مزار و مضجع شریف و فیض آثار کریمه اهل بیت علیهم السلام، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام که از نظر موقعیت جغرافیایی در ناحیه مرکزی ایران و در شهر قم واقع شده برکات عدیده ای برای این کشور و به ویژه این شهر به همراه داشته که رونق علمی و مذهبی، از آن جمله است.
به واسطه قرب و منزلتی که این بانوی بزرگوار به عنوان فرزند امام هفتم، حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام و خواهر امام هشتم، حضرت علی بن موسی الرضاعلیه السلام در دلهای شیفتگان ولایت و امامت داراست، اصناف و اقشار مختلف مردم هریک به سهم خود سعی نموده اند به انحاء گوناگون محبت و ارادت خویش را به این بارگاه اظهار نمایند.
در این راستا هنرمندان متعهد و مسلمان نیز نقش مهمی برعهده داشته اند و به همین جهت از گذشته های دور، صحن و سرای مرقد نورانی آن حضرت جلوه گاه بارز هنر متعالی دینی بوده و اوج هنر معماری، کاشیکاری، حجاری، قلمزنی، خوشنویسی و درودگری از گنبد زرین و گلدسته های بلند و ضریح مبارک و رواق های باشکوه و درهای زیبای آن هویدا و آشکار است.
علاوه بر این آثار، نفایس هنری فراوانی در دوره های مختلف تاریخی به این بارگاه نورانی تقدیم شده که این مهم بعداً زمینه تأسیس «موزه آستانه مقدّسه» را فراهم ساخت، تا این نفایس در این موزه به نحو بهتری نگهداری و معرّفی و به نمایش درآیند.
اثری که در این مقاله معرّفی می شود، نسخه ای نفیس از «گنجینه قرآنی» موزه آستانه مقدّسه می باشد که به این اثر گرانقدر که حاوی سی جزء کامل قرآن مجید می باشد که به خط نسخ کتابت شده و کاتب آنْ جناب سید ابوطالب نیریزی (1) از خوشنویسان معروف دوره قاجار است.
ابعاد جلد آن 15 * 5/23 سانتیمتر و به قطع وزیری کوچک بوده و دارای 292 ورق است. جلد این قرآن از نوع لاکی (روغنی) بوده که روی جلد و پشت جلد به رنگ مشکی است که با پودر مرغش (2)تزیین شده است. در کادر اصلی روی جلد، یک ترنج بزرگ به ابعاد تقریبی 5/8 * 10 سانتیمتر بوده که داخل آن نقوش گل و بوته الوان به سبکی بسیار زیبا ترسیم شده است.
در چهار گوشه روی جلد و پشت جلد، چهار لچک ترنج با نقوش گیاهی وجود دارد، حواشی ترنج ها نیز دارای قلمگیری زرین است. حواشی کادر اصلی روی جلد، دارای سه ردیف جدول کشی طلایی است که فواصل داخلی آن دارای نقوش اسلیمی و تشعیری است. قسمت داخل جلد دارای زمینه قرمز با سه ترنج و سرترنج و چهار لچک ترنج است که سراسر سطوح آن ها دارای نقوش طلایی است.
دو صفحه آغازین قرآن دارای جدولی زیبا به ابعاد 9 * 5/16 سانتیمتر با یکصد و چهارده خانه به تعداد سوره های مبارکه قرآن کریم است، که خانه های جدول یک در میان با طلا و نقره پوشانده شده و در هریک از خانه ها اسامی یکایک سوره های قرآن به خط رقاع و با رنگ شنجرف و لاجورد نوشته شده است. دو صفحه بعدی نیز دارای تزئینات قرینه بوده که هر صفحه حاوی دو کادربندی و جدول کشی شنجرف و زرین است. ابعاد کادر بزرگتر 13 * 21 و کادر کوچکتر 9 * 16 سانتیمتر است که سراسر آن با نقوش ختایی و تشعیری مذّهب تزیین شده است. داخل کادر اصلی یک ترنج و دو سر ترنج با زمینه زرین مشاهده می شود که دعای قبل از تلاوت قرآن به خط رقاع در 9 سطر به رنگ قرمز و لاجورد نوشته شده است. حواشی ترنجها دارای قلمگیری به رنگ سبززنگاری است.
