در مورد آثار هنری اماکن مقدسه مخصوصا حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام تحقیقات و بررسی‌های بسیار اندکی صورت گرفته است و در کتابهایی هم که در مورد تاریخ قم و حضرت معصومه علیهاالسلام نوشته شده به این موضوع کمتر بها داده شده و یا فقط به ذکر فهرست مختصری از این آثار اکتفا شده است. البته رسالت نوشتن مقاله و تحقیق در این زمینه بیشتر متوجه هنرمندان و کارشناسان هنری است که دارای قدرت تشخیص آثار هنری می‌باشند.
در شماره اوّل این نشریه مقاله‌ای از خوشنویس معاصر حضرت حجة‌الاسلام والمسلمین استاد حجت کشفی در این زمینه درج شده بود که جای تقدیر و تشکر دارد و امیدواریم شاهد چاپ مقالاتی گسترده‌تر در این موضوع باشیم...
این نوشتار کوتاه (همراه با تمام کمبودها و نقایص) نگاهی است به هنر کتیبه‌نگاری ـ که یکی از جلوه‌های هنری اماکن مقدسه به شمار می‌رود ـ و معرفی دو کتیبه از زیباترین کتیبه‌های حرم حضرت معصومه علیهاالسلام
امید است مورد توجّه هنردوستان قرار گیرد ...
کتیبه و کتیبه‌نگاری
کتیبه در اصطلاح هنری عبارتست از خطوط درشت و جلی که از روی کاغذ و از دست کاتب به صفحات کاشی منتقل و بر سر درها و دیوارها و محرابهای مساجد و مکانهای مقدس و بناهای مهم دیگر قرار می‌گیرد.1کتیبه نویسی در بناهای تاریخی مذهبی از دیرباز رواج داشته و امروزه هم رونق خود را از دست نداده است. کتیبه‌هایی که از قدمت تاریخی برخوردارند، از جهات مختلفی سنجیده می‌شوند. برای اینکه به مقدار ارزش یک کتیبه پی برده شود، باید چند چیز را مورد بررسی قرار داد: اول اینکه کتیبه شامل چه مضامینی می‌باشد، دوم اینکه قدمت آن چقدر است، سومین مسئله می‌تواند این باشد که نوع مصالح آن چگونه است و یا اینکه در چه شرایط تاریخی، سیاسی و یا به چه مناسبتی و توسط چه کسی ساخته شده است و ... اما یکی از مهمترین معیارهایی که در ارزشمند بودن یک کتیبه قدیمی مورد توجه اهل فن می‌باشد، هنری بودن آن اثر است. به دیگر سخن، زمانی یک کتیبه تاریخی ارزش چند برابری خواهد داشت، که علاوه بر اینکه از مضامین بلند معنوی و عرفانی در آن استفاده شده، از ظرایف و قواعد هنری در ساخت آن غفلت نشده باشد. زیرا کتیبه‌های هر دوره تاریخی، نشان دهنده شکوه و عظمت هنری آن دوره یا ضعف هنری آن برهه تاریخی می‌باشد؛ چنانکه بعضی از کتیبه‌ها فقط دارای بار معنوی هستند و یا معرف دورانی از تاریخند یا اینکه فقط ارزش قدیمی بودن را دارند، ولی دارای هنر قابل توجّهی نیستند؛ زیرا انگیزه و هدف از کتیبه‌نگاری در بعض موارد صِرف تزئین اماکن مذهبی با آیات قرآن، اشعار مذهبی و نام ائمه علیهم‌السلام و... بوده و خیلی توجّه نمی‌شده که آیا ظرافتهای هنری اعم از خوشنویسی یا دیگر هنرها در آنها رعایت می‌شود یا نه؟ علاوه بر اینکه اکثریت مردم قدرت تشخیص همه نکات ظریف هنری را ندارند و همه کارهای هنری را معمولاً به یک چشم می‌نگرند،2 باید توجّه داشت که کتیبه‌هایی هم که دارای ارزش هنری می‌باشند، یکسان نیستند.
زمانی یک کتیبه تاریخی ارزش چند برابری خواهد داشت، که علاوه بر اینکه از مضامین بلند معنوی و عرفانی در آن استفاده شده، از ظرایف و قواعد هنری در ساخت آن غفلت نشده باشد.
