اخلاق در لغت به معنی خلق و خو و چگونگی استفاده از توانایی‌های درونی نظیر گفتار، شنیدار و حتی چگونگی استفاده از توانایی‌های فیزیکی است. این واژه نسبتا کوچک از گذشته‌های بسیار دور مورد توجه بوده است و به خوبی می‌دانیم که در قرآن کریم نیز بسیار از آن یاد شده و مردم به نیکوکاری و خوش رفتاری با یکدیگر سفارش شده اند. با مطالعه زندگی و سیره پیامبران الهی و امامان معصوم نیز به این نتیجه می‌رسیم که خوش اخلاقی مهمترین بعد زندگی آنها بوده است و از مهمترین عواملی که بعد از ستایش خدای یگانه مردم را به آن سفارش می‌کردند، اخلاق نیکو بوده است .اخلاق خوب و چگونگی برخورد مردم با یکدیگر به گونه ای با مقدار همنوع دوستی انسان‌ها و اینکه چقدر برای انسان و ارزش وجودی او احترام قائلند مربوط می‌شود. خوشبختانه این موضوع –یعنی همنوع دوستی –درمیان هموطنان عزیز ما جایگاه ویژه‌ای دارد و می توان به طور یقین گفت که اگرچه بسیاری از جوامع به بعد اخلاق اهمیت می‌دهند، اما در میان ایرانیان اخلاق مفهوم و رنگ و بوی خاصی دارد که این قوم را از سایر جهانیان متمایز می‌کند. به خوبی می‌دانیم که در ملل مختلف همیشه مهمترین مسائل برای شاعر و نویسنده و ملت در ادبیات آن قوم مطرح می‌شود. این مسئله در سبک‌های مختلف ادبیات اروپا نیز قابل مشاهده است. مثلا کلاسیک‌ها فقط به زیبایی‌ها و ناتورالیسم‌ها فقط به زشتی‌ها می‌پردازند زیرا این موارد را مهمترین مسائل می‌دانند. در کشور ما نیز همانند سایر ملل همیشه مهمترین مسائل جامعه و مردم در ادبیات جای گرفته است. همانند مسائل دینی، عرفانی، تاریخی، اجتماعی و مسائل خرد گرایانه و ... .البته بعداخلاقی جای خود را در تمامی قسمت‌های مختلف ادبیات ایرانیان و حتی برخی خارجیان فارسی زبان، باز کرده است. به عنوان مثال می‌توان رگه‌هایی از معانی اخلاقی را در ادبیات دینی، داستانی، تاریخی، فلسفی، حماسی و... مشاهده کرد که این خود حاکی از توجه ایرانیان به این مسئله مهم است. برای روشن تر شدن موضوع به بررسی نمونه‌هایی از آثار نویسندگان و شاعران بزرگ ایران زمین و مشخص کردنبرخی معانی اخلاقی در آثار گرانقدر آنها می‌پردازیم .
حماسی :
* شاعر گرانقدر اسدی توسی که گرد آورنده نخستین لغت نامه فارسی (لغت فرس) و یکی از نام آوران مناظره ( شعری که در آن دو طرف سخن امتیازات خود را بر می‌شمرند و سعی دارند خود را بر دیگری ترجیح دهند ) است، در اشعارش به اخلاق توجه خاصی داشته است چنانکه در کتاب گرشاسب نامه که مشهورترین اثر وی بوده، می‌توان اشعار زیادی را در مورد اخلاق پیدا کرد .چنان زی ...
ستیز آوری کار اهریمن است
ستیزه به پرخاش آبستن است
همیشه در نیک و بد هست باز
تو سوی در بهتری شو فراز
چه رفتن ز پیمان، چه گشتن ز دین
که زین هر دو به ز آسمان و زمین
چو یار گنه کار باشی به بد
به جای وی ار تو بپیچی، سزد
جهان آن نیرزد بر پر خرد
که دانایی از بهر او غم خورد
همان خواه بیگانه و خویش را
که خواهی روان و تن خویش را
چنان زی که مور از تو نبود به درد
نه بر کس نشیند ز تو باد و گرد
*فردوسی، خداوندگار حماسه ایران دست به خلق اثری زد که همه وجوه زندگی، معتقدات و باورهای دینی، فکری، و اخلاقی ایرانیان را در بر دارد و می‌توان گفت که مجموعه تاریخ و فرهنگ قوم ایرانی است. از مزایای ادبی شاهنامه این است که فردوسی با هنرمندی تمام توانسته تعلیمات اسلامی و قرآنی و معتقدات پهلوانی را با مفاهیم اخلاقی در آمیزد و اثری شگرف ابداع کند.
بیا تا جهان را به بد نسپریم
به کوشش همه دست نیکی بریم
نباشد همه نیک و بد پایدار
همان به که نیکی بود یادگار...
داستانی :
* جوانمردی و عیار پیشگی از ویژگی‌های اخلاقی ایرانیان است و فرامرزبن خداداد با مهارت تمام این ویژگی را در جای جای کتاب پر فضیلت « سمک عیار » بیان کرده است. این کتاب که از بهترین نمونه‌های نثر فارسی است ،سرگذشت سمک و داستان جوانمردی‌های وی را نشان می‌دهد و سرشار از نام‌ها و آداب و رسوم زیبای ایرانی است. با خواندن این کتاب به ذات پاک ایرانیان وعدم پیمان شکنی و پایبندی‌های اخلاقی آنان پی می‌بریم . «... آن جوان گفت ای مادر، مرا سرخ ورد نام است و از تو زاده ام. چون منمرد را گویند که غمز نکنی ؟ و غمز و خیانت کار فرماییم ؟ به یزدان دادار کردگار که اگر سمک را ببینم تا زنده باشم بندگی وی کنم. زینهار ای مادر، این ظن در حق من خطاست. اگر چنان است که با پدر من خیانت کرده ای وحرامزاده در وجود آمده باشم روا باشد، که از حرامزاده جز مفسدی و غمازی نیاید. ناچار فعل خود را پیدا کند و گواهی حرامزادگی در خود بدهد. و اگر نه حلالزاده ام، بدان که از حلالزاده کار بد نیاید و غمازی نکند... »
* کلیله و دمنه از دیگر آثار داستانی است که سرشار از پند و عبرت و حکمت است. این اثر گرانبها توسط رودکی به نظم و توسط ابوالمعالی نصر الله منشی به نثر فصیح و زیبای فارسی درآمده است. موضوع کتاب داستان‌هایی عبرت آمیزاست، از زبان حیوانان به ویژ دو شغال به نام‌های « کلیله » و « دمنه » .
حماسه‌های عرفانی :
* نظامی بزرگ در مثنوی مخزن الاسرار نشان داد که بدون راه داشتن به دربار هم می‌توان شاعر بزرگی بود. وی با توجه به مضامین اخلاقی، تاثیرات انکار ناپذیری بر شعر فارسی گذاشت و به وضوح ثابت کرد که شاعر می‌تواند چیز‌های دیگری به جز مدح و توصیف را در شعرش مطرح کند. درد ستانی و درمان دهی...عمر به خشنودی دلها گذار
تا ز تو خشنود شود کردگار
دردستانی کن و درماندهی
تات رسانند به فرماندهی
گرم شو از مهر و ز کین سرد باش
چون مه و خورشید جوانمرد باش
هر که به نیکی عمل آغاز کرد
نیکی او روی بدو باز کرد
گنبد گردنده ز روی قیاس
هست به نیکی و بدی خودشناس
*سنایی از دیگر شاعرانی است که می‌توان در آثارش مضامین اخلاقی را به وضوح مشاهده کرد. کتاب « سیر العباد الی المعاد » سنایی که شامل حدود 700 بیت است به شیوه تمثیل و به موضوعات اخلاقی پرداخته است. در دیگر آثار سنایی همچون « مثنوی عشق نامه » نیز می‌توان مفاهیمی را پیرامون مواعظ و حقایق و حکم پیدا کرد. سنایی در قصاید خود نیز بر خلاف غزلیاتش به زهد و حکمت و مضامین اخلاقی روی آورده است .
ادبی :
* مصلح، ملقب به مشرف الدین و مشهور به سعدی در عرصه نظم و نثر جزو کسانی است که به بعد اخلاق توجه ویژه ای داشته است. مضمون بوستان سعدی که اولین اثر مدون وی و جزو شاهکار‌های بی رقیب شعر فارسی است ،اخلاق و تربیت و سیاست و اجتماعیات است که در آن 10 باب گرد آوری شده است. گلستان نیز گرچه 8 باب مختلف و یک مقدمه دارد اما مضمون اصلی تمام باب‌های آن اخلاق است و بس. در دیگر آثار سعدی همچون « نصیجه الملوک »، « مجالس پنجگانه » و « قصاید فارسی » و ... نیز می‌توان رنگ و بوی اخلاق را حس کرد .از گلستان :
* هر که بر خویشتن نبخشاید
گر نبخشد کسی برو شاید
* ای درونت برهنه
کز برون جامه ریا داری
پرده هفت رنگ درمگذار
تو که در خانه بوریا داری
از بوستان :
* توان کرد با ناکسان بد رگی
ولیکن نیاید ز مردم، سگی...
از قصاید :
* چون زبر دستیت بخشید آسمان
زیر دستان را همیشه نیک دار
* یکی دیگر از نثر‌های ادبی ایرانی، مرزبان نامه است که در اصل توسط مرزبان بن رستم و به زبان طبری تهیه شده است. اما بعد‌ها دانشمندی به نام وراوینی آن را به فارسی تحریر و ترجمه کرد. مرزبان نامه وراوینی 9 باب دارد، یک مقدمه و یک ذیل. اصل کتاب به شیوه کلیله و دمنه و سرشار ازعبرت و اندرز و حکمت و مسائل اخلاقی است .
تاریخی :
* تاریخ بیهقی اثر ارجمند ابوالفضل بیهقی که 30 جلد بوده و تاریخ حکومت غزنویان به خصوص سلطان مسعود را بیان می‌کند، پر است از اندرز و عبرت و سخنان خردمندانه که خواننده را متوجه می‌کند تا در آنچه خوانده دقت کند وذهن خویش را برای دریافت نتایج اخلاقی به کار اندازد و از بین نیک و بد، یکی را برگزیند.« ... و هر بنده که خدای عز و جل او را خردی روشن عطا داد و با آن خرد که دوست به حقیقت اوست، احوال عرضه کند و با آن خرد دانش یار شودو اخبار گذشتگان را بخواند وکارزمانهیخویشنگاهکند،بتوانددانستکه نیکوکاری چیست و سرانجام هر دو خوب است یا نه و مردمان چه گویند و چه پسندند و چیست که از مردم یادگار ماند نیکوتر... »اخلاقی – اجتماعی :
* عنصر المعالی، کیکاووس بن اسکندربن قابوس وشمگیر، از شاهزادگان خاندان زیاری است و کتابی به نام قابوس نامه را برای نشان دادن راه و رسم زندگی به فرزندش گیلانشاه به یادگار گذاشته است. این کتاب که از جمله مهمترین کتب اخلاقی ایرانیان به شمار می‌رود شامل 44 باب است و تاثیر متون آموزشی پی از اسلام نیز در آن مشاهده می‌شود. « روزی عیاران در جایی گرد هم نشستهبودند. مردی وارد شد و پرسید : جوانمردی چیست ؟ فرق جوانمردی و ناجوانمردی کدام است ؟ و اگر عیاری نشسته باشد و مردی بر او بگذرد و پس اززمانی مرد دیگری با مشیر به دنبال او و بپرسد : فلان کس از اینجا گذشت ؟ عیارچه پاسخ دهد ؟ اگر بگوید نگذشت دروغ است و اگر بگوید گذشت سخن چینی کرده است. مردی پاسخ داد : من جواب می‌دهم. اصل جوانمردی آن است که هر چه بگویی، بکنی. میان جوانمردی و ناجوانمردی صبر است و جواب عیار آنبود که از آنجا که نشسته بود برخیزد و یک قدم آن طرف تر بنشیند و بگوید : تا وقتی من اینجا نشسته ام کسی از اینجا نگذشته است تا راست گفته باشد ...شعر مکتبی :
* ناصر خسرو قبادیانی نخستین گوینده ای است که شعر را به طور کلی در خدمت فکر اخلاقی و اجتماعی و در مسیر اندیشه مکتبی قرار داده است. در سرتاسر اشعار او حتی یک بیت وصف معشوق و مدح و توصیف وجود ندارد. تمام اشعار وی در حقیقت جویی، کمال انسانی، علم و اعتقاد خاصه می‌شود .در صحبت دنیا...
ای روی داده صحبت دنیا را
شادان و برفراشته آوا را
غره مشو به زور و توانایی
کاخر ضعیفی است توانا را
والا نگشت هیچ کس و عالم
نادیده مر معلم والا را
بررس به کار‌ها به شکیبایی
زیرا که نصرت است شکیبا را
باران به صبر پست کند، گرچه
نرم است، روزی آن که خارا را
یاری ز صبر خواه که یاری نیست
بهتر ز صبر مر تن تنها را ...
* و در آخر، از شاعران خارجی فارسی زبان نیز می‌توانامیر خسرو دهلوی را نام برد که به تقلید از نظامی آثاری را از خود به جای گذاشته و برخی از اشعار وی نیز رنگ و بوی اخلاقی دارد. او در توسعه و فرهنگ ایرانی در خارج ازایران نیز نقش مهمی را ایفا کرده است. با توجه به موارد بالا و دیگر تحقیقات در کتب نامدار ادب فارسی، می‌توان چنین برداشت کرد که از روزگاران دیرین تا کنون، اخلاق نقشی اساسی در ادبیات ما داشته و از موضوع‌های محوری رشته‌های مختلف ادبیات همچون داستان و شعر بوده است. امروزه نیز می‌توان تجلی اخلاق را در آثار شاعران و نویسندگان معاصر کشور مشاهده کرد. امید می‌رود با کوشش اهالی قلم کشورمان اخلاق –اینبعداساسیزندگی–دربینمردم عزیز بهتر معرفی شده و ملت همنوع دوست ما برای بهبود اخلاق خود و بهبود رفتار با دیگران و اصلاح ویژگی‌های اخلاقی خود بکوشند.
----------
نیلوفر نیک بنیاد