خداوند در قرآن کریم در وصف خانههایى مىفرماید:
«فى بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه».
در خانههایى که خداوند رخصت فرمود تا بلندى مقام و شهرت آوازه گیرند و در آنها خداوند را یاد کنند.
ضریحها و بقاع متبرکه امامان معصوم، از جمله این خانههاست که از مشرق آنها، انوار پر فروغ جمال الهى، اقلیم دلهاى مستعد و عاشق را روشنى و حرارت مىبخشد، و حیات و طراوت مىدهد.
در کتب لغت، ضریح خشک و بى روح تعریف شده است. «خانه چوبین و مشبک یا از مس و نقره و جز آن که بر سر قبر امامى یا امامزادهاى سازند».
اما در نگاه زائران و شیفتگان، ضریح رمزى از دلدادگى و عشق و آشنایى است.
ضریح افسونگر نگاهها، رمز آشنایىها، محرم رازها، برق چشمها و تکیهگاه دستها و سرزمین اشکهاست. ضریح چشم انداز نگاههاى مشتقاى است که دلهاى آگاه، از پنجرههاى آن، افق دور دست آشنایى و صمیمت را مىنگرند.
ضریح منظر جانهاى امیدوارى است که دیدگان، از وراى آن فروغ سپیده دمان روشنى و رهایى را مىبینند.
دستهاى نیاز، بسوى ضریح قامت مىبندند و در پنجرههاى آن خود را به توسل و طلب قفل مىزنند.
دیدگان خسته به درخشش پر فروغ آن جلا مىیابند. و دلها به جذبه پر کشش آن بر مىآشوبند.
در برابر ضریح این مرز پیوند با ملکوت، دیوارهاى پیوند با ملکوت، دیوارهاى جدایى همه به یکبار فرو مىریزد و دلها و عقده مىگشایند و نا گفتنىترین سخنان خویش را در هالههایى از رمز و راز با امام و مقتداى خویش در میان مىگذارند.
براستى چه توانى و کدامین قلم و بیانى است که بتواند ضریح را توصیف کند و از این رمز دلدادگى و صمیمیت و یگانگى، سخن ساز کند.
ما همچون دیگر نویسندگانى که تنها قامت ضریح را دیدهاند و به توصیف آن پرداختهاند تا حد توان به تشریح ضریح و تاریخ آن و ضریحهاى ساخته شده و ابعاد فنى و هنرى آنها مىپردازیم.
روشن نمودن این مطلب که از کدام زمان و دورانى ضریح شکل کنونى را یافت و بدین صورت ساخته و پرداخته شده است، بدلیل عدم وجود مستندات تاریخى و اختلاف گفتهها و ابهامات موجود در منابع و مآخذ تقریبا میسر نیست. ساخت ضریح همچون هر پدیده و مصنوع دست انسان از مرحلهاى آغاز شده، و با گذشت زمان سیر تحول و روند تکاملى خود را طى کرده تا به صورت فعلى رسیده است.
مىتوان گفت سنگ بناى ضریح، همان سنگ مرقد نخستین، که براى تعیین مدفن منور امام، بر زمین نصب شده بوده است.
به مرور زمان سنگ مرقد منور ارتفاع و حجم روز افزون یافته، در مرحله بعد صندوق که داراى حجم و ارتفاعى بیشترى است، بر فراز مرقد شریف قرار گرفته است.
تاریخ آستان قدس از ساخت و نصب صندوقهاى متعدد خبر مىدهد، که در فصلى جداگانه به شرح آنها خواهیم پرداخت.
در مرحله بعد ضریح در حالى که هم سنگ مرقد و هم صندوق را در بر دارد ساخته شده است.
بنظر مىرسد دو عامل، علت عمده این تحول و تطور بوده است.
1. اداى احترام و توقیر و بزرگداشت شأن امام.
2. رشد روز افزون زائران، و تمایل آنان به ساحت مقدس امام و توسل به ذیل عنایت آن حضرت مناسب است.
قبل از ورود به مباحث مختلف، ضریح و تاریخ و انواع آن در مقدمه مبحث به مشاهدات توریست معروف جهان اسلام یعنى ابن بطوطه، که در سال 734 از طوس و آستان قدس رضوى دیدار داشته و در کتاب خود بنام «تحفة النظار» به آن پرداخته اشاره داشته باشیم.
مشهد مکرم امام رضا(ع) قبههاى بزرگ دارد، قبر امام در داخل زاویهاى است با مدرسهاى و مسجدى در کنار آن، و این عمارتها همه با سبکى بسیار زیبا ساخته شده و دیوارهاى آن کاشى است. روى قبر صندوق چوبى قرار دارد که سطح آن را با صفحات نقره پوشانیدهاند. از سقف مقبره قندیلهاى نقره آویزان است.
آستانه در قبه هم از نقره است و پرده ابریشم زردوزى بر در آویخته دامن بقعه با فرشهاى گوناگون مفروش گردیده است.
این سخن و عقیده که تا قبل از دوران صفویه، ضریحى بر مرقد منور امام نصب نبوده قطعى است و برخى از آراء متفاوت حاکى از آن است که بعضى تعبیر ضریح را براى صندوق به کار بردهاند.
از زمان صفویه تا کنون تعداد چهار ضریح بر مرقد منور امام جاى گرفته است.