در بین متصدّیان و سازندگان بناهای مذهبی تاریخی، افرادی یافت می‌شوند که به هنر اهمّیت زیادی می‌داده‌اند و در بناهای خود همّتشان بر این بوده که از بهترین شیوه‌های هنری و از ماهرترین هنرمندان زمان استفاده کنند و این طرز فکر باعث شده که آثاری به وجود آید که دارای ارزش هنری بسیار بالایی بوده به طوری که پس از گذشت سالها، هنوز زیبایی و تازگی خود را از دست نداده و در حقیقت این آثار گنجینه‌ای است جاودان از هنرهای مختلف و میراثی است عظیم از زحمات گذشتگان. در اینجاست که انسان به این حقیقت پی می‌برد که ایمان و عقیده، با هنر خط و نقاشی و کاشیکاری، دست به دست هم داده و بهشتی با نزهت و دلگشا و ساکت و گویا بوجود آورده و چون در کتیبه‌ها بیشترین جایگاه را هنر خوشنویسی داراست، عنایت خاصّی به آن بوده است.
حرم حضرت معصومه علیهاالسلام مجموعه‌ای از آثار هنری
در حرم حضرت معصومه علیهاالسلام آثار هنری مختلفی به چشم می‌خورد، از آن جمله کتیبه‌های بسیار زیبایی است که چشم هر بیننده هنردوست را به طرف خود معطوف می‌سازد. در بین این کتیبه‌ها، کتیبه‌ای که فاقد ارزش هنری باشد، بسیار کم است، یا اصلاً وجود ندارد؛ چون متولّیان ساخت بناهای مختلف حرم مطهّر معمولاً از پادشاهان، وزرا و شاهزادگان و یا وابستگان به آنها بوده‌اند.3 شواهد تاریخی نشان دهنده این است که معماری حرم مطهّر بیشتر مربوط به دوره صفویه و قاجاریه می‌باشد و در این دورانها به هنر خوشنویسی اهمیت زیادی داده می‌شده، چنانکه شاهکارهای بزرگی از این دوره‌ها باقی است، تا آنجا که در بعضی از دورانهای تاریخی در بین شاهزادگان نیز خوشنویسان بزرگی یافت می‌شود، مثل ام السلمه و ضیاء السلطنة که دختران فتحعلی شاه قاجار می‌باشند و در خط نسخ مهارت زیادی داشته‌اند.4در حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام از این دو دوره تاریخی (صفویه و قاجاریه) چند نمونه وجود دارد، که به حق از شاهکارهای بزرگ خوشنویسی است و شاید در بین کتیبه‌های موجود در حرم مطهر هیچ یک از آنها به اندازه دو اثر بزرگی که به توضیح آن خواهیم پرداخت، نباشد؛ زیرا این دو اثر بزرگ و یا به عبارت بهتر و صحیح‌تر این دو شاهکار هنری توسط دو تن از خوشنویسانی به وجود آمده که قطعات و آثارشان روشنی‌بخش دیده هر بیننده صاحب هنر می‌باشد. یکی مرحوم محمّد رضا امامی که در عصر صفویه می‌زیست و دیگری مرحوم میرزا آقا (زنجانی)5 می‌باشد که در دوران قاجار زندگی می‌کرد.
بعضی از خوشنویسان معتقدند که خط ثلث با روح معنوی و عرفانی قرآن و روایات سازگاری بیشتری دارد.
رابطه خط ثلث و کتیبه نگاری
هر چند نوشتن تمام خطوط در کتیبه‌ها ممکن است و کم و بیش نیز در بین کتیبه‌های موجود تمام خطوط یافت می‌شود، ولی خط ثلث در کار کتیبه‌نگاری از زمانهای قدیم تاکنون بیشتر رواج داشته و این امر علل مختلفی دارد: اوّل اینکه خط ثلث با کاشیکاری و طرحهای نقاشی و رنگها هم آهنگی خاصّی پیدا می‌کند، که خطوط دیگر به پای آن نمی‌رسد و علّت دیگر این است که خط ثلث درشت اندام و با حرکات مختلف است و از فاصله دور چشم‌گیرتر و باشکوه‌تر به نظر می‌رسد. علاوه بر اینکه بعضی از خوشنویسان معتقدند که خط ثلث با روح معنوی و عرفانی قرآن و روایات سازگاری بیشتری دارد.همه کتیبه‌ها دارای ارزش هنری یکسانی نمی‌باشند؛ زیرا همه آنها به دست استادکاران تهیه نمی‌شود و همه کتیبه‌نگاران هم پایبند به اجرای قواعد هنری نمی‌باشند، چه بسا بعضی از آنها که در این کار کمترین مهارتی هم ندارند و در این فن بسیار ضعیف می‌باشند. از این نوع کتیبه‌ها که بگذریم، نوبت به کتیبه‌هایی می‌رسد که توسط اساتید بزرگ نوشته شده و انصاف این است که در مورد این آثار بسیار کم تحقیق شده، حتّی بسیاری از اهمیت این موضوع نیز غافلند.
