یکی از آثار زیبا و ارزشمند فلزی دوران اسلامی که در موزه ملی ایران نگهداری می شود جعبه ای فولادی است که به هنر زیبای طلاکوب مزین گشته است. این اثر زیبا که با شماره 4358 در بخش اسلامی موزه مذکور به ثبت رسیده است جزء مجموعه کارهای طلاکوب «حاج عباس اصفهانی» از هنرمندان شهر اصفهان در قرن سیزدهم هجری قمری است که تعدادی از آنها در بخش اسلامی موجود است.
در این مقاله به معرفی این اثر ارزشمند می پردازیم:.
بررسی هنر فلزکاری دوران اسلامی به مانند سایر رشته ها مستلزم شناخت گذشته آن در دوره های قبل از اسلام است. به جرأت می توان گفت که ایران در پیشرفت هنر و تکنیک فلزکاری در جهان اسلام سهم عمده ای را دارا بوده است چراکه ایران اسلامی خود وارث تکنیک بسیار پیشرفته هنر فلزکاری عصر ساسانی و قبل از آن بوده است و پس از اسلام نیز هنرمندان فلزکار در حفظ حیات این هنر- صنعت بسیار کوشیدند و اشیاء فلزی را به گونه ای سمبلیک و نمادین همپای شرایط خاص اجتماعی، اقتصادی آن زمان جلوه گر ساختند. (1) پس از شکست و انقراض دولت ساسانی توسط اعراب مسلمان و ایجاد ثبات در مناطق مسلمان شده، فلزکاران این عصر اسلوب و روش فلزکاران ساسانی را سرمشق کارهای خود قرار دادند تا جایی که تفکیک اشیاء فلزی این دو دوره از یکدیگر کار دشواری است.
بیشترین اشیاء فلزی باقیمانده پس از ظهور اسلام عبارتند از: تنگ، سینی، مشربه، قاب قرآن، شمعدان، جامهای مفرغی، عودسوز، لگن، ظروف نقشدار برنجی و مسی. هنرمندان ایرانی ظروف و اشیاء فلزی را طلاکوب و نقره نشان می ساختند و یا آنها را به صورت مشبک و مرصع به خواستاران هنر عرضه می کردند. (2) اشیاء فلزی دارای تزئینات مختلف و بسیار متنوعی می باشند ولی با تمام تنوع، میتوان آنها را به چند گروه کلی تقسیم کرد: نقوش گیاهی به صورت طبیعی و اسلیمی، نقوش انسانی، نقوش حیوانات و پرندگان، جانوران اساطیری مثل سیمرغ، طرحهای هندسی، نقوشی که بیانگر صور فلکی باشند و کاربرد خطوط مختلف مثل خط کوفی، نسخ، ثلث و نستعلیق. (3) مشخصات اثر جعبه فولادی طلاکوب با چفت و لولا، به شماره شناسنامه 4358، قرن سیزدهم هجری قمری، دوره قاجار، محل ساخت شهر اصفهان، به وزن 675/1 کیلوگرم و به ابعاد زیر:
طول درپوش: 8/23 سانتیمتر طول بدنه: 5/23 سانتیمتر عرض درپوش: 8/18 سانتیمتر عرض بدنه: 3/18 سانتیمتر ارتفاع جعبه: 8/9 سانتیمتر یکی از فلزاتی که در دوران قاجار در فلزکاری بسیار رایج بود فلز فولاد میباشد. فولاد آهنی است که از 2 تا 5/2 درصد کربن زغال به همراه دارد. رنگ آن از آهن تیره تر و جنس آن به مراتب سخت تر است و اگر آب داده شود شیشه را مخطط می سازد. فولاد شکسته و در حالت حرارت زیاد چکش خوار است. در ایران باستان دو نوع فولاد میشناختند: فولاد طبیعی و فولاد مصنوعی. فولاد طبیعی نوعی سنگ معدنی به نام «سیدیت SIDEITE » و فولاد مصنوعی را از نرم آهن (سنگ معدنی هماتیت) تهیه میکردند که در جریان کربنیزه کردن در کورههای مخصوص آهن تبدیل به فولاد میگشته است.
ساخت اشیاء فلزی در دوران اسلامی به شیوه های متعددی انجام میگرفت. از مهمترین آنها میتوان قالبگیری، ریخته گری، چکش کاری، کنده کاری، برجسته کاری، مشبک کاری، ترصیع کاری یا فلزکوبی و قلم سیاه را نام برد.
در اثر مورد بحث سبک و شیوه طلاکوب کاری به کار رفته است. طلاکوبی «نوعی تزئین در هنرهای دستی ایران است که در آن مفتولهای طلا را طبق نقشی بر روی اشیاء فلزی طلاکوبی میکنند. در طلاکوبی ابتدا نقشی را بر روی شیء با شیارهای کم عمق مشخص میکنند و سپس مفتول طلا یا نقره بسیار نازکی را در آن شیارها جای میدهند و سپس با چکش کاری آن را پرداخت کرده و با مصقّل آن را صیقل و جلا میدهند.» (4) این جعبه به شکل مکعب مستطیل و درپوش آن کمی محدب است. قسمت اعظم درپوش و بدنه آن با نقوش گیاهی، اسلیمی و کتیبه به خطهای ثلث و نستعلیق تزئین شده است، بر روی درب جعبه نقوش اسلیمی در پشت که چهار طرف آن مزین به گل زرین میباشد مکانی شده و دور تا دور آن را حاشیه زرین با نقوش گیاهی اسلیمی دربر گرفته است. در حاشیه روی درب جعبه که به صورت کادرهای مستطیل شکلی چهار طرف آن را گرفته است سورههایی از قرآن کریم به خط ثلث ملاحظه میگردد که شامل:
1ـ در کادر جلو: بسْم الله الرَّحمن الرَّحیم إذ›جاءَ نَصرُاللهِ وَالفَتحْ، وَرَأَیتَ الناسَ یدخُلوُنَ فی دین اللهِ أَفْوَاجَا فَسَّبِحْ بِحَمْدِ رَبِّک وَاستغفِرَهُ اِنَّهُ کانَ تَوّابا، بسم الله الرحمن الرحیم. یک گل تزئینی در گوشه.
2ـ در سمت چپ قُل یا اَیها الْک›افِروُنَ، لا´› اعْبُدُ م›اتَعْبُدوُنَ، وَلا› انتُم ع›بدوُنَ مَا´أَعبُدُ و لا´أنَا عَابِدُ ماعَبَدتُمْ و نصف کار در عقب: وَلا› اَنتُمْ ع›بِدوُن مَا´أعبُدُ لَکمْ دینَکم وَلِی دین. در گوشه یک گل تزئینی 3ـ در کادر عقب بسْم الله الرَّحمن الرَّحیم قُلْ هُوَالله اَحَدُ اللهُ الصَّمَدُ لَمْ یلِد ولَمْ یوُلَد وَلَم یکنْ لَهُ کفُواً اَحَدٌ.
4ـ در سمت راست بسْم الله الرَّحمن الرَّحیم قُلْ اَعوُذُ بِرَبِّ النا›سْ مَلِکالناسِ اِلهِ النَّاسْ مِنْ شَرِّالْوَسْواسِ الخَنّاسِ الذی یوِسْوِسُ فی صُدُورِالناسِ مِنَ الجِنَّه وَالنّ›اس.
همچنین بر روی لبه پائینی درب جعبه آیات 255، 256 و قسمتی از آیه 257 از سوره مبارکه بقره با خط ثلث ملاحظه میگردد: بسْم الله الرَّحمن الرَّحیم اللهُ لا›الهُ الاَّ هُوَالحَی القَیومُ لاتأخِذُهُ سِنَه ولا› نؤم لهُ ما›فِی السَمواتِ وَما› فی الارضِ مَنْ ذَالذی یشفَعُ عِندُهُ الا بأذنه یعُلَمُ مابَینَ اَیدیهم ما خَلَقَهُمْ وَلا›یحیطوُنَ بشیء وَ مِن عِلْمِه الا بما شاءَ وَسِعَ کرْسیهُ السَّمو›اتِ ولاَرض ولا›یودُهُ حِفَضَهُما و هُوَالعَلِی العظیم.
لا› اِکراهُ فی الدّینِ قَدْتَبَینَ الرُّشدُ مِنَ العی مَنْ یکفِرْ بِالطّ›اغوتِ و یؤمِنْ بالله فقد اِسْتَمْسَک بالعُروهَ الوثقی لا انفصامه لَها وَلله سَمیعٌ عَلیمٌ. الله وَلی الذینَ ا›مَنوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الضُّلَماتِ الی النورِ والذینَ کفَروا اولی›اءُ هُم یحزِ...
در طرفین لبه درب جعبه بالای آیهالکرسی و در قسمت محدب درب دو جمله به شرح زیر نوشته شده است در سمت راست درب: السلطان بن السلطان فتحعلی شاه قاجار صاحب قرآن.
در سمت چپ درب: السلطانبن السلطان فتحعلی شاه خسرو کشور ستان.
در چهار طرف بدنه جعبه ترنج و سرترنجهایی که با نقوش گیاهی پر شده اند دیده میشود که داخل ترنجهای میانی کلماتی به خط نستعلیق نوشته شده است. بدین ترتیب که:
در ضلع چپ بدنه دو کلمه «محطی المسؤلات» و در سه ضلع دیگر «یاولی الحنسات» نوشته شده است. که علاوه بر تزئینات فوق دور تا دور بدنه جعبه با حاشیه زرین از نقوش گیاهی تزئین شده است. درب جعبه فولادی دارای جفت و لولا نیز میباشد.
1ـ روحفر، زهره، فلزکاری، گلچینی از هنر دوران اسلامی شماره 2، موزه ملی ایران، چاپ اول، 1375.
2ـ احسانی، محمدتقی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی. چاپ اول، 1368
3ـ روحفر، زهره، گلچینی از هنردوران اسلامی، شماره 2، موزه ملی ایران، چاپ اول، 1375
4ـ ریاضی، محمدرضا، فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران، دانشگاه الزهرا(س)، چاپ اول، 1375
شهاب شهیدی
--------------------
نکته: تصویر آمده در ابتدای این مطلب، تزئینی می باشد.