هنرها و دفاع مقدس

جـلوه هاى بارز هنر دفاع مقدس ، در قالب شعر، سینما، موسیقى، نقاشى ، داستان ، نمایش و... پدیدار شد که در این مقاله به اختصار به برخى از آن ها اشاره مى شود.
هنر، رساندن مخاطب به ((حق الیقین )) حقیقت است . بشر از آن روزى که ((اسماء)) را شناخت و بهمـلائکه آموخت ، گام در راه شناخت پدیده ها و جهان پیرامون خود و هستى نهاد. اگر از تبیین علمىو فـلسـفـى معانى مکشوف بشر بگذریم ، به نوع سومى از بیان مى رسیم که ذهن مخاطب را ازگـزرارش هـا و اطـلاعات انباشته نمى کند، بلکه با تلاش جان فرسا، با حذف آهسته آهسته وماهرانه واسطه ها، مخاطب را به طور مستقیم در حضور معنا مى نشاند.
مقام معظم رهبرى ، حضرت آیت اللّه خامنه اى ، با تعریف هنر به ((نمایش و تصویر مستقیم معنا و قرار دادن بى واسطه مخاطب در جریان حوادث )) آن را یک شیوه بیان مى داند؛ شیوه اى که از هر تبیین دیگر، رساتر، دقیق تر، نافذتر و ماندگارتر است:
بـارهـا گـفـتـه ام کـه هـر پـیـامى ، هر دعوتى ، هر انقلابى ، هر تمدّنى و هر فرهنگى ، تا درقـالب هـنـر ریخته نشود، شانس نفوذ و گسترش ندارد و ماندگار نخواهد بود و فرقى هم بین پیام هاى حق و باطل نیست .((1))
در واقـع، اثر هنرى با برخاستن از روح و قلب هنرمند به عنوان یک انسان ، روح و قلب مخاطب خود را نشانه مى گیرد و این بدان معناست که اثر هنرى از محیط شخصى هنرمند فراتر مى رودو در دایره اى قرار مى گیرد که از آنِ مخاطبانش است .
از ایـن رو هـنـرمـنـد داراى رسـالتـى سـنـگـیـن اسـت ، او دیـگر نمى تواند اهداف شخصى خود رادنـبـال کـنـد، بـلکـه خـویـشتن را در اختیار میل باطنى قرار مى دهد تا هنر به وسیله او به اهداف بلند خویش دست یابد.
((یونگ )) در این باره مى گوید:
هـنـرمـنـد، بـشـر بـه مـعـنـاى مـتعالى لفظ است ؛ بشر جمعى است ؛ یعنى کسى که هیاءت روانىناخودآگاه بشر را بر دوش مى کشد و شکل مى دهد.((2))

شهید مرتضى آوینى نیز درباره رسالت معنوى هنرمند مى نویسد:
کار هنرمند تنزل بخشیدن به حقایق متعالى وجود است از طریق صورت هاى متمثله آن حقایق ؛ و یابه تعبیرى دیگر، کار هنرمند تمثل بخشیدن به حقایق قدسى است .((3))
از ایـن طـریـق اسـت کـه هـنـر بـه دیـن مـى رسـد و هـنـر دیـنـىشـکـل مـى گـیرد؛ مگر دین در اصل ، همان تجلى قدس ، قداست مطلق و یا بهتر بگوییم آن مطلق مقدس در ساحت مادى وجود نیست ؟ درست است که دین مجموعه بزرگى است که منشاء در قداست داردو ابـعاد گوناگون هستى بشر را پوشش مى دهد و در یک انسجام واحد به سوى آن یگانه پاک هـدایـت مـى کند، اما آن گنج پنهان و معناى لایتناهى که قداست ، پرتوهاى درخشان آفتاب وجودىاوسـت ، در طـلب ، اراده ، عـلم و تـمـرکـزِ بـرافـروخـتـه از شـعـور بـشـرى قابل کشف و فهم است .
هـدف هـنـر دیـنـى هم حذف واسطه هاست و با چنین انگیزه اى است که هنر دینى همه اضطراب ها و نـگـرانـى هـا، خـوف و رجـاهـاى دنـیـایـى و سـود و زیـان هـاى عقل معاش را از میان برمى دارد و براى آفرینش نظامى که بشرى متوازن ، آرام و باصفا بسازد،تلاش مى کند.
هـنـرِ دفـاع مـقـدس کـه هـمـزمـان بـا آغـاز دفـاع و شـکـل گـیـرى جـبـهـه ، وتـشـکـّل بـسـیـج و بـسـیـجـیان متولد شد و پا به پاى دفاع مقدّس در شناخت ، تبیین و نمایش آن بال برافراشت و بالید مى تواند یک هنر دینى و ملى باشد.
اکـنـون کـه جـهاد اصغر پایان یافته و جهاد اکبر همچنان به قوت خود باقى است ؛ تلاش هاىشـیـطان نفس و شیطان بزرگ براى فراموش ‍ کردن آن حماسه عظیم و در ظلمت قرار دادن انساناز آن بارقه نورانى ادامه دارد و این جاست که اهمیت هنر دفاع مقدس بیش از پیش آشکار مى شود،زیرا:
شعر و هنر، زیباترین قالب براى همه پیام هاى نوین و مایه گسترش و نفوذ این پیام ها تا هرسـوى خـطـّه وسیع دل ها و جان هاى انسانى است و شاعران و سخن سرایانِ آگاه همیشه توانسته انـد والاتـریـن مـعـارف انـسـانـى را در کـتـیـبـه روزگـار بـا نـقـشـى جـاودانـه ، بـه نسل هاى بعد از خود بنمایانند.((4))
طـبـیـعـى اسـت هنرى که از آن ((نفحه الهى )) سخن مى‌گوید و یاد و پیام آن روزهاى سرشار ازحماسه و شهادت و عشق را براى انسان هاى طالب طهارت و آزادى و جویندگان اسوه هاى راستین انسانیت، حفظ مى کند، ویژگى هاى خاص خود را دارد. هنر دفاع مقدس در جاى جاى جبهه و لحظه به لحظه هشت سال دفاع مقدس و ارائه صمیمانه آن در قالب شعر، موسیقى، نقاشى، خطاطى، داستان، نمایش و سینما، همپاى دفاع مقدس رشد کرد و اکنون نیز رسالت خود را در ارائه خط فرهنگى دفاع مقدس به دوش مى‌کشد.
در اینجا توضیحاتی پیرامون برخی از این هنرها ارائه می‌گردد:

1ـ شــعر

از هـنـرهـایى که در خدمت دفاع مقدس قرار گرفت و در افزایش روحیه رزمندگان اسلام تاءثیرداشـت شـعـر اسـت . ایـن تـاءثـیـر مـرهـون ویـژگـى هـاى مـحـتوایى و مضمونى چندى است که درسرودهاى دفاع مقدس وجود دارد:
1ـ1ـ دعوت و تشویق
اولیـن قـدمى که شعر دفاع مقدس برمى دارد، دعوت و تشویق به جبهه است . او مخاطبان خود راکـه شـیران ، یلان ، دلیران و تکسوارانند به میدان فرامى خواند و مسؤ ولیت سنگین آن ها را وزمان اداى آن را گوشزد مى کند.
جـبهه از نگاه شعر، سرچشمه عشق است و رزمندگان در آن جا، با پاک کردن خویشتن از آلودگى هـاى دنـیوى به حضور و قرب خدا نایل مى شوند. طبیعى است شعر همه فنون هاى خود را ـ نسبت بـه تـوان شـاعـر ـ بـه کـار مـى گـیـرد تـا پـیـام را دردل مخاطب بنشاند.
شـاعر از انعکاس شور رزمندگان در سینه خود بى قرار شده است ، و این سرخوشى و مستى راآیـنـه وار، در شـعر خویش منعکس مى کند. شعر او خواننده را به سوى باغ گلى که از خون عشق گلگون است ، دعوت مى کند؛ دعوتى که از یک آرزوى دیرین هر ایرانى مایه دارد؛ یعنى آرزوىوصال کربلا، جبهه دروازه اى است که ما را به کربلا مى رساند.
2ـ1ـ فرهنگ تشیع
یـکى دیگر از عناصرى که شعر و شاعر با تکیه بر آن ، در خدمت دفاع مقدس قرار مى گیرد،تـوجـه زبـان شـعـرى مـا بـه امـامـت و اعـتـقـادات تشیع است . در این میان ، حضرت على (ع ) به دلیـل قـهـرمـانـى هـاى جـنـگـاورانه اش در خدمت به اسلامِ تازه بنیان گرفته ، نماد شجاعت ، وحضرت حسین بن على (ع )، نماد شهادت است :
در دایره بلا بلى باید گفت اى صف شکنان مکتب ثار اللّه
لبیک به نعره جلى باید گفت جنگِ شرف است یا على باید گفت ((5))
مـکـتـب ثـاراللّه کـه هـمـان مـکتب شهادت است و شیعه را در برابر هر ذلتى بیمه کرده است . یک شـیـعـه هـرگز تن به ذلت نمى دهد و در نهایت ، اگر همه راه هاى جهان براى آزادى و آزادگى به بن بست برسد، با اقتدا به حسین بن على (ع ) شهادت را ترجیح مى دهد و با یارى خواستن از حیدر کرّار و با فریاد ((یاعلى )) به صف دشمن مى زند:
عالم همه خاک کربلا بایدمان تا پاک شود زمین ز اَبناى یزید
پیوسته به لب ، خدا خدا بایدمان همواره حسین مقتدا بایدمان ((6))
3ـ1ـ رجز و رجزخوانى
از دیـگر مواردى که باید به آن اشاره کرد، رجز و رجزخوانى در جنگ است ، در جنگ هاى قدیم ،یـکـى از فـنـون جـنـگِ تـن به تن ، قدرت رجزخوانى جنگجو بوده است . رجز خوانى در جنگ هاىپیشوایان دینى نیز بوده است .
رجـز، روحـیـه قـهـرمـان را تـقـویـت مـى کـنـد و بـا تـحـقـیـر دشـمـن ،دل رزمـنـده را در حـمـله و ستیز قوت مى بخشد. شاعران ما نیز با استفاده از این شیوه در تشجیع رزمندگان تلاش کردند؛ استاد حمید سبزوارى مى سراید:
امروز حماسه دگر باید ساخت این کوردلان کافر بعثى را
هنگامه بدر را ز سر باید ساخت از پهنه زندگى به در باید ساخت ((7))
در اشـعـارى از این نوع ، شهامت و شجاعت ، با بزرگ نمایى شاعرانه ، نمایش داده مى شود تاسربازان هم صف شاعر بهتر بتوانند هجوم بیاورند و سختى ها و شکست هاى احتمالى خود را درغـرورى کـه شـعـر در آن مـى دمـد فـرامـوش کـنـنـد و ضـربـات مـهـلک خـود را بـر پـیـکـرذلیل دشمن بنوازند.
4ـ1ـ روح حماسى
یـکـى دیـگـر از ویـژگـى هـا کـه باید به آن اشاره شود، روح حماسى شعر دفاع مقدس است .سـرشـت بـشـر بـا غـرور و مناعت و بزرگوارى آمیخته است . بشر ذاتا برترى جو است ، و این بـرتـرى طـلبـى و شـکـوه و عـظـمـت خواهى در وادى ادبیات ، حماسه را به وجود مى آورد. شعرحـمـاسـى تـلاش هـاى طـاقت فرساى یک ملت را در راه رسیدن به مرزهاى وادى شرف و آزادگىشرح مى دهد.
در شـعر دفاع مقدس نیز جابه جا طنین باشکوهِ حماسه دیده مى شود و موج آرام و سنگین این آهنگب یان ، شعر را بر دل مخاطب حک مى کند:
آقاى احمد خوانسارى مى گوید:
اى سمند نقره یالِ ماه زیر پایتان در پگاه آتش خون زیر گلباران نور
وى نگارین مشعل خورشید چهرآرایتان در سپیده دم درخشد برق خنجرهایتان ((8))
5ـ1ـ ریتم کوبنده
یکى دیگر از شیوه هاى تاءثیرگذارى ، استفاده شاعر از یک ریتم سریع و کوبش آهنگین و تنداست ؛ به طورى که انسان وقتى شعر را مى خواند، مى خواهد واژه به واژه همراه با کلمات شعرطـبـل بـزنـد و یـا با ریتمى هیجان آفرین ، رژه وار پا بکوبد و یا دست هاى خود را با مشت هاىگـره کـرده در هـوا بـه حـرکـت دربـیـاورد، در شـعـر ذیـل ، بـراى نـشـان دادن هـمـیـن آهـنـگ ، ازویرگول استفاده شده است :
برزمید، برزمید، جوانان دلاورز دل نعره برآرید، ره قدس گشایید بنازم به تفنگت ، به جانبازى و جنگت
بکوبید، بکوبید، سرِ بعثىِ کافر سر خصم ببرید، به سر نیزه و خنجر بود پشت و پناهت ، على ساقى کوثر((9))
شعر صریح است و تحلیل ویژه اى ندارد، تنها چیزى که آن را از دیگر نمونه ها مشخص و ممتاز مـى کـنـد، هـمـان کـوبـش طـبـل وار واژگـان ، وزن و آهـنگ آن است و همان طور که ملاحظه مى شود،خواننده خود، با شعر هماهنگ شده ، ریتم مى گیرد و در یک هجوم آهنگین و شتابدار مى خواهد پیش بـرود و هـمـراه با دیگر رزمندگان ، بر سنگرهاى دشمن آتشى دیگر ببارد و با شبیخون خود،محشرى دیگر برپا کند.
6ـ1ـ تصویرپردازى از شهادت و شهید
از جـمـله موارد قدرت شعر دفاع مقدس و توان تاءثیرگذارى آن ، گزارشى است که از شهادت دارد. شاعران نسبت به قدرت شهود و کشف خود، ابعاد گوناگون شهادت را به خوبى دیده اند و تصویرهاى بدیع و تازه اى از آن پرداخته اند. طبیعى است خواننده عادى وقتى از زاویه دید شـاعر به این امر مهم اعتقادى مى نگرد و شهیدان و شهادت را در این تصویرهاى تازه و جذاب و جـالب مـى بـیـنـد، اشـتـیـاق شـهـادت ـ کـه یـک شـور و شـوق آرمـانـى اسـت ـدل و وجود او را تسخیر مى کند و او را با قدرت و شوق بیش تر در خدمت جنگ و دفاع مقدس قرارمى دهد:
کبوترانِ (شهیدان ) به سامان رسیده را گوییدبه بوى شما آفتاب این چنین چه سان سینه ها را سپر ساختید؟
تپیدن دلتان در حرم تماشایى است ((10))گشاده پر و بال خود بر زمین که این سان به معراج پرداختید؟((11))
7ـ1ـ بسیجیان در آینه شعر
یکى دیگر از محورهاى شعر دفاع مقدس مدح و ثناى بسیج و بسیجیان و امام بسیجیان است . ذهن ودیـد تـیز شاعران ، تصویرهایى را در موضوع رزمندگان و بسیجیان پرداخته اند که از نگاه مردم عادى پنهان است .
بـسـیـجیان در قاب شعر شاعران ، حیدر وش اند؛ اخگر ناوردشان تا آسمان ها شعله کشیده است ؛خـاک نـشـیـنـنـد امـّا در دل و دیده مردم جاى دارند. آنان در راه عاشقى قامت کمان کرده اند و دشمن ازکـمـان قامت آنان تیر خورده است . هر کس شبى با بسیجیان هم سفره شود، مى تواند از هفت خوان مـشـکـلات بـگـذرد. روز و شـب بـسـیـجیان پربرکت و پرثواب است ؛ چرا که روز به پیکار بادشمنان خدا و شب به عبادت و مناجات خدا مشغول اند.
استاد حجتى (پریشان ) مى گوید:
بس که در دل اشتیاق کربلا دارد بسیجى تا نگهبان حریم قدس قرآن مجید است او ز راه کربلا تا قدس مى تازد به دشمن
همچو نى ، با ناى جان خود نوا دارد بسیجى در میان چشم مردم جاى پا دارد بسیجى شوق دیدار حریم مرتضى دارد بسیجى ((12))
طـبـیـعـى اسـت کـه ایـن تـصـویـرها و معرفى این گونه بسیجیان رزمنده بر محبوبیت آنها خواهد افزود و خواننده، شعرها را در هم نشینى و همگامى با این دلاورمردان ترغیب خواهد کرد.
آقاى قدسى ، شاعر و رزمنده افغانى ، در خاطره اى مى گوید که در یکى از عملیات ها، شعرى را از پـشـت بى سیم خواندم . این شعر شور و شوق وصف ناپذیرى در شنونده هاى شعر ایجادکرد؛ به طورى که بى سیم چى ها گفتند: شعر شما ما را به پرواز درآورده است .((13))

2ـ نمایش

اهـل فـن ، تـئاتـر و نـمـایـش را بـه چـهـاردیـوارى اى تـشـبـیـه کـرده انـد کـه یـک دیـوار آن ،تـمـاشـاگرانند. بنابراین ، آنچه در این چهاردیوارى رخ مى دهد از تماشاگران پنهان نیست ودر برابر دیدگان آنها اتفاق مى افتد.
نـمـایـش بـا اسـتفاده از ظرفیت هاى سمعى و بصرى ، توان بسیار بالایى در القاى پیام دارد.درسـت بـه هـمـین دلیل شاید بتوان گفت ؛ یکى از قوى ترین انواع هنر در خدمت به جنگ و اهداف مقدس آن ، هنر تئاتر و نمایش است .
یـکـى از کـارشـنـاسـان تـئاتـر با اشاره به تجربیات نمایشى خود، از اولین کارش به نام((ثبت نام )) سخن مى گوید. ((ثبت نام )) نمایشى است که در آن انگیزه هاى حضور اقشار مختل فدر جـبـهـه مـورد بـررسـى قـرار مـى گـیـرد. در ایـن نـمـایـش ، بـه ((نـیـت )) و تـاءثـیـر آن درعـمـل انـسـان پـرداخـتـه مـى شـود، ایـن نـمـایـش تـمرین ، و در قرارگاه کربلا اجرا مى شود بااسـتـقـبـال گـسترده رزمندگان ، هنرمندان را تشویق مى کند که باید در کنار رزم ، به فکر کارهنرى و خدمت از طریق هنر نیز باشند.
ایـن نـمـایش چنان تاءثیر مى گذارد که روحانى پادگان مى آید و چشم هاى آقاى پارسایى را مـى‌بـوسـد و مـى‌گـویـد: ((مـن نـمـى دانـم تـو کـى هـسـتـى ، ولى کـارى کـه کـردى ، مـن در طول ایامى که در این جا بودم نتوانستم انجام بدهم . من به جرأت به شما مى گویم که منبرىِ این بچه ها، اهل هنر هستند)).((14))

3ـ سینما و فیلم

هنر سینما و صنعت فیلم سازى ، محصول تمدن صنعتى بشر است . تاریخ هنر با به کارگیرىمـاشین ، صاحب هنر سینما شد و با استفاده از فناورى معاصر، قابلیت ها و توان هاى سحرآمیزى بـه آن بخشید که آن را در میان هنرها و زبان هاى تصویرى ، در قله محبوب ترین و مقتدرترین هـنـرهـا نـشـانـد. یـکـى از ویـژگـى هـاى مـهـم هـنـر فـیـلم ایـجـادعمل روانى ((یکى شدن )) با اثر هنرى است .
سـیـنـمـا در بـُعـدى دیـگـر، در خـدمـت دفـاع مـقدس قرار گرفت . در واقع ، آن روى سکه این هنر،سینماى مستند بود. سیماى جمهورى اسلامى تهیه و پخش فیلم هاى مستند را بر عهده گرفت .
شهید آوینى در تعریف سینماى مستند مى گوید:
آنچه که سینماى مستند را از غیر مستند جدا مى کند استناد به واقعیت است .((15))
آنـگاه او واقعیت را به واقعیت معاصر و واقعیت هاى تاریخى تقسیم مى کند و جنگ را از واقعیت هاى معاصر مى داند که سینماى مستند جنگى ، آن را به عنوان موضوع کار خویش برگزیده است .
شـهـیـد آوینى فیلم هاى خود را به روایتى و موضوعى تقسیم مى کند و شاید بتوان گفت از مهمترین عوامل توفیق سریال مستند ((روایت فتح ))، گفتار متن آن بوده است . ایشان در روایت فتحنشان مى دهد که عوامل بیان هنرى در سینما را مانند تصویر، افکت ، موسیقى ، مونتاژ، گفتار و...بـه خـوبـى مـى شـنـاسـد و بـا هـوشـیـارى تـمـام و اسـتـفـاده متعادل از همه عوامل ، پیام خود را به بیننده منتقل مى کند.

4ـ نقاشى

از هـنـرهـایـى کـه تـوانـایـى بـیـان مـطالب را بدون واسطه با مخاطب دارد، طراحى ، نقاشى وگرافیک است .
هنرمندِ هنرهاى تجسّمى به وسیله اثر خود که در تابلو حیات مى یابد، مخاطب خود را در آنِ واحد،از زمـان و مـکـان بـرمـى گـیـرد و در فـضـاى مـخـلوق خـود، دردل تـابـلو قـرار مـى دهد. هنرمندان گرافیست و نقاش جنگ ، با آگاهى و شناخت کافى از عناصرهـنر بصرى با آفرینش تابلوهایى که در تاریخ انقلاب اسلامى ایران و دفاع مقدس جاودانه خواهند ماند، به حق در اعتلا بخشیدن و مصوّر کردن این برهه از تاریخِ سراپا حیات ملت ایران از صمیم جان کوشیدند.
هنر گرافیک و نقاشى و طراحى پس از انقلاب ، و به خصوص در دوران دفاع مقدس و پس از آن بـعـد از شـعـر، تـقریبا بیش از هنرهاى دیگر فراگیر بوده است . هنرهاى تجسّمى ضمن این که تـاریـخ و حـوادث جنگ را مصوّر کرده اند، سعى در به تصویر کشیدن عقاید، ایمان و باورهاىرزمندگان نیز داشته اند.

پی‌نوشت:

1-- هنر از دیدگاه سید على خامنه اى ، ص 9.
2- جاودانگى و هنر، مقاله ((روانشناسى و ادبیات )) ترجمه سید محمد آوینى ، ص 81.
3- مـجـمـوعـه مـقـالات سینمایى آینه جادو، سید مرتضى آوینى ، ج 1، مقاله ((تاءملاتى در ماهیتسینما))، ص 238ـ239.
4- هنر از دیدگاه سید على خامنه اى ، ص 20.
5- پیام انقلاب ، ش 167، 11 مرداد 65، ص 65. (شعر از عزیزاللّه خدامى )
6- هم صدا با حلق اسماعیل ، سید حسن حسینى ، ص 102.
7- سروش ، ش 144، 25 اردیبهشت 61، ص 35.
8- نقد و تحلیل شعر دفاع مقدس ، ص 16.
9- سـروش ، ش 182، 7 اسـفـنـد 61، ص 33. (شـعـر از غـلامـرضـارحمدل )
10- سروش ، ش 172، 20 آذر 61، ص 41. (شعر از سیمیندخت وحیدى )
11- پیام انقلاب ، ش 167، 11 مرداد 65، ص 65. (شعر از حسین اسرافیلى )
12- پیام انقلاب ، ش 124، ص 42، 3 آذر 63.
13- مصاحبه نویسنده با آقاى قدسى .
14- مصاحبه نویسنده با آقاى پارسایى .
15- فـصـلنـامـه سـیـنـمـایـى فـارابـى ، دوره هـفـتـم ، شاول بهار 75، ص 77.
16- مصاحبه گروه جنگ صدا و سیما براى برنامه نغمه هاى فتح ، نوار شماره 25.