بطور خلاصه باید بگوییم پیشینه تاریخ هنر خوشنویسی دارای اهمیت خاصّی است و تحقیق در این زمینه آثار گذشتگان و کسانی که در تکامل آن هنر نقشی داشته‌اند، در حقیقت تلاش برای حفظ و احیای آثاری است که به عنوان پشتوانه این هنر اصیل در عصر حاضر دارای اهمیت زیادی می‌باشد.
عهد صفوی و اوج هنر کتیبه نویسی
کتیبه نگاری در همه دورانهای تاریخی بوده و در شهرهای مهم ایران کتیبه‌هایی حتی از دورانهای سلجوقیان و تیموریان وجود دارد، تا آنجا که بایسنقر میرزا فرزند شاهرخ خود از بهترین خوشنویسان و هنرمندان زمان خویش بوده و در خط ثلث و محقق مهارت زیاد داشته6 و کتیبه پیش طاق مسجد گوهرشاد مشهد به خط ثلث اوست، که در سن 20 سالگی نوشته است.7ولی از مقایسه کتیبه‌های دوره‌های مختلف معلوم می‌گردد که این هنر در عصر صفویه به اوج شکوفایی و ترقی خود رسیده بطوری که کتیبه‌های این دوران در واقع نمونه‌های کامل و سرمشق‌های عالی و ممتازی است برای کتیبه‌نگاران دوره‌های بعد که تا امروز از آنها پیروی می‌شود و بسیار خوشنویسان معاصر نیز از آنها الهام می‌گیرند.
در آن دوران ده‌ها کتیبه‌نویس چیره‌دست وجود داشته‌اند که از مشهورترین آنها علیرضا عباسی و محمّد رضا امامی می‌باشند، که آثار آنها معمولاً در اصفهان دیده می‌شود؛ زیرا گذشته از اینکه اصفهان در عصر صفویه پایتخت بوده، مردم اصفهان نیز خود دوستدار هنر و هنرمند بوده‌اند.
یکی از آثار زیبای محمّد رضا امامی کتیبه‌ای به خط او که در حرم مطهّر حضرت معصومه علیهاالسلام در رواقی که امروزه به مسجد امام خمینی قدس‌سره شهرت دارد، قرار گرفته است. این رواق کوچک که به صورت یک 12 ضلعی ساخته شده، در حقیقت مقبره و آرامگاه شاه عباس دوّم است؛ زیرا شاه عباس دوّم در وسط این رواق مدفون است و شاید به همین علّت باشد که در ساخت این رواق دقّت فراوانی شده است و در کتب تاریخی این کتیبه مشهور است به کتیبه مقبره شاه عباس ثانی.
این کتیبه که کلّ سوره مبارکه جمعه را در بردارد، به خط ثلث تحریر شده و زمینه آن نیز سنگ مرمر می‌باشد. همچنین این اثر همراه با نام و امضای هنرمند آن می‌باشد که در آخر کتیبه چنین نوشته شده: کتبه محمّد رضا الامامی. همچنانکه گفته شد، اکثر کتیبه‌هایی که به خط محمّد رضا امامی نوشته شده، در اصفهان8 است و در شهر قم از خطوط او همین یک نمونه وجود دارد. با توجّه به این نکته است که می‌توان گفت این اثر دارای ارزشی مضاعف می‌باشد.
