مقدمه
قدیمی ترین جایی که نامی از عمعق بخاری شاعر معروف قرن ششم به میان آمده، چهار مقاله‌ی عروضی سمرقندیست که در حدود سال 550 هجری قمری تالیف شده است. وی هنگامی که شاعران پیش از خود را می‌شمارد، میگوید:
«اما اسامی آل خاقان باقی ماند بلولوی و گلابی و نجیبی و عمعق بخاری و رشیدی سمرقندی و نجار ساغری و علی بانیذی و پسر درغوش و علی سپهری و جوهری و سغدی و پسر تیشه و علی شطرنجی»
و پس از آن در جای دیگر درمورد وی حکایتی نقل می‌نماید.
پس از آن محمد عوفی در لباب الالباب که در حدود سال 618 آن را تالیف کرده است در فصل شعرای آل سلجوق در ماوراء النهر درباره عمعق چنین نوشته است: «الاجل شهاب الدین عمعق البخاری - استاد شعرای عصر خود عمعق بود و در دعوی ساحری در شاعری برحق، آنچه از شعر او عذب و مطبوعست در غایت سلاست و لطافتست و آنچه مصنوعست جمله استادان را در حیرت افگنده است و اتفاق جمهور شعر است که چند بیت که در مطلع این قصیده گفته است که پیش از وی کس مثل آن نگفته است و بعد از وی هم نتوانسته است گفتن، میگوید، نظم:
اگر موری سخن گوید و گر موری روان دارد
من آن مور سخن گویم، من آن مویم که جان دارد...»
و پس از این بیت 125 بیت دیگر از اشعار وی را آورده است.
***
ابو طاهر خاتونی در تاریخ آل سلجوق میگوید که: چون ماه ملک خاتون، دختر سلطان سنجر، درگذشت، که در حباله سلطان محمود بن ملکشاه بود، سلطان سنجر بسیار از وفات او تنگدل و ملول شد و عمعق را از بخارا طلب کرد، تا مرثیه خاتون بگوید. عمعق پیر و عاجز و نابینا بود، از قصیده‌ی مطول اسنعفا خواست و این ابیات بگفت و این واقعه در فصل بهار بود، قطعه:
هنگام آن که گل دهد از صحن بستان
رفت آن گل شکفته و در خاک شد نهان
هنگام آنکه شاخ شجر نم کشد ز ابر
بی آب ماند نرگس آن تازه بستان
***
دیگر شعرا از جمله جامی در بهارستان، علی ذکری کاشانی، محمد عارف لقایی در مجمع الفضلا، امین احمد رازی در هفت اقلیم و... نیز از وی به بزرگی و توانایی و نیکی یاد کرده اند. که در این مجال فرصت پرداختن به آن نیست و خود نیازمند نحقیق جداگانه ای است.
در این مقاله سعی اینجانب بر آن است تا تمامی اسامی جغرافیایی که در اشعار وی به کار رفته را همراه با توضیحاتی از کتب جغرافیایی مانند معجم البلدان یاقوت حموی و... بیان دارم.
و اما بیت هایی که در آن نام های جغرافیایی به کار رفته همراه با توضیح مختصر:
در این تفکر بودم که: این چه شایبه بود؟
و زین سپس سخن او کجا گذارد کام؟
که روی سوی بخارا نهاد و گفت بمهر:
ایا بخارا، بر تو درود باد و سلام
بدست دولت و اقبال و اتفاق و قضا
همیشه خرم و آباد بادی و پدرام
چنین شنیدم کندر کتابها لقبت
مدینه المحفوظست و قبه سلام
نسیم باد تو مشکست و آب ابر توشتر
هوات کان مرادست و خاک معدن کام
بخار بوی تو نافه گشاید اندر مغز
نسیم کام تو شکر فشاند اندر کام
تو همچون بیت المعموری و همه قومت
همیشه در تو چو روحانیان گرفته مقام
نه در تو تیرگی اعتقاد اندر دین
نه در تو تازگی اختلاف در احکام
ایا بخارا، چندین بزرگواری تو
ترا چه مایه ثنایست و عزوجاه و مقام؟
که ایزدت بچنین شاهزاده کرد عزیز
که بهترین ملوکست و برترین کرام
***
سلم را دیدم، از روم، که بنشست بملک
تو را دیدم بر تخت شهی در توران
گفت: یک چند بدم دستکش اسکندر
گفت: یک چند بدم بارگی نوشیروان
در عرب بودم، یک چند، عدیل بحموم
گر همه اسبان بگریزندمرو را نعمان
گفت یک چند مر داشت جنیبت فرعون
گفت: یک چند مرا داشت بر آخر هامان
یاددارم که: چو یوسف بعزیزی بنشست
سوی مصر آمد و یعقوب نبی از کنعان
یاد دارم که عبیدان شد در دشت حران
همه جا دشت شد آراسته و آبادان
لوط را دیدم درمانده بشارستانی
چون دعا کرد، نگوم گشت همه شارستان
یاد دارم که: یکی کرم شد اژدهایی
بزمینی، که بخوانند مر آنرا کرمان
***
قیصر رومش ز یک سو خدمتت آراید همی
و زدگر سو طاعتش دارد همی فغفور چین
***
خداوندی، که خاک پای او را
بدیده در کشد، در روم، قیصر
***
شاه اعظم، خسرو ترک و عجم، فخر امم
پادشاه چین، قدرخان و خداوند جهان
***
المستغاث ای مسلمین!
