هنرهای سنتی ایران ، هنرهای اصیل مردمی هستند . هنرهایی که از فطرت پاک مردم نشأت می‌گیرند. این هنرها از دیرباز در تمامی شئون زندگی مردم رسوخ کرده و به صورت جزئی تفکیک ناپذیر درآمده‌اند. رحل قرآن ، منبر مسجد ،تنگ گلاب و فرشی که به عنوان زیرانداز به کار می رود، همه و همه نشان از پیوند همیشگی هنر و آیین ،آداب و زندگی مردم دارد.
طوفان حوادث دوران ،نتوانسته صخره پر صلابت هنر ایران را فرسایش و تغییر دهد.
هنر گذشته ایران، بسان صدفی است که موج بلند و شکوفای اسلام ،آن را صیقل داده وبه گوهری ناب تبدیل کرده و به ساحل سرزمینهای مختلف افکنده است . شاید اغراق نباشد اگر بگوییم ،بررسی و شناخت هنرهای سنتی ایران ، مقدمه ای بر شناخت هنر جهان می باشد .
این هنرها، ازگذشته دور تاکنون ، بدون تغییرات زیاد، باقی مانده اند و اگر به آنها توجه نشود رفته رفته به بوته فراموشی سپرده خواهند شد. از اینرو ، سعی بر آن بوده ، تا گامی هر چند لرزان در جهت شناساندن هنرهای سنتی ایران ونحوه اجرای آنها برداشته شود.
سابقه تاریخی قلمزنی هنر قلمزنی سابقه ای بس طولانی و تاریخی دارد. دلیل این ادعا؛اشیایی است که مربوط به هزاران سال پیش می باشند . پایداری فلز در شرایط مختلف باعث حفظ مدارک پیشینه قلمزنی شده است .
سابقه تاریخی این هنر به «سیت »ها یا «سکا»ها باز می گردد. سیتها در حدود پنج تا هفت هزار سال پیش در قفقاز یا جنوب روسیه فعلی زندگی می کرده اند .آنها به احتمال زیاد از نژاد آریایی بوده اند .این قوم در هنر قلمزنی به بالاترین درجه از پیشرفت و ابداع رسیده بود.مواد و مصالحی که آنان بکار می بردند عمدتا از طلا، نقره و برنزتشکیل می شد. درمیان شاهکارهای سیتها می توان از طرحی نام برد که نشان دهنده دقت و ظرافت در کار آنهاست و آن پرداخت تصاویر شخصی می باشد که با انبر مشغول کشیدن دندان پیرمردی است .در خطوط چهره پیرمرد حالت درد بخوبی نمایان است .شگفت آنکه این طرح قلمزنی بر روی سطحی به اندازه یک بند انگشت اجراشده است .ازنمونه بارز دیگری نیز می توان نام برد که عبارت است از سینه ریزی که روی سطح هر سکه آن ،یک صحنه از زندگی ،به معنای دقیق نقش شده ،مثلا زنی که مشغول دوشیدن گوسفنداست .
بطور کلی آنها با فرو بردن و برجسته کردن سطح فلزات حالات آدمی رانشان می دادند .
ازدیگر نمونه های تاریخی قلمزنی باید از برنزهای لرستان نام برد که متعلق به سه هزارسال پیش هستند واز لحاظ کیفیت رقیبی جدی برای سیتها محسوب می شوند. به عنوان نمونه می توان برنزی رامثال زد که به شکل دو مرغابی نزدیک به هم گردنهایشان دریکدیگر پیچیده شده ،قلمزنی کرده اند. از این شی به عنوان سر تبر استفاده می کرده اند.
بعد از این دو طایفه به هخامنشیان و ساسانیان می رسیم ،تکنیک کارایشان همانند سیتهاست ،بااین تفاوت که کیفیت کار آنان به پای سیتها نمی رسد.
ساسانیان بیشتر صحنه های زندگی بزمی و رزمی اشراف را قملزنی کرده اند .در قلمزنی های این دوره ،بر صورت اشخاص خنده ای تصنعی می بینیم .متأسفانه در موزه های ایران از هنر سیتها نمونه ای وجود ندارد.تعدادی از اشیاء قلمزنی ساسانیان در موزه «ارمیتاژ» شهر لنینگراد روسیه موجود است که عبارتنداز :
ظروف گوناگون ،جام وغرابه ها.