قرن سیزدهم هجری دوران شکوفایی خط نستعلیق
قرن سیزدهم هجری را باید دوران اوج و شکوفایی خط نستعلیق دانست؛ زیرا در این زمان بود که هنر خط بالاخص خط نستعلیق به سرحدّ کمال رسید. همچنین در این دوران ستارگان درخشانی در آسمان خط نستعلیق طلوع کردند و با زحمات آنها خط نستعلیق به صورت گسترده رواج یافت و نسل به نسل به هنرمندان بعدی انتقال یافت و بسیاری از هنرمندان متأخر نیز کار آنها را الگوی خود قرار داده و در حقیقت خود را دنباله‌روی آنها می‌دانند. هنگامی که به کتب تراجم اهل هنر رجوع می‌کنیم، می‌بینیم مهمترین آثار نستعلیق توسط خوشنویسان این دوره پدید آمده که مهمترین آن اساتید عبارتند از: میرزا محمّد رضا کلهر9 و میرزا غلام رضا اصفهانی10.در کنار این دو خوشنویس بزرگ در این دوره، ده‌ها نستعلیق نویس بزرگ دیگر نیز می‌زیسته‌اند که به خاطر عظمت هنری میرزای کلهر و میرزا غلام رضا، هنرشان تحت الشعاع قرار گرفت و کمتر نامی از آنها به میان می‌آید، با اینکه آنها نیز دارای جایگاه بلندی در هنر خوشنویسی بوده‌اند. اشخاصی مثل میرزا کاظم تهرانی، میرزا عمو، میر سید علی تهرانی، میر حسین خوشنویس باشی و بالاخره مرحوم میرزا آقا زنجانی.
مورخین نوشته‌اند او اهل زنجان بوده، ولی در تهران سکونت داشته است. در تاریخ و احوال خوشنویسان آمده وی با میرزا علی اصغر خان امین السلطان مشهور به اتابک ارتباط نزدیکی داشته تا آن حدّ که خود امین السلطان، برادر و خانواده‌اش در محضر او به فراگیری خوشنویسی می‌پرداختند.
امین السلطان11 در قم و مشهد در کنار مرقد مطهر حضرت امام رضا علیه‌السلام و حضرت معصومه علیهاالسلام عمارتهایی را بنا کرده که هنوز پابرجاست و از آن جهت که در بین خوشنویسان آن دوران با میرزا آقا ارتباط زیادی داشته، نوشتن کتیبه‌های این دو عمارت بزرگ را به او محوّل کرده است.
نکته‌ای که در مورد خط میرزا آقا قابل توجّه است، این می‌باشد که هر چند او در کتیبه‌های میرزا آقا در صحن مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام در نوع خود کم نظیرند.
کتابت و مشق نیز از مهارت زیادی برخوردار بوده، ولی در کتیبه‌نگاری دست قوی‌تری داشته و به گفته بعضی از اساتید معاصر کتیبه‌های میرزا آقا در صحن مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام در نوع خود کم نظیرند.
این هنرمند بزرگ که ظاهرا هم عصر میرزا غلامرضا اصفهانی بوده، در شیوه خطی خود شباهتهای زیادی در خط به او دارد. شاید به همین علّت بوده که میرزا حسین فرزند میرزا آقا هم در نزد پدر و هم در نزد میرزا غلامرضا تعلیم خط می‌گرفته است.
از مشقهای وی، متأسفانه مقدار اندکی باقی مانده که در بعضی از مجموعه‌ها کم و بیش یافت می‌شود، ولی کتیبه‌هایی که او در صحن حرم مطهّر حضرت معصومه علیهاالسلام کتابت نموده، هنوز پابرجاست و از آثار گرانبهای وی در آستانه مقدسه عبارتست است:
1 ـ کتیبه سر در صحن جدید12 که همراه با تاریخ و امضاست «میرزا آقا 1304».
2 ـ کتیبه‌های گرداگرد صحن جدید «بزرگ» که طول کتیبه‌ها روی هم رفته حدود 258 متر و عرض آن 60 سانتیمتر می‌باشد. این کتیبه بزرگ که شامل اشعاری است از فتح اللّه خان شیبانی یک مصرع بر روی کاشی سفید و یک مصرع بر روی کاشی زرد و با زمینه آبی نوشته شده. در آخر این کتیبه نیز امضاء و تاریخ نگارش آن توسط خود هنرمند این چنین ذکر شده: راقمه میرزا آقا 1303.
چنانکه توضیح دادیم، در کتیبه‌نگاری خط ثلث رواج بیشتری دارد و کتیبه‌هایی که به خط نستعلیق نوشته شده است، نسبت به ثلث رقم کمتری دارد.
از این رو کتیبه‌هایی که از میرزا آقا و نستعلیق‌نویسان معاصر او بجای مانده دارای اهمیتی چند برابر می‌باشد؛ زیرا این کتیبه‌ها که حاصل تجربیات هنرمندان گذشته است، می‌تواند سرمشق‌های بسیار خوبی برای کتیبه‌نگاران متأخّر باشد و شاید بتوان گفت در فن کتیبه‌نگاری (به خط نستعلیق) آثار میرزا غلامرضا و میرزا آقا از بهترین کتیبه‌های موجود به شمار می‌آیند...