سوره مبارکه حمد و آیات آغازین سوره مبارکه بقره، هریک به صورت مستقل، در صفحه ای مجزا هر کدام در شش سطر به خط نسخ کتابت شده است. این دو صفحه دارای تذهیب و ترصیع بسیار زیبا می باشد که نفاست اثر را صد چندان نموده است. در سرلوح هریک از دو سوره فوق و سطوح جانبی آن نقوش گل و بوته اسلیمی در قالب ترنج، سرترنج، نیم ترنج با رنگهای طلا، لاجورد، شنجرف، سبز و سفیدآب، مشاهده می شود. ظرافت و دقت فوق العاده در اجرای نقوش تزیینی در این دو صفحه و حسن سلیقه در انتخاب رنگها بسیار چشمگیر و قابل توجه می باشد.
سایر صفحات این اثر نفیس هریک در 14 سطر تنظیم یافته است، اطراف هر سطر از صفحات کتاب دارای دو ردیف جدول کشی با خطوط بسیار نازک و ظریف می باشد. پایانی آیات دارای گل آیه های زرین است، همه سوره ها دارای سرسوره های مذّهب بوده که اسامی سوره ها به خط رقاع و به رنگ لاجورد و شنجرف نوشته شده است.
در ترقیمه (3) آخر قرآن به نام کاتب و تاریخ کتابت به سال 1281 ق. - همزمان با حکومت ناصرالدین شاه قاجار - تصریح شده است که متن ترقیمه به خط رقاع بدین شرح است:
«قد فرغت من تسوید تلک الکتاب الحمید، و فرقان المجید فی یوم الاثنین شهر جمادی الثانیة، حسب الفرمایش عالیجاه رفیع، جایگاه عزت و سعادت همراه و مناعت اکتناه، افادت و افاضت انتباه، عظمت و حشمت و اجلال دستگاه، ملجأالفقراء و ملاذ الخواص و العوام، زبده الاعاظم والاغیار، و قدوة الافاخم و الاماثل والاقران، اعنی... (متأسفانه نام سفارش دهنده به عمد محو شده است)، امید که مطبوع طبع ذی شأن شان افتد، و اگر سهوی شده است از روی التفات عفو، فرمایند و أنا العبد الأقل الآثم، تراب اقدام السادات والمؤمنین، کاتب کتاب ربّی... ابن حسین الحسینی، ابوطالب النیریزی، من شهور سنة احدی و ثمانین و مأتین بعد الالف من الهجرة المقدّسة صلعم.»
این کتاب شریف از سوی خانواده پاسدار شهید، سید حجّت حسینی، به امام جمعه محترم شیراز، آیةالله حائری شیرازی تحویل گردید و سپس از سوی ایشان جهت نگهداری در آستانه مقدّسه قم در اختیار تولیت محترم آستانه مقدّسه آیةالله مسعودی قرار گرفت و در نهایت حسب الأمر تولیت محترم به موزه آستانه انتقال یافت.
قابل ذکر اینکه: این قرآن نفیس در کارگاه هنری آستانه مقدّسه در سال 1375 ش. مرمّت گردیده است.
1. در بین خوشنویسان این مرز و بوم چندین نفر به «نیریزی» شهرت داشتند که مشهورترین آنها جناب میرزا احمد نیریزی سلطانی است که در اواخر دوره صفوی می زیست که از او آثار زیادی به یادگار باقی مانده است. از جمله آنها کتابت 99 جلد قرآن مجید است که توسّط این هنرمند بزرگ به انجام رسیده است. مدفن او کربلای معلاست. همچنین ابوالقاسم نیریزی و محمد کاظم نیریزی از دیگر خوشنویسان این دیار بودند که به نیریزی شهرت داشتند؛ لیکن کاتب قرآن مورد بحث ما، جناب سید ابوطالب نیریزی است که در اواخر دوره قاجاریه زندگی می کرد. (ر.ک: احوال و آثار خوشنویسان، ج 3 و 4، مهدی بیانی)
2. جلد لاکی و روغنی از جمله انواع جلد می باشد که از سده نهم توسّط جلد سازان رایج گردید و در سده های دوازدهم و سیزدهم به اوج کمال رسیده است. (ر.ک: تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه های خطی، نجیب مایل هروی.)
3. ترقیم: در لغت، کتابت کردن و آراستن و نقطه نهادن خط را گویند و در اصطلاح نسخه نویسان و کاتبان، عبارات پایان نسخه را گویند که کاتب پس از دعا و صلوات، از زمان و مکان کتابت یاد می کند و سپس به ذکر نام خود می پردازد.
عشق و ارادت مردم سرزمین ما به ساحت مکتب حیات بخش اسلام و پیامبر عظیم الشأن، حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه معصومین و پیشوایان دین، امری بس ریشه دار و دیرینه می باشد.