بعد از ساسانیان تا اوایل دوره سلجوقی اثر فلزکاری شاخصی بدست نیامده است .
در دوره سلجوقی ، ساختن اشیاء مسی و مفرغی که روی آن رابه وسیله قلمزنی تزیین می نموده اند ، بسیار متداول گشت . هنر قلمزنی سلجوقیان پیشرفته است ، اما فرورفتگی و برجسته کاری ندارد. سطوح کار صاف است و بر روی آن تنها خراش یا خط ایجاد کرده اند. از این دوره ، ظروف گوناگون و پایه شمعدانها ، دیگها، هاونها و دیگر اشیاء مسی به جای مانده است . یکی از تزیینات عمده این ظروف را خط کوفی تشکیل می دهد.
روش کار قلمزنان دوره سلجوقی هنوز هم در کارگاههای قلمزنی اصفهان و شیراز رواج دارد. در دوره های بعد همچنان هنرقلمزنی وساختن اشیاءفلزی مرسوم بود و از دوره تسلط مغولها و تیموریان آثار فلزی بسیار ظریفی به جای مانده است .
این هنر در دوره صفویه وارد مرحله جدیدی می شود ؛ بدین معنی که طرح مینیاتورهای این زمان ،تأثیر شگفتی روی هنر قلمزنی و نقش اشیاء فلزی می گذارد. از این دوره ، پایه شمعدانها و مخصوصا اسطرلابهای قلمزده نفیسی باقی مانده است .
درعصر صفویه تکنیک اوج می گیرد ،اما روش به همان صورت دوره سلجوقیان باقی می ماند.تکنیک ایشان دیگر قدیمی نیست و طرح کارها دگرگون می شود ولی به دلیل قدمت سلجوقیان ،کار آنها از ارزش بیشتری برخوردار است .
بعداز صفویه و گذران چند حکومت کوچک و ناپایدار، به عهد قاجار می رسیم .دراین دوره ،آثار قلمزده بسیاری برای اماکن مقدسه ،مقابر و زیارتگاهها تهیه شده که در نوع خود دارای ارزش است .
تکنیک‌ها
حال لازم است اشاره ای به تکنیک بعضی از دوران هنر قلمزنی داشته باشیم .در زمان سیتها امر مهم این بوده است که کار کاملا یک پارچه باشد. فرق عمده میان تکنیک ساسانیان و سیتهااین است که در هنر ساسانیان فقط فرورفتگی و برجسته کاری نمایان است و صور و خطوط ،آن حالت دقیق راندارند ،حال آنکه در هنر سیتها حتی حالت صورت و چهره کاملا دقیق است .
در تکنیک سلجوقیان به طرحهای متنوعی برمی خوریم و به تبع آن ، شیار و خراش زیاد است . هنرمندان فلزکار سلجوقی گاه چند فلز مختلف رادر هم جا گذاری می کرده اند که به آن «ترصیع » می گویند و گاه تصاویری از مینیاتور را با قلمزنی ایجاد می کرده اند .البته در دوره ساسانیان هم ،هنرمند دو یا چند فلز را باهم به کار می برده است ،اما پیدایش شیوه در دوره صفویان به اوج می رسد.
درتکنیک صفویان از طرحهای قالی نظیر ختائی ،اسلیمی ولچک ترنج نیز استفاده به عمل آمده است . همچنین از روش میناکاری و مشبک سازی فلز بهره می گرفتند.
دراین قسمت چون بحث ما برتکنیک متمرکز است الزاما در مورد تفاوت قلمزنی وقلمکاری نیز توضیحی مختصر داده می شود. قلمکاری نوعی چاپ روی پارچه است در حالی که قلمزنی ،نوعی کنده کاری و برجسته کاری روی اوراق فلزی است و قدمت قلمزنی به پیش از ساختن فلز توسط انسان می رسد .کنده کاری روی سنگ‌ها گواهی آشکار بر این مدعاست .
---------------
شهرناز سلاربهزادی