کان شمسه‌ی خوبان چین
***
ز اقبال بر کمال شهنشاه شرق و چین
زینت گرفت صدر وزارت بصدر دین
***
دل را بدان نگار سپردم، که داشتم
زو چون نگار خانه‌ی چین پر نگار دل
***
بیاراید جهان را از پی تو
چو هیکلهای چین از نقش آزر
***
آن چون بهارخانه‌ی چین پرز نقش چین
این چون نگارخانه‌ی مانی پر از نگار
***
نه دیبا ماند اندر چین، نه گوهر ماند اندر که
نه لولو ماند اندر بحر و نه زر ماند اندر کان
***
این سرو تاج غزان و آن کَت مهراج هند
این کله خان چین و آن کمر قیصری
***
از من برمیدی، ره کاشان بگزیدی
رفت از تو همه قلعه‌ی کاشان بکس مار
کاشان و خسیکت را گردی بظریفی
وز تری و تیزی ره مرغینان هموار
***
هر چه بعالم دغا و مسخره بودست
از حد فرغانه، تا بغزنی و قزدار
***
وز ناوک مژگان تو در بابل و کشمیر
بسیار صف جادوی مکار شکسته
***
شهریارا، بابل و خوارزم جای سحر شد
سحر این عین الرشاد و سحر آن عین الضلال
خطبه بابل اگر گشتست پر سحر حرام
شد زطبعم خطه‌ی خوارزم پر سحر حلال
***
سواد ساحت فرغانه‌ی بهشت آیین
چو کربلا همه آثار مشهد شهد است
***
نخست گویی سحر حلال در ره شعر
چنان نمایم کز نای و از دماوندم
***
هم بر آن گونه که استاد سخن عمعق گفت:
((خاک خون آلود، ای باد، باصفاهان بر))
***
بهفته ای که مثال و خطاب تو بگشت
از آن طرف که حداوش و اوزجند و نساست
***
بگردون برین برشد، زفخر این مملکت ایران
که گسترده از برش سایه خجسته رایت سلطان
اگر ویران شد این ایران زجور ترکمان بد
ز عدل شاه نیک اختر بساعت گردد آبادان
***
گر بشنود صفات وی، از آرزوی او
در حال سوی باختر آید، زقیروان
***
ملک خضر، آنکه یک انگشت رادش
هزاران کوثرست و بحر اخضر
***
هامون زغم جیحون کنم
زین غم مگر دل خون کنم
***
مبارک حضرت شاه سمرقند، آن خداوندی قدرت
که از مثالش را فلک بر فرق سر دارد
***
بنان نخشب خطی نویس، تا برسد
که من بخدمت صدر تو در سمرقندم
***
زبسکه گفتی اشعار و پس فرستادی
بضاعتی ز سمرقند به ز در عدن
***
در هنرمندیست گویی صاحب ری را خلف
در جوانمردیست گویی حاتم طی را بدل
***
ز تبت کاروان آری، شوی در دشت مشک افشان
ز ششتر قافله گیری شوی در کوه دیبافن
***
ز تو مشک ختن گردد همی ارزان بهر ماوی
ز تو در عدن گردد همی کاسد بهر معدن
***
نشستگاه من از رنگ و بوی او دایم
چو کارگاه عدن گشت و بارگاه ختن
***
بداد شعرت از طبع آگهی ما را
چنانکه بوی داد آگهی زمشک ختن
***
ز من صحیفه‌ی سیمیست و ابر گنج گوهر
درخت قبه‌ی کافور و سنگ در عدن
***
کلمات به کار رفته شده در اشعار به ترتیب حروف الفبا عبارتند از:
اخسیکت توشتر ششتر نسا
اوزجند جیحون عدن هند
اوش چین فرغانه
ایران ختن قیروان
بابل خوارزم کاشان
بخارا روم کربلا
تبت ری کشمیر
غزنه سمرقند مرغینان
اخسیکت
کاشان و خسیکت را گردی بظریفی
وز تری و تیزی ره مرغینان هموار
اخسیکت: با سین بی نقطه و ثای سه نقطه که برخی با دو نقطه تلفظ کنند و این درست تر است، زیرا که ثای سه نقطه در حروف فارسی نیست. نام شهری در ورارود است، که قصبه‌ی بخش فرغانه به شمار آید. در زمینی در پهنه‌ی کرانه‌ی رود چاچ است و پیرامون یک فرسنگ از کوه شمالی دور است. یک قهندر (کهندژ) دارد و ربض آن پیرامون سه فرسنگ باشد. دور آن نیز دیواره ای دارد، شهرک اندرونی چهار دروازه دارد. در این شهرک و ربض آن آبهای روان و استخرها بسیار است. هر دروازه از ربض به باغستان ها می‌پیوندد که شهر را تا یک فرسنگ در خود گرفته و رودخانه ای همیشه روان دارد، یکی از زیباترین شهرهای ورارود در اقلیم چهارم است، طول جغرافیایی آن نود و چهار درجه و عرض آن سی و هفت و نیم درجه است. گروهی از دانشمندان و ادیبان از آن برخاسته اند.
1) ابوالوفا محمد پسر محمد پسر قاسم اخسیکتی که در لغت و تاریخ پیشوا بوده و پس از سال 520 درگذشت.
2) برادر او احمد پسر محمد پسر قاسم ادیبی شاعر بوده و هر دو در مرو زیسته و درگذشته اند. احمد این دو بیت را در وصف شهر خود گوید:
مِن سوی تربه ارضی خلق الله الّلئاما
انّ اخسیکث امُّ لم تَلِد اِلّا الکِرامَا
نوح پسر نصر پسر محمد (تا پنج پشت دیگر فرغانی) اخسیکتی بوعصمت. شیرویه گوید: به سال 415 به همدان آمد و از بکر پسر فارس ناطقی و احمد پیر محمد پسر احمد هراتی و جز ایشان روایت دارد. ما از بوبکر صندوقی از وی نقل می‌کنیم. حافظ بوالقاسم او را یاد کرده گوید: حدیث او کجی دارد و پرگوست، در عراق و شام و خراسان حدیث شنیده است.
