چندی پیش سئوالی مطرح گردید مبنی بر اینکه چرا به جای پرداختن به موضوعات تخصصی قرآن به خوشنویسی، تذهیب و یا اشیایی که دربرگیرنده آیات قرآنی هستند پرداخته میشود؟ در پاسخ بدین پرسش میتوان گفت که توجه به این نکته لازم است که خطوط علاوه بر آنکه وسیله ای برای بیان کلمات به صورت مادی هستند، میتوانند حالات گوناگون و مفاهیم خاصی را بیان کنند، تمامی فرمها در طبیعت به طور سمبلیک پیام آور موضوعی هستند و حقیقتی را مطرح میکنند.
دیدن نظم و زیبایی در انسان شعفی ایجاد میکند که اگر بدان دقت کنیم میتوانند حقایق بسیار سادهای را بیان کنند. انسان به طور فطری کششی به سوی زیبایی دارد و زیبایی موهبتی است الهی و از آنِ خداوند است. «انّ اللّه جمیل یحبّ الجمال»*. بنابراین مشاهده و قرائت قرآنهایی که از لحاظ بصری زیبا هستند میتوانند برکت زیادی را برای بیننده داشته باشند. این برکت حاصل از زیبایی معنا و زیبایی صوری آن است. قرآن کلام الهی به بشری نازل گردید که به واسطه هبوط خود حجاب مادی به خود گرفته است و این کلام الهی برای مکتوب شدن محتاج به یک فرم است و فرمی که این کلام به خود میگیرد فرمی است مقدس.
خوشنویسی قرآن همانند شمایل نگاری در مسیحیت از هنرهای قدسی است. به نظر فریتهوف شوان وجود هنر مقدس جزو معیارها و اصالت دین است. خوشنویسان و وراقان جملگی از بزرگان علوم و معرفت زمان خویش بودند و سعی بر آن داشتند که تمام هنر خود را به پای کتابت قرآن ریخته تا بتوانند با خطی خوش کلام الهی را به تحریر درآورند و ظاهر خطوط قرآنی را به باطن و معنا و پیامی که به همراه دارند نزدیک کنند.
در این مقاله به بررسی یک قطعه خط از لحاظ فرم و معنای سمبولیکی آن و همچنین به ارتباط فرم و معنای کتیبه اش میپردازیم. توجه به این مسئله ضروری است که هنرمند آگاهانه و یا غیرآگاهانه ولی با خلوص کامل از بهترین نمادها برای نشان دادن هر چه بهتر معنای کتیبه استفاده کرده است.
شی موردنظر به شماره 2196 قطعه خط تزئینی است که در تالار خوشنویسی موزه رضا عباسی به نمایش درآمده. بر این قطعه سوره اخلاص به خط ثلث نوشته شده است. نام کاتب آن میرزا محمدعلی بن میرزا غلام رسول میباشد و تاریخ نگارش این اثر سال 1134ه.ق. است. ابعاد این اثر Cm 5/21×5/21 است. متن این سوره در یک دایره به صورت مدور نوشته شده است. خط ثلث بدلیل ویژگیهایی که داراست بهترین خط برای جای گرفتن در این دایره است.(1) دایره سطحی است که دارای مرکزیت بوده و به جانب درون توجه دارد و در تمام شرایط دارای حالتی متعادل است. در دایره تمام نیروها از محیط آن به طرف مرکز در جریان است و یا بالعکس. «وحدت در کثرت و کثرت در وحدت». دایره نماد بینهایتی است. ابتدا و انتهایی بر آن نمیتوان گذاشت «هوالاول والاخر». هستی و آفرینش از آن خداست دایره سمبل آفرینش و هستی است و نماد آرامش نیز میباشد، این فرم را به رنگ آبی به نمایش درمی آورند. این شکل نشانه کل است. درون این دایره سوره اخلاص نوشته شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم
قل هوالله احد. الله الصمد. لم یلد ولم یولد. ولم یکن له کفواً احد.