در بین هنرمندان و خوشنویسان بزرگ اشخاص دیگری نیز هستند که مفتخرند که آثارشان لیاقت این را پیدا کرده که زینت بخش صحن و سرای دختر موسی بن جعفر علیهاالسلام گردد. به امید آنکه این آثار به برکت این مکان مقدس مورد توجّه اهل معرفت خواهد بود و جاودان خواهد ماند که شرح حال آنان و معرفی آثارشان مجال بیشتری را می‌طلبد.13
آثار هنری موجود در حرم حضرت معصومه علیهاالسلام به این دو مورد خلاصه نمی‌شود، بلکه این دو مورد قطره‌ای بود از دریا و معرفی این دو اثر مقدمه‌ای بود برای بررسی بیشتر جلوه‌های هنری این مکان مقدس تا زمینه‌ای باشد برای حفظ و مرمت این آثار.14 ... والحمدللّه ربّ العالمین.
________________________________________
1ـ تعلیم خط تألیف مرحوم استاد فضائلی، ص130.
2ـ در زمان ما نیز متأسفانه چنین کتیبه‌هایی رو به افزایش است.
3ـ سلاطین، وزرا و شاهزادگان صفوی و قاجار گرچه افرادی متدین و مؤمن نبوده‌اند، ولی برای ائمه و اهل بیت علیهم‌السلام احترام خاصّی قائل بودند (داستانهای زیادی در این مورد در کتب تاریخی مذکور است) و در بزرگداشت قبور شریفه آنها خدمات زیادی داشته‌اند و بعضی از آنها در کنار حرم حضرت معصومه علیهاالسلام مدفونند ...
4ـ از خطوط ام السلمه در کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه ملک و جاهای دیگر موجود است. نیز قرآنی رحلی به خط ضیاء السلطنة در موزه حرم حضرت معصومه علیهاالسلام موجوداست.
5ـ مؤلف کتاب گنجینه آثار قم در مواردی که ذکری از این هنرمند کرده است، نام او را میرزا آقا تبریزی ثبت نموده، که درست نیست. ر. ک: گنجینه آثار قم، ج1.
6ـ حتی بعضی از هنرمندان او را یکی از ارکان اربعه خط می‌دانند. ر. ک: تعلیم خط، ص467.
7ـ ر. ک: احوال و آثار خوشنویسان ج4، ص41، شماره 101.
8ـ مثل کتیبه‌های مدرسه چهار باغ و مسجد امام خمینی قدس‌سره که از مهمترین آثار او به شمار می‌آیند.
9ـ کلهر از بزرگترین خوشنویسان قرن سیزدهم می‌باشد که در زمان ناصرالدین شاه می‌زیسته. او در سبک میرعماد تغییراتی ایجاد کرد. بسیاری از هنرمندان معاصر نیز پیرو سبک او می‌باشند.
10ـ او یکی از هنرمندان معاصر با کلهر می‌باشد که در سال 1246 به دنیا آمده و در 4 ربیع الثانی 1304 دارفانی را وداع گفت. لازم به ذکر است که به همّت جمعی از هنرمندان سبک زیبای او که در حال از بین رفتن بود، احیا شد و در زمان ما هنرمندان بزرگی وجود دارند که در شیوه خود پیرو سبک او می‌باشند. خوشبختانه این شیوه زیبا در حال گسترش است.
11ـ او در صحنی که در کنار حرم حضرت معصومه علیهاالسلام بنا کرده، در جنب ایوان طلا مدفون است.
12ـ این صحن بالنسبه به صحن عتیق که از قدمت بیشتری برخوردار است، صحن جدید یا صحن اتابک نامیده می‌شود.
13ـ به عنوان نمونه‌ای دیگر می‌توان از محمّد ابراهیم تهرانی مشهور به میرزا عمو نام برد که از شاگردان میرزا غلام رضا می‌باشد و در زمان ناصرالدین شاه می‌زیسته. کتیبه‌های سر در حرم مطهر در صحن عتیق (سر دری که به فیضیه راه دارد) از خطوط اوست، که چنین رقم و تاریخ دارد: چو شد ز هجر نبی یکهزار و سیصد و یک / راقمه میرزا عمو.
14ـ لازم است از تک تک کتیبه‌های موجود در حرم مطهر بطور دقیق عکسبرداری شود، مخصوصا کتیبه‌هایی که در صحن و در معرض فرسایش بیشتری قرار دارد.
------------------------
به قلم: محمدهادی حمیدیان