ضریح اول
اولین ضریح، ضریحى چوبى و تسمههاى فلزى، با پوشش طلا و نقره بوده است که در اواسط قرن دهم یعنى در دوران شاه طهماسب صفوى به سال 957 ه.ق ساخته و بر روى صندوقچه چوبى نصب شده است.
در کتیبه دور این ضریح سوره «هل اتى» بخط ثلث شیوا مکتوب بوده و در کتیبه طلایى سر در ضریح، تاریخ نصب آن ضریح به شرح ذیل نوشته بوده است.
به توفیق الهى و تأیید پناهى و ائمه معصومین صلواة الله علیهم اجمعین، طهماسب بن اسماعیل از صفوى موضع این محجر طلا در این موضع عرش اعتلا موفق و مؤید گردید. (سنه 957)
در سال 998 عبد المؤمن خان ازبک، پس از قتل عام مردم خواهان، ما یملک و اموال آنان را به یغما مىبرد، در این غارت بخشى از اموال آستان مقدس هم چون قندیلهاى طلا، کتب و قرآنهاى نفیس خطى از جمله قطعه الماس و به درشتى یک تخم مرغ و میل طلایى که به فرمان شاه طهماسب بر فراز ضریح مطهر نصب بوده است همراه تعدادى از فرشهاى آستان مقدس به تاراج، و به هرات و بخارا برده مىشود.
در سال 1311 که صندوق طلاى مرقد منور عوض مىشود، بدلیل فرسودگى پایهها، ضریح مذکور برچیده شده، طلا و نقره و جواهرات آن از چوبها جدا و به خزانه مقدس منتقل مىشود.
ضریح دوم
ضریح مرصع فولادى، معروف به ضریح نگین نشان است، که در سال 1160 ه.ق به آستانه مقدس تقدیم و نصب شده است. بر اساس شواهد تاریخى، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضا قلى میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوى است.
ضریح نگین نشان که اکنون در زیر ضریح کنونى جاى دارد از فولاد ساخته شده داراى قبههاى مزین به یاقوت و زمرد است، بر هر یک از قبههاى مربع مشبک آن که تقریبا به دو هزار قبه مىرسد روى صفحه طلاى ضخیمى چهار قطعه یاقوت و یک زمرد نصب شده است.
در کتیبهاى که بالاى در ورودى ضریح بخط نستعلیق وجود دارد چنین آمده است: «نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینى الموسوى الصفوى بهادر خان بوقف و نصب این ضریح و قبههاى مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید، سنه 1160 قمرى».
در زمان تولیت میرزا سعید خان براى مصون ماندن نذورات و جواهرات داخل ضریح مطهر شبکه و پوشش مطلایى روى ضریح منور قرار مىگیرد.
ضریح سوم
در عصر سلطنت فتحعلى شاه قاجار ضریحى فولادى و ساده به ابعاد 3x4 و ارتفاع 2 متر، ساخته و روى ضریح نگین نشان نصب مىشود.
سقف این ضریح با چوبهایى که با ورق طلا، طلاب کوب شده بود پوشش یافت، و در طرف پایین پاى مبارک در مرصع تقدیمى فتحعلى شاه قاجار نصب شده بود.
یک طوق طلاى جواهر نشان در وسط و دو گلجواهر نشان در دو طرف آن قرار داشت، این ضریح تا پایان نیابت تولیت دکتر سید فخر الدین شادمان بر جا بود.
در سال 1330 شمسى نائب تولیت وقت آقاى سید جلال الدین تهرانى تصمیم مىگیرد که این ضریح را برچیده و به جاى آن ضریحى از طلا و نقره ساخته نصب کند، نقشه هاى اجرایى و مقدمات کار آماده مىشود. اما به دلیل دگرگونى اوضاع عمومى و اجتماعى کشور کار معوق مىماند.
ضریح چهارم
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به (شیر و شکر) است که در سال 1338 خورشسیدى ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه روى ضریح نگین نشان نصب مىشود و اکنون بر روى سقف ضریح از داخل این دو بیتى نوشته شده:
هاتفى وصف این ضریح بگفت بهر تاریخ دور معنى سفت
عجز الصانعون عن صفتکما عرفناک حق معرفتک
که به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد 1379 ق بدست مىآید که تاریخ نصب ضریح مىباشد.
ضریح پنجم
ضریحى است یک پارچه و داراى صلابت و استحکام و تمامى گلبرگها و نقشهائى که در آن بکار رفته است داراى بار فکرى و فرهنگى و منتقل کننده پیام نظام مقدس جمهورى اسلامى است.
ضریح جدید، زیور سوره مبارکه یاسین و هل اتى و اسماء و صفات الهى و با خط بسیار زیبایى آراسته شده است و قسمت داخلى آن نیز تماما خاتم کارى اصل است، در ضریح جدید مجموعهای از اصیل‌ترین و بدیعترین آفرینشهاى هنر اسلامى بکار رفته و برگ زرینى است در تاریخ انقلاب اسلامى.
کار ساخت آن پس از پنج سال مطالعه و تحقیق و ارایه طرحهاى مختلف از اواخر سال 72 آغاز شد و نصب آن همزمان با آخرین غبار روبى که در تاریخ 21/10/79 انجام شد آغاز گردید و چهل روز به طول انجامید.مراسم بهرهبردارى از آن با حضور مقام معظم رهبرى انجام گردید.