به نام خداوند بخشاینده و مهربان
«ای پیامبر ما بگو آفرینده این جهان یکی است، یگانه است، بینظیر است. آن خدایی که از همه بی نیاز و همه به او نیازمندند. آن پروردگاری که زائیده شده و فرزندی نیاورده و هیچکس مثل و همتای او نیست.»
محور اسلام بر مبنای احدیت و وحدانیت است. این سوره را از آن جهت توحید گفته اند که مراتب توحید در آن به حد کمال قید شده است (احد: یگانگی و صمد: بزرگ و سرور) و از آن جهت آن را اخلاص گفته اند زیرا هر کس آن را با خلوص نیت بخواند و بدان معتقد باشد براستی موحد است. این سوره 4آیه دارد و از سوره های مکی است.
در نگارش این سوره طول بعضی از حروف بلندتر شده است. از اتصال این حروف کشیده با هم مثلثهایی بوجود آمده است که دو ضلع آن دو حرف و ضلع سوم را متن کتیبه تشکیل داده است. در شکل مثلث انرژی و حرکت به طرف گوشه ها و زوایای آن در جریان است. در مثلث سه نیرو از سه رأس آن به طرف نقطه مرکزی و بالعکس در جریان است و مثلثی که قاعدهاش پایین باشد دارای استحکام بیشتری نسبت به مثلثی که یک راس آن پایین است میباشد و عدد مثلث 3 و آن را به رنگ زرد میشناسند. در این قطعه خط فرمهای مثلثی شکل به طرف مرکز دایره اشاره دارند و از کنار هم قرار گرفتن این مثلثها یک ستاره هشت پر بوجود آمده است. این ستاره از تداخل دو مربع به درون هم شکل گرفته است. ستاره هشت پر را ستاره محمدی گویند.(2) مربع دارای 4 ضلع مساوی و 4 زاویه قائمه میباشد و این شکل نماد ایستایی و حرکتهای برابر است. چهار نیرو از مرکز به یک اندازه به اطراف حرکت میکنند. چهار مثلث بوجودآمده از تلاقی حروف ایجاد شکل چلیپا را کرده اند و این فرم 2بار تکرار گردیده است.(3) عدد مربع چهار است «تعداد آیه های سوره» رنگ آن را به قرمز نشان میدهند. کعبه یک مکعب است که از حجم دادن مربع بوجود آمده است. تنها امکانی که میتواند مربع را به فرم دایره نزدیک کند ادغام دو فرم مربع در داخل هم است که تشکیل یک ستاره هشت پر میدهد. در درون این ستاره یک شمسه قرار دارد که نماد نور است. مرکز این دایره و ستاره و شمسه یک نقطه است. نقطه به صورت هسته و نیروی متمرکز اولین مولد فرم و فضا تعریف میشود. در پائین این دایره مستطیلی ترسیم شده است که در آن نام کاتب میرزا محمد علی بن میرزا غلام رسول سنه 1134 نوشته شده است. کاغذ این قطعه خط نخودی رنگ و رنگ جوهر کتیبه به رنگ مشکی است. برای ترسیم دایره و مستطیل (کادر نام کاتب) از رنگهای مشکی، سبز و آبی استفاده شده است.
شی بعدی که از جهت تذهیب مورد بررسی قرار میگیرد قرآنی است به شماره 551 موجود در موزه رضا عباسی.
ابعاد آن Cm 5/36×29 و قطر یا عطف کتاب Cm 10 است و دارای جلد چرمی ساده قهوه ای روشن بوده و دارای ترجمه و سرسوره های مذهب است. نام کاتب ابوالفجر بن ابی الفضل الزعفرانی است.
صفحه آغازین این قرآن مذهب بوده با نقوش هندسی و اسلیمی به شیوه مملوکی. در این برگ مذهب برای تذهیب قرآن از نقوش هندسی استفاده شده است. بکار بردن فرمهای محکم هندسی علاوه بر نشانه قدرت بیان حکمت نیز میباشد و همینطور استفاده از خطوط اسلیمی اشاره به محبت و رحمت الهی دارد که در کل کار تذهیب بخوبی نمایان است.
رنگ طلایی رنگ قالب اثر است و نماد پاکی و قدسی بودن است و رنگهای سفید، سبز، قرمز، آبی و مشکی نیز در اثر بکار رفته است. کادر حاشیه اثر با نقوش گرهداری تزیین شده است و مابین 2 جدول سفیدرنگ قرار گرفته است. در کادر بعدی کتیبه کوفی وجود دارد که در زمینه برگهای اسلیمی قرار گرفته. این کتیبه در بالا و پایین کادر مرکزی که به شکل مربع است قرار گرفته است.
متن کتیبه بالا عبارت است از:
و ستمائه و اربع عشر کلمه
و در پایین:
الف و مائتان و خمسون اعلم حرفاً والله
کادر مرکزی به شکل یک مربع است که نشان تعادل و ایستایی و استحکام است. این مربع بوسیله خطوط سفیدرنگی بوجود آمده است.
درون این مربع 4 ستاره محمدی قرار گرفته است. همانگونه که گفته شد این ستاره از تداخل 2 مربع درون هم بوجود میآید. درون هر کدام از این مربع ها کتیبه ای کوفی به قلم سفیدآب مشاهده میگردد که متن آن عبارت است از:
و عدد حر/ و فه ثلثمائه
الف واحد/ و عشرون
مابین هر ستاره یک فرم چلیپا بوجود آمده است. در تمامی این نقوش چه ستارهای چه چلیپا نقوش اسلیمی وجود دارد. درون ستاره های محمدی اسلیمی های طلایی رنگ، بر زمینه قرمز - طلایی ترسیم شده اند. رنگ مربع قرمز است که نشان حرکت و جنبش است.
رنگ اسلیمی های طلایی نشان درخشندگی نور حقیقت هستند که در کل معنای حرکت و تلاش برای رسیدن به حق را نشان میدهند و فرم اسلیمی با نرمی و لطافتی که دارد حاکی از لطف و رحمت بیکران الهی در راه رسیدن به این هدف است. چلیپای مرکزی همانگونه که گفته شد اشاره به چهار جهت اصلی (شمال، جنوب، مشرق، مغرب) دارد.
این فرم با رنگ طلایی که نشان قدسیت و اسلیمی های آبی که نماد آرامش و رحمت است تزئین شده است. مرکز این فرم مرکز مربع هم میباشد که به صورت گل هشت پر به نمایش درآمده است.
این گل همان شمسه یا نیلوفر است که از تغییر فرم شکل های ذیل بدست آمده است که به طور سمبلیک حقیقتی را به همراه قدرت در چهار جهت که اشاره به کل عالم است بیان میکند و به صورت خورشید درخشان این برکت و فضایل الهی را در عالم نمایان میکند.
این برگ مذهب هرچند که آیات الهی قرآن بر آن نگاشته نشده بود ولی دربرگیرنده فرمهایی بود که نشان از نظم و حقایق مهمی است و هنرمند با استفاده مناسب از فرمها سعی نموده تذهیبی در شأن این کتاب مقدس را انجام دهد. لازم به ذکر است که در دوره های مختلف ما شاهد روشهای گوناگونی برای بیان این حقایق با شیوه های نگارش و یا شیوه های تذهیب روبرو میشویم که با اندکی تأمل میتوان معنای فرمهایی که به شیوه صحیح ترسیم شده اند را درک نماییم.
1 ــ خط ثلث در نگارش دور بیشتری نسبت به سطح خود دارد
2 ــ ستاره هشت پر: ستاره محمدی ستاره شش پر: ستاره داود
کتابشناسی: ــ هنر خط و تذهیب قرآنی دکتر مارتین لینگز ــ هنر مقدس تیتوس بوکهارت ــ اصول و مبانی هنری تجسمی دکتر محمدحسین حلیمی ــ نشان رازآمیز دکتر بختورتاش
3 ــ شکل چلیپا اشاره به 4 جهت اصلی، مرکزیت، خورشید، صلیب و قلب دارد.
* حدیث نبوی: مستدرک الحاکم، ج 1، ص 26، ج 4، ص 181. حدیث علوی: الکافی، ج 6، ص 438
نازله رحمانی