اوش
بهفته ای که مثال و خطاب تو بگشت
از آن طرف که حداوش واوزجند و نساست
اوش: با شین نقطه دار. شهری بزرگ از بخشهای فرغانه نزدیک «قبا» دارای بارو و چهار دروازه و یک کهندژ، چسبیده به کوهی است که دیده بانان در آنجا رفتار ترکان را زیر نظر دارند. سرزمین زرخیز است.
گروهی نیز بدان نسب دارند:
1) عمر پسر موسی اوشی که نام او در کتاب ابن نقطه، عمران دیده می‌شود.
2) مسعود پسر منصور اوشی فقیه که در ذیحجه‌ی 519ر درگذشت.
3) محمد پسر احمد پسر علی پسر خالد ابو عبدالله اوشی. در بخارا بود. برای حج به سال 612 به بغداد آمد و از مردم آنجا گفته ها و احادیث شنید و در آنجا به صفر 613 درگذشت.
ایران
بگردون برین برشد، زفخر این مملکت ایران
که گسترده از برش سایه خجسته رایت سلطان
اگر ویران شد این ایران زجور ترکمان بد
ز عدل شاه نیک اختر بساعت گردد آبادان
ایران: که بخشی از ماده‌ی ایرانشهر است و گاهی در شعر چنین تلفظ می‌شود.
ایرانشهر: با شین نقطه دار. ابوریحان خوارزمی گوید: ایرانشهر کشورهای عراق، فارس، کوهستان، خراسان را در بر می‌گیرد. فارسها گویند: ایران نام ارفخشد پسر سام پسر نوح (ع) است و «شهر» به معنی کشور باشد، پس نامی مرکب به نام کشور ارفخشد است. یزید عمر فارسی گوید: { سواد ( بین النهرین) را به دل تشبیه کردند و جهان را به تن، پس آن را«دل ایران شهر» گویندو ایرانشهر کشوری در میان جهان است. حمزه از اصمعی روایت کند که سرزمین عراق «دل ایرانشهر» نامیده می‌شود، که مرکز کشور فارسیان بود، پس عرب ها آن را عراق می‌گفتند. فارسیان گویند: {طهمورث شاه که از دیدگاه کتاب «اوستا» پایگاه آدم را دارد، جهان را در میان بزرگان دولت خویش بخش نمود، او به فرزندان ایران پسر اسود پسر سام پسر نوح (ع) که ده تن بودند:
خراسان، سگستان، کرمان، مکران، اصفهان، گیلان، سبدان، گرگان، آذربایجان، ارمنان را واگذاشت و سرزمین هریک را به نام او نامید. پس همه اینها ایرانشهر شدند. }فارسیان دیگر گفتند که افریدون شاه، زمین را میان سه فرزند خود تقسیم نمود، باختر را به (سلم) داد که همان (شرم) است و شاهان روم از فرزندانش هستند. بابل و سواد و عراق را به ایران که همان ایرج است داده و ایرانشهر نامیدکه به معنی«کشور ایران» می‌باشد و عراق و کوهستان و فارس را در بر می‌گیرد و خسروان از فرزندان اویند.
در کتاب بلاذری چنین آمده که ایران شهر همان نیشابور، قهستان، طبسین، هرات، پوشنگ، بادغیس و طوس که طایران نام دارد می‌باشد.
اوزکند
بهفته ای که مثال و خطاب تو بگشت
از آن طرف که حداوش واوزجند و نساست
اوزکند: شهری در ماوراء النهر، از بخش های فرغانه که آن را «اوزجند» نیز می‌گویند. به من گفته شده که کند در زبان آن مردم به معنی دیه است، به همان معنایی است که (کفر) نزد مردم شام دارد. اوزکند آخرین شهرهای فرغانه پشت مرز دارالحرب است و بارو و قهندژ (کهندژ) و چند دروازه و بستان ها و آب روان دارد. و ترکان تا آن محل بازرگانی می‌کنند.
منسوبان بدانجا: گروهی بدانجا نسبت دارند: یکی از ایشان علی پسر سلیمان پسر داود خطیبی ابوالحسن اوزکندیاست. شیرویه گوید: او به سال 405 به همدان نزد ما آمد. او از ابوسعد عبدالرحمن پسر محمد ادریسی و از ابوالحسن محمد پسر قاسم فارسی و از ابوسعد خُرکُوشی و از عبدالرحمان سُلمی و جز ایشان روایت دارد.
بابل
وز ناوک مژگان تو در بابل و کشمیر
بسیار صف جادوی مکار شکسته
***
شهریارا، بابل و خوارزم جای سحر شد
سحر این عین الرشاد و سحر آن عین الضلال
خطبه بابل اگر گشتست پر سحر حرام
شد زطبعم خطه‌ی خوارزم پر سحر حلال
بابل: نام بخشی که کوفه و حله در آن است. سحر بابل و می‌بایل بدان شهرت دارد. اخفش گوید: واژه بابل غیر منصرف است. زیرا که نام هر چیز اگر مونث باشد و بیش از سه حرف در حالت معرفه، غیر منصرف خواهد بود. ما معنی بابل را نزد ما معنی «بابل» را نزد اهل کتاب در واژه «بابلیون» یاد خواهیم کرد. مفسران نیز درباره آیت»و ما انزل علی الملکین ببابل هاروت و ماروت = و مطالبی که در بابل بردو ملک: هاروت و ماروت فرود آورد (بقره: 102: 2). گوید: «بابل عراق بود و دیگران گویند: بابل دنباوند باشد. ابوالحسن (عمرانی) گوید: بابل کوفه است. ابومعشر گوید: در زمان باستان کلدانیان در بابل میزیستند گویند: نخستین کس که پس از طوفان بدانجا آمد و آن را بنیان نهاد نوح بود، که با همراهانش از کشتی بیرون آمده بدانجا وارد شده به زاد و ولد پرداختند و پس از نوح بسیار شدند و پادشاهان برگزیدند و شهرها ساختند، خانه هایشان از دجله تا فرات به یکدیگر چسبیده در کنار دجله تا به کسکر در کرانه فرات تا کوفه رسید، سرزمین ایشان «سواد» خوانده می‌شد. پادشاهان ایشان در بابل میزیستند و کلدانیان سپاهیان ایشان بودند. پادشاهی ایشان همچنان برپا بود تا دارا آخرین پادشاه و گروهی بسیار از ایشان کشته شد، و پست شدند و پادشاهی ایشان برافتاد. یزدگرد پسر مهبندار از گفته ایرانیان آرد که ضحّاک، پادشاهی که میپندارند سه دهان و شش چشم میداشت، بابل را بنیان نهاد و هزار سال یک روز و نیم کم پادشاهی کرد، پس فریدون شاه او را اسیر کرده، به کوه دنباوند فرستاد، ایرانیان سال روز دستگیری ضحاک را جشن گیرند و مهرگانش نامند.
او میگوید: {پادشاهان باستان؛ فرعون زمان ابراهیم (ع) همگی در بابل میزیستند، بخت نصر که تاریخ نگاران او را یکی از پادشاهان سراسر زمین میشمردند، پس از آن که بر سر بنی اسرائیل آن آورد که آورد، به بابل رفت و در آنجا بماند. ابومنذر هشام پسر محمد گوید: بابل دوازده در دوازده فرسنگ بود، دروازه آن پشت کوفه میبود، رود فرات از میان بابل میگذشت تا بخت نصر آن را به جایی که امروز است گردانید، زیرا از زیر دیواره بابل میگذشت و بیم ریزش دیوار میبود.} او میگوید: شهر بابل را بِیُوراسپ زورگو بنیان نهاد و نام آن را از ستاره مشتری = هرمز گرفت، که «بابل» در زبان بابلی کهن نام ستاره هرمز است، و چون ساختمان آن به پایان رسید، هر چند توانست از دانشمندان در آنجا گرد آورد، دوازده کاخ به شمار دوازده برج بساخت و به همان نامها نامید، و اینها و همچنان پا بر جا بود تا اسکندر بیامد و آنها را ویران کرد. ابوبکر احمد پسر مروان مالکی دینوری، در کتاب«مجالس» از اسماعیل پسر یونس و محمد پسر مهران از عمر و پسر ناحیه از نعیم پسر سالم پسر قنبر آزاد شده علی پسر ابوطالب (ع) از انس مالک نقل کند که گفت: خداوند مردم را به وسیله بادهای خاوری و باختری و قبله (جنوب) و دریا (شمال) به سرزمین بابل گرد آورد، پس فریاد شنیدند که: هرکس دست راست خود را به باختر و دست چپ را به خاور دارد، رو به خانه خدا باشد و به زبان آسمان سخن خواهد گفت، پس یعرب پسر قحطان چنان ایستاد، پس بدو گفته شد: ای یعرب پسر قحطان پسر هود تو همان هستی. پس او نخستین کس بود که به زبان تازی [ عربی] سخن گفت. پس آن فریادگر همچنان فریاد میکشید: هرکس چنان کند، چنان خواهد بود تا مردم به هفتاد و دو زبان گروه بندی شدند، پس آن فریاد بند شد و مردم به بلبله افتادند و تا آن روز زبان همگان بابلی بود. پس فرشتگان نیکی، بدی، شرم، ایمان، بهداشت، تنگدستی، ثروت، شرافت، مروت، نامردی، نادانی، شمشیر، نیرو به عراق فرود آمدند. پس گفتند: از یکدیگر جدا شویم: فرشته ایمان گفت: من به مدینه و مکه شوم، فرشته شرم گفت: من نیز با تو خواهم زیست. از این رو مسلمانان هم زبانند که ایمان و حیا در شهر پیامبر است، فرشته تنگدستی گفت: من در بیابان خواهم زیست، بهداشت گفت: من نیز با تو خواهم بود، از این رو همگان بر آنند که تنگدستی و بهداشت از آن عربان است. فرشته جفاء گفت: من به مغرب میروم، جهل گفت: من نیز با تو خواهم زیست، پس همگان بر آنند که نامردی و نادانی از آن بر برهای مغرب است. فرشته شمشیر گفت: من در شام خواهم بود، نیرو گفت: من نیز با تو هستم! پس فرشته ثروت گفت: من در همین جا [عراق] خواهم زیست شرافت و مروّت گفتند: ما نیز با تو خواهیم ماند. من [یاقوت] گویم: این روایت را چنانکه یافتم نوشتم درستی آن با خدا است.
در روایت است که عمر خطاباز دهگان «فلّوجه» شگفتیهای کشورشان را پرسید، او گفت: بابل هفت شهر بود و هر یک دارای شگفتی ویژه که در دیگری نبود؛ در شهری که پایتخت شاه بود نقشه همگانی زمین با همه روستاها، دیهها، رودخانهها، ساخته شده بود هرگاه کسی از پرداخت خراج سرپیچی مینمود سدّ رودخانه شان را میشکست، تا کشت زارها و خانههایشان غرق می‌شد، و چون خراج را میستدبا انگشت بر روی نقشه شکستگی را میبست تا آب از شهر فرو نشیند.
درشهر دوم استخری بزرگ بود و چون شاه مردم را به نهار میهمان می‌کرد، هر یک شراب ویژه خود را میآوردو در آن استخر میریخت، و هنگام نوشیدن هر کس شراب ویژه خود را که آورده بود مینوشید.
در شهر سوم طبلی به دروازه شهر آویخته بود، هرگاه کسی از شهر گم می‌شد و میخواستند بدانند که زنده یا مرده است، بر آن طبل میکوفتند، هرگاه صدا میداد یدانستند که زنده است، و هرگاه صدا شنیده نمیشد میفهمیدند که مرده است.
در شهر چهارم، آینهای از آهن بود که هرگاه کسی از خانواده گم می‌شد، برای آگاهی از حالش در آن آینه مینگریستند، و او را در حالت خود میدیدند.
در شهر پنجم، اردکی مسین بالای ستونی از مس بر سر دوازه شهر نشانیده بودند، هرگاه جاسوسی به شهر در می‌آمد، اردک فریادی میکشید که همه مردم شهر میشنیدند و آگاه میشدند که جاسوس به شهر درآمده است.
در شهر ششم، دو قاضی بر روی آب نشسته بودند، هرگاه دو دادخواه رو به روی ایشان مینشستند، زورگو در آب فرو می‌شد.
در شهر هفتم، درختی مسین پر شاخ و برگ بود که هیچ سایه نداشت، ولی همین که یکی تا هزار تن به زیر آن مینشستند برایشان سایه میافکند. و هرگاه بیش از هزار تن میشدند همگی در آفتاب میشدند. من [یاقوت] گویم: این داستان چنانکه بینی از عادت بدور است اگر آن را در کتابهای دانشمندان نمیدیدم یاد نمیکردم آری داستان های مردم باستان همگی چنین است.
بخارا
در این تفکر بودم که: این چه شایبه بود؟
و زین سپس سخن او کجا گذارد کام؟
که روی سوی بخارا نهاد و گفت بمهر:
ایا بخارا، بر تو درود باد و سلام
بدست دولت و اقبال و اتفاق و قضا
همیشه خرم و آباد بادی و پدرام
چنین شنیدم کندر کتابها لقبت
مدینه المحفوظست و قبه سلام
نسیم باد تو مشکست و آب ابر توشتر
هوات کان مرادست و خاک معدن کام
بخار بوی تو نافه گشاید اندر مغز
نسیم کام تو شکر فشاند اندر کام
تو همچون بیت المعموری و همه قومت
همیشه در تو چو روحانیان گرفته مقام
نه در تو تیرگی اعتقاد اندر دین
نه در تو تازگی اختلاف در احکام
ایا بخارا، چندین بزرگواری تو
ترا چه مایه ثنایست و عزوجاه و مقام؟
که ایزدت بچنین شاهزاده کرد عزیز
که بهترین ملوکست و برترین کرام
بخارا: [بُ] از بزرگترین و مهمترین شهرهای ورا رود است. از آمُل شَطّ بدانجا شوند. از آنجا تا جیحون دو روز راه است. پایتخت سامانیان بود. بطلمیوس در کتاب «ملحمه» گوید: در درازای هشتاد و هفت درجه و پهنای چهل و یک درجه در اقلیم پنجم است. طالعِ آن برج شیر پایین درجه دهم است. قلب الاسد کاملاً از آن او است، زیر بیست و یک درجه «سرطان» و همان اندازه از «جدی». خانه ملک او حمل خانه عاقبت او همان اندازه از «میزان» است. در سه درجه از «عیّوق» نیز شریک است. هفت درجه دُبّ اکبر = ( خرس بزرگ) را نیز دارد. لیکن ابوعون در زیج خود گوید: بخارا در پهنای 36 درجه و پنجاه دقیقه در اقلیم چهارم است.
درباره ریشه واژه بخارا من هر چه جستجو کردم نیافتم بی گمان آنکه شهری کهن، با باغهای بسیار، پر از میوه نیکو است، میوه هایش را به مرو با فاصله دوازده مرحله و به خوارزم با پانزده روز راه می‌برند. میان بخارا و سمرقند هفت روز راه یا سی و هفت فرسنگ باشد و کشور سغد در میان آن دو است. صاحب کتاب«صور» گوید: در سرزمین فرارود و دیگر شهرهای اسلامی شهری به زیبایی بخارا ندیدم. هرگاه به بالای کهندز آن بروی و به اطراف بنگری چیزی جز سبزی نبینی که به سبزی آسمان چسبیده است، گویی آسمان گنبدی سبز است که بر فرشی سبز نهاده شده باشد و کاخها در میان آن چشمک میزند، دیهها، همه پاکیزه و روشن همچون آینه است در خراسان و فرارود هیچ شهر پر جمعیتتر از بخارا نیست و مردم هیچ یک از شهرها به اندازه مردم بخارا به ساختمان دیهها علاقمند نباشند، که گردشگاههای جهان، سغد، سمرقند، رود ابلّه است! سغد را به جای خود من گزارش خواهم داد. ان شاء اللَّه تعالی.
او میگوید: نام بخارا «بومجکث» است شهری است که بر زمینی هموار ساخته شده است ساختمانها از چوپ است یک سور این شهر با مساحت دوازده در دوازده فرسنگ و ساختمانها، کاخها، کوچههای سنگ فرش، باغها، محلهها و دیههای آن را در بر می‌گیرد که در آن ویرانه و بیابان دیده نمیشود. و مردم تابستان و زمستان در آن میزیند و درون این شور شهری است که با رویی استوار و یک کهن دژ به اندازه شهرکی در بیرون بدان پیوسته است. این دژ زیستگاه شاهان سامانی خراسان بود که ربض و مسجد آدینه نزدیک کهن دژ داشت. در همه فرارود، شهری پر کوی به نسبت پر جمعیتتر از بخارا نباشد. ربض ایشان را پایانه رود سُعد سیراب می‌کند و به آسیاها و کشتزار میافتد و بازمانده آن به مرداب کنار بیکند نزدیک»فربر«می‌ریزد که به»سام خاس«معروف است. رودهایی دیگر نیزاز آنجا میگذرد/ درون این سور شهرکها و دیههای بسیار مانند «طواویس»، «بومجکث» و «زندنه» هست.
شریف ابوهاشم عبدالمطلب گفت: امام عادل ابوالفتح احمد پسر محمد پسر احمد پسر جعفر حکمی از املای ابوالیس از گفته املائی ابویعقوب یوسف پسر منصور سیاری حافظ، باسندی از حذیفه پسر یمان آرد که رسول خدا(ص) فرمود: شهری در خراسان گشوده خواهد شد که در پشت رودی به نام جیحون است و «بخارا» خوانده می‌شود، پر از رحمت خدا و درود فرشتگان است مردم آن پیروزند. کسی که در آن شهر به رخت خواب خفته، مانند کسی است که شمشیر کشیده میجنگند. در پشت آن شهری است که سمرقندش خوانند یکی از چشمههای بهشت و گور یکی از پیامبران و باغچهای از باغهای بهشت در آنجا است مردگان ایشان به رستخیز با شهیدان برخیزند. در پشت آنجا دیهی است که آن را»قطون«خوانند، هفتاد هزار شهید از آنجا برخواهند خواست که هر یک از ایشان هفتاد هزار خویشاوند خود را شفاعت خواهند کرد. حذیفه گفت: من آرزو داشتم در آنجا باشم و این بهتر از آن میبود که شب قدر را در یکی از دو مسجد باشم مسجد پیامبر و مسجد الحرام.
داد و ستد مردم در بخارا به روزگار سامانیان بر درم سیم میبود و با دینار زر داد و ستد نمیشد. زر مانند دیگر کالاها خرید و فروش می‌شد. درمی مرکب از آهن، مس، آنک (سرب) و مواد دیگر داشتند که در دوران اسلام ضرب شده«غطریفی» خوانده می‌شد تصویر هایی بر آن نقش بود و جز در بخارا و بخشهایش رواج نداشت درم هایی دیگر نیز میداشتند که «مسیّبیّه» و «محمدیه» خوانده می‌شد و همگی در اسلام ضرب شده است. با همه نیکهائی که برای این شهر یاد کردم شاعرانی آن را به کثافت نکوهیدهاند که در خانهها آبریز ندارند و پلیدی در کوچه هایش ریخته است. ابوطیب طاهر پسر محمد پسر عبداللَّه پسر طاهر طاهری چنین میسراید:
بخارا من «خرا» الا شکَّ فیه یعزّ بربعها الشّیء النظیف
فان قلت الامیر بها مقیم فذامن فخر مفتخر ضعیف
داستان گشودن بخارا نیز چنین بود که چون زیاد بن ابیه به سال پنجاه و سه به روزگار معاویه در گذشت، عبید اللَّه پسر زیاد به سوی معاویه شد، معاویه بدو گفت: برادرم چه کسی را بر جای خود نهاد؟ عبید اللَّه گفت: او خالد پسر اسید را بر کوفه و سمرة پسر جندب را بر بصرة گمارد. معاویه گفت: اگر پدرت تو را گمارده بود من نیز میپذیرفتم. عبید اللَّه گفت: امیدوارم کسی دیگراین جمله را بر زبان نراند، که«اگر پدرت یا عمویت تو را گمارده بود من نیز میگمارم!» پس معاویه فرمان صادر کرده مرزداری خراسان را بدو واگذارد. نیز گویند: کسی که پس از مرگ زیاد، از فرزندان او بر خراسان گمارده شد، عبدالرحمان بود. بلاذری گوید: چون زیاد درگذشت معاویه عبید اللَّه پسر زیاد را که بیست و پنج ساله بود بر خراسان بگمارد. او با بیست و چهار هزار تن از رود بگذشت. پادشاهی بخارا در آن روز با زنی بود به نام «خاتون» عبید اللَّه به «بیکند» آمد، پس خاتون که در بخارا بود کس به نزد ترکان فرستاده خواستار کمک شد و گروهی از ایشان به کمک وی شتافتند، ولی مسلمانان در جنگ ایشان را گریزاندند، ساز و برگشان را غارت کردند، میسوختند و ویران میکردند تا خاتون امان خواسته جویای آشتی شد، پس عبید اللَّه برابر یک میلیون با خاتون آشتی کرد، و به شهر درآمد و «زامین» و «بیکند» را بگرفت که و فرسنگ از یکدیگر دورند و «زامین» را به «بیکند» نسبت دهند. گویند او چغانیان را نیز بگشود و با دو هزار اسیر از مردم بخارا به بصره بازگشت، که هر یک از ایشان نشابگری نیکو بود، پس برای ایشان عطا مقرر داشت. به سال 55 معاویه، سعید پسر عثمان عفان را بر خراسان بگمارد و او از رود بگذشت و او از رود بگذشت، گویند او نخستین مسلمان بود که با سپاه از رود بگذشت، رفیع ابوالعالیه ریاحی نیز که به امیری بنی ریاح گماشته شده بود با وی بود، پس به مقام و مرتبتی رسید. چون گزارش گذشتن او به خاتون رسید، آشتی نامه را به نزد او آورد پس یکصد و بیست هزار تن از ترکان و مردم سغد و کش و نسف برای نبرد با سعید به بخارا آمدند و خاتون از آن باج داده بود پشیمان شد و پیمان بشکست. ولی یکی از بندگان آن گروه با همراهانش بگریخت و دیگران نیز شکست خوردند. خاتون که چنین دید بدهی را به پرداخت و به آشتی باز آمد، سعید به شهر بخارا در آمد، سپس چنانکه در واژه سمرقند خواهیم گفت، بر این شهر بتاخت. من پس از آن گزارشی از آنجا ندارم، تا سال 87 که فرماندار خراسان قتیبه پسر مسلم از رود گذشته بخارا را در میان گرفت و پس از چهار ماه جنگ با سغدیان، فرغانیان، چاچیان، مردم بخارا قتل عام کرد و پنجاه هزار تن اسیر گرفت. دیگ هایی به غنیمت گرفت که با پلکان از آن بالا میرفتند. سپس از آنجا به سمرقند شد که نخستین تاختن او به شمار است، پس بخارا تسلیم مسلمانان شد.
توران
سلم را دیدم، از روم، که بنشست بملک
تور را دیدم بر تخت شهی در توران
توران (با رای بی نقطه): گشوری است در فرارود که همه‌ی آن بدین نام خوانده می‌شود و به پادشاه آن«توران شاه» می‌گویند.
در کتاب «اخبار الفرس» آمده است هنگامی که افریدون، زمین را میان فرزندانش بخش نمود به سلم که پسر بزرگتر بود کشور روم و پشت باختری آن را داد و به پسر دیگرش توج که فرزند میانگین بود چین و یاجوج و ماجوج و پیرامون آن را داد. پس ترکان کشور خود را «توران» خواندند. و به کوچکترین فرزند که ایرج بود «ایران شهر» را واگذار کرد و در واژه‌ی ایران شهر مفصل ذکر آن آمد.
غزنه (غزنین)
هر چه بعالم دغا و مسخره بودست
از حد فرغانه، تا بغزنی و قزدار
غزنه: شهر غزنه در یکی از راه‌های عمده ایالت سیستان، مقصدِ راه به شمار می‌آمد. ابوزید بلخی ـ بنا به گزارش مقدسی ـ شهر غزنه را داخل در ایالت سیستان می‌دانسته است. برخی نیز غزنه را جزء سرزمینی به نام زابلستان به شمار آورده‌اند که «لسترنج» استعمال این اسم را مبهم، و مشتمل بر مناطق پیرامونی غزنه دانسته است. اصطخری و نیز مقدسی، شهر غزنه را جزء خراسان ذکر کرده اند. با این تفاوت که اصطخری ایالتهای سیستان و خراسان را جدا از یکدیگر بررسی کرده، اما مقدسی تمام بلاد سیستان را داخل در قلمرو خراسان آورده است. نگارنده «حدودالعالم» نیز به طور سربسته غزنه را شهر مرزی میان مسلمانان و کافران دانسته، میگوید غزنه از قدیم از هندوستان بوده است و اکنون اندر اسلام است.
به هر روی، غزنه در قرن چهارم بندرگاه هندوستان به شمار می‌آمده است، و در میان شهرهای پیرامون بلخ، از دیگر شهرها اموالش فزون تر بوده است و تجارتش پر رونق تر در کتاب «حدود العالم» غزنه چنین وصف شده است: «جای بازرگانان، و با خواسته بسیار.» مقدسی نیز غزنه را به عنوان یکی از بار اندازهای خراسان و انبارهای سند به شمار آورده، در بیان ساختار شهر می‌نویسد:
«قلعه ای در میان شهر است و جای سلطان در آن است. جامع در سمت قبله با چند بازار در شهر است... چهار دروازه دارد....»
ناگفته نماند که شهر غزنه در اواخر قرن چهارم در تاریخ شهرت پیدا کرد; یعنی از زمانی که پایتخت سلطان محمود غزنوی واقع شد. سلطان محمود در حدود سال 415 هجری قمری به تجدید بنای غزنه همت گماشت، و این شهر در زمان وی به اوج عزت و شکوه و جلال رسید و این حال بیش از یک قرن دوام یافت. اما سلطان علاء الدین غوری به انتقام مرگ برادرش که به دست بهرام شاه غزنوی کشته شده بود به غزنه تاخت، و سپس آنجا را سوزانید. وی به همین مناسبت به «سلطان علاء الدین جهانسوز» شهرت یافت.
چین
قیصر رومش ز یک سو خدمتت آراید همی
و زدگر سو طاعتش دارد همی فغفور چین
***
شاه اعظم، خسرو ترک و عجم، فخر امم
پادشاه چین، قدرخان و خداوند جهان
***
المستغاث ای مسلمین!
کان شمسه‌ی خوبان چین
***
ز اقبال بر کمال شهنشاه شرق و چین
زینت گرفت صدر وزارت بصدر دین
***
دل را بدان نگار سپردم، که داشتم
زو چون نگار خانه‌ی چین پر نگار دل
***
بیاراید جهان را از پی تو
چو هیکلهای چین از نقش آزر
***
آن چون بهارخانه‌ی چین پرز نقش چین
این چون نگارخانه‌ی مانی پر از نگار
***
نه دیبا ماند اندر چین، نه گوهر ماند اندر که
نه لولو ماند اندر بحر و نه زر ماند اندر کان
***
این سرو تاج غزان و آن کَت مهراج هند
این کله خان چین و آن کمر قیصری
چین: در منابع کهن جغرافیایی، مرزهای چین ـ یا چینستان ـ چنین تصویر شده است که از مشرق به دریا، و از جنوب به سرزمین واق واق و کوه سرندیب و دریا، از مغرب به هندوستان و تبت، و از شمال به تبت و تغزغز و خرخیز منتهی است.
ابن خردادبه درباره چین می‌نگارد: «چین دارای سیصد شهر آباد است که نور شهر آن معروفند.»
همو شهری به نام «لوقین» را اولین بندرگاه چین ـ از سوی هندوستان ـ به شمار می‌آورد، و پس از آنجا، بندرگاههایی چون «خانفو»، «خانجو» و قانطو» را بااشاره به مسافتها و فرآورده هایشان ذکر می‌نماید، و سپس میگوید:
«هر بندر از بندرگاههای چین دارای رودخانه ای بزرگ است که کشتیها وارد آن می‌شوند... و درازای چین بر کناره دریا از ارمابیل تا آخر، دوماه راه باشد.»
همچنین وی می‌نویسد:
«در انتهای سرزمین چین به موازات قانصر، کوههای زیادی وجود دارد و پادشاهان بسیاری به سر می‌برند و آنجا سرزمین شیلا باشد که طلای فراوانی دارد... و بعد از آن نقطه، شناخته شده نیست.»
همچنین در قرن چهارم، شهر خمدان به عنوان قصبه چین و پایتخت فغفور چین معرفی شده است و در وصف آنجا مذکور است:
... ( (شهریست عظیم... با نعمت، و بر کران دریا نهاده است، و از وی مروارید خیزد... و جامه ایشان دیباست و حریر.... ) )
اما در قرن هفتم، یاقوت حموی، در ضمن گزارش خود از متن قدیمی سفرنامه «ابودلف مسعربن مهلهل» در بلاد ترک و چین و هند، از شهر «سَندابِل» به عنوان پایتخت چین یاد می‌کند. با این همه، در سفرنامه سید علی اکبر خطائی ـ معاصر شاه اسماعیل صفوی ـ به سرزمین چین، از شهر نمطای به عنوان پایتخت قدیم، و از شهر «خانبالغ» به عنوان پایتخت جدید خاقان چین یاد شده است، با این توضیح که «خانبالغ لفظ اویغوریست وگرنه خطائیان [چینی ها] به آن دیدو گویند; یعنی پایتخت.»
همچنین در سفرنامه مزبور ـ موسوم به «خطای نامه» ـ روی هم رفته، تمام سرزمین چین در قالب دوازده بخش، به تفصیل شناسایی شده که از آن میان، از سرزمین «ختن» به عنوان مرز میان بلاد چین و بلاد اسلام یاد گردیده است.
در مورد بازرگانی چین، و صادرات آنجا باید دانست که از دیر باز، بسی پررونق بوده است. ابن خردادبه در قرن چهارم هجری، در ضمن گزارش از محصولاتی که از دریای شرقی به سایر بلاد آورده می‌شود، میگوید: «از چین، ابریشم، پرند و کیمخاو و مشک و عود و زین اسب و سمور و گل چینی و صیلبنج و دارچین و خولنجان [بار می‌شود]....»
همچنین وی در یادکرد از فرآورده های لوقین ـ بندرگاهی در چین ـ می‌نویسد: «از آنجا سنگ چینی و ابریشم چینی و گل عالی چینی و همچنین برنج به دست می‌آید.»
نگارنده حدودالعالم نیز می‌نگارد: «از این ناحیت زر بسیار خیزد و حریر و پرند و خاوخیر چینی و دیبا و غضاره و دارسینی و ختوکی.»
همو در اشاره به مهارت چینیان در صنعت و بازرگانی میگوید: «مردمان این ناحیت خوب صنعت‌اند و کارهای بدیع کنند و به رود عنان اندر نشسته و به تبت آیند به بازرگانی.»
بی گمان، اطلاعاتی که سید علی اکبر خطائی در خطای نامه، درباره محصولات بلاد مختلف چین ارائه کرده، یکی از دقیق ترین و جامع ترین گزارشهای تاریخی است.
بر اساس گزارش مزبور، از ایالت «شنگ سی»، مشک و ریوند اعلی حاصل می‌شده; از ایالت «منزاستان»، جامهای زرین و سیمین، و از ایالت «خانبالغ»، نقره حاصل می‌گردیده; از «حیزا»، گرمه دارو (مانند فلفل)، و از «فوکن سی»، اقمشه و اطلس های ملون و کتانهای نازک حاصل می‌شده است. و در قلمرو «لمصین» همه فغفوری کار می‌کرده اند.
گفتنی است که فغفوری از سنگی بوده است به غایت سفید و با طراوت که آن سنگ را آرد کرده و پخته، پس از انجام دادن مراحلی بر روی آن، از آن ظرفی بسیار گران قیمت می‌ساخته اند.
در «یونن» که از دو طرف به دریا محصور بوده، مروارید استخراج می‌کرده اند. از «کولی استان»، طلا و نیز کتانهای نازک حاصل می‌شده است.
در «جاوه» که بندرگاه چین بوده، امتعه هندی وجود داشته است. و متاع «ختن»، یشب بوده است. البته یشب (یشم) سنگی قیمتی، و از بهترین امتعه چینیان بوده است و در «ییلان فر» شکر فراوان و ارزان حاصل می‌شده است.
از آنچه درباره فراورده های چین ذکر شد، به روشنی معلوم می‌شود که «ابریشم» ـ دست کم از نظر جغرافیدانان مسلمان ـ نه محصول یگانه چین بوده است، و نه عمده ترین محصول آن; بلکه ابریشم یکی از محصولات چین بوده است و بس; اما چگونه این محصول، نام خود را به جاده تاریخی مواصلاتی شرق و غرب عالم بخشیده است بی گمان این امر برخاسته از واردات عمده و ذهنیتی بوده است که اهالی مغرب زمین از «ابریشمِ» چین داشته اند:
«بیشتر از همه، این ابریشم بود که مردم غرب را به خود جذب می‌کرد و باعث می‌شد که امپراتوریها یکی در پس دیگری از راه جاده ابریشم به سوی شرق کشانده شوند.» و «خود ابریشم، تخیل این ناظران را به خود جلب کرده بود.»
فرغانه
هر چه بعالم دغا و مسخره