقصندگان این شبهه را پیش می‌آورد که مشغول ستیزه‌اند در صورتیکه با مشاهده دقیقتر کاملاً متوجه می‌شویم که مقصود هنرمندان نشان دادن یکی از مجالس بزم و رقص میباشد. این طرز هنرنمایی که روی این شمعدان مشاهده میشود هنوز در بعضی نقاط ایران معمول و متداول است. نگارنده دو سال قبل در مأموریت پاسارگاد، در یک جشن عروسی، ناظر اجرای رقصی بنام تَرکه بازی بود. در این رقص دو مرد که یکی از آنها مسلح به چوبدستی است با حرکات موزون به آهنگ ساز و دهل شروع به رقص میکند، و در گرد نفر دوم می‌چرخد و سعی میکند با چوبدستی به پای او بزند و دیگری نیز با حرکات ماهرانه فرار میکند. مرد مسلح پس از اینکه موفق شد چوپ را به پای حریف بکوبد آن را بر زمین می گذارد و شخص دیگری از جمع تماشاچیان پیش می آید و آن را به دست می‌گیرد و رقص بدینسان ادامه می‌یابد. مجموعه این حمله و دفاع، رقص جالب و سرگرم کننده‌ای را به وجود می‌آورد.
آلات موسیقی که در مجالس مختلف، روی شمعدان مورد بحث مشاهده میگردد عبارت است از چنگ، دایره و دو شیی دیگر، شبیه دنبک و عود. قسمت فوقانی شمعدان به شکل هشت ضلعی با خطوط منحنی که به صورت ستاره هشت پر درآمده است، و وسط آن نقوش اسلیمی نقره کوب گردیده. در قسمت فوقانی و تحتانی شمعدان، دو ردیف نوشته به خط ثلث و نسخ نقره کوب شده است.
نوع کتابت قسمت پایین، که به خط نسخ میباشد مغایر انواع دیگر نوشته‌هاست، به این معنی که شروع و خاتمه کلمات به شکل صورت انسان جلب توجه میکند .
مفاد عبارات دعای خیر به صاحب شمعدان است. نظایر این ادعیه و آرزوی برکت، برای صاحب شیی، روی ظروف سفالین نیز دیده می شود. دکتر «دیماند» موزه دار موزه «مترو پولیتن» و نویسنده کتاب راهنمای صنایع اسلامی معتقد است که این نوع نوشته در خراسان بوجود آمده و فقط در فلز کاریهای دوران سلجوقی دیده میشود.
از قرون هفتم و هشتم هجری ظروف ترصیع شده با نقره، از قبیل شمعدانهای کوتاه و بلند، سینی و لگن، عود سوز، آفتابه و غیره به مقدار زیاد باقیمانده است. عده‌ای محل ساخت آنها را به شهر موصل در عراق نسبت می دهند، ولی همزمان با ساخت این ظروف، همدان، مشهد، اصفهان و زنجان را می توان در زمره مراکز مهم ساخت ظروف نقره کوب و مس کوب دانست. شاید بتوان تصور نمود که موصل مهمترین مرکز فلز کاری این دوره بوده و نقاط دیگر از مکتب موصل تقلید نموده‌اند و یا اینکه هنرمندانی از موصل به نقاط دیگر مهاجرت و بکار کسب و تعلیم می‌پرداخته‌اند. بهترین نمونه این صنعت، تعدادی ظروف مفرغی نقره کوب است که از بوزینجرد همدان، بدست آمده و برای نمونه به شرح یک آفتابه و لگن اکتفا میشود.
کلیه سطوح داخلی و خارجی لگن مفرغی، به اشکال و صور متنوع، نقره کوب شده است. تزئین دیواره خارجی، چهار طرح دایره‌ای شکل است که در داخل آنها، نقوش شکارچی و با امیری که بر تخت نشسته و در پایین آن نوازندگان مشغول رامشگری‌اند به چشم می‌خورند
در حد فاصل دوایر، انسانهایی هدیه بدست در حال حرکت مشاهده می‌گردند. در دست یکی از این افراد شییء شبیه جعبه و یا کشکول میباشد که روی آن عبارت «علی ابن حمودالموصلی» کنده کاری شده است.
در لبه داخلی و خارجی و همچنین پایین لگن عباراتی بخط نسخ و ثلث دیده می شود. قسمت فوق العاده زیبا و جالب لگن، کف خارجی آن است که با نقوش هندسی 6 ضلعی که هر ضلع به شکل لوزی است تزئین یافته است.
داخل 6 ضلعی‌ها، گلهای شش پر و انسانهای نشسته که بعضی مشغول نواختن آلات موسیقی و برخی صراحی در دست دارند مشاهده میگردد. نمونه دیگر، آفتابه مفرغی نقره کوبی است با دسته و لوله، که دسته آن افتاده است. طرز ساخت آفتابه نیز عین لگن است که ذکر آن رفت. تنها مطلب جالب در اینجا امضای سازنده آن می باشد که بر روی گردن آفتابه نقره کوب شده . و اگر احتیاطاً این شبهه ایجاد می شد که نام سازنده لگن ممکن است حقیقی نباشد و عبارت «حمود الموصلی» که حک شده بعداً به آن اضافه شده امضای نقره کوب شده بر روی گردن آفتابه این شبهه را به کلی رفع می نماید.
اگر چه هنر فلزکاری در ادوار بعد بخصوص در دوران صفویه فوق العاده ترقی نمود و نمونه های جالبی از آن زمان در دست میباشد ولی ظروف نقره کوبی از این دوران با نقوش کنده کاری و یا مشبک تزئین شده اند.
از دوران قاجاریه، دو جعبه فولادی زر کوب با نوشته ی بخط نستعلیق، بطور برجسته در موزه ایران باستان موجود است که تا اندازه‌ای می توان آنها را ادامه هنر نقره کوبی قرون هفتم و هشتم هجری تصور نمود.
________________________________________
پی نوشت:
1 - تالار بخش اسلامی شماره 3926 که توسط هیئت حفاری موزة مترو پولیتن در سالهای 1940 ـ 1938 میلادی ضمن حفاری در نیشابور بدست آمده است.
2 ـ کلمات را از محلول سرب و نقره که استحکام بیشتری داشته تهیه می‌نموده‌اند.
3 ـ شماره 3526 تالار بخش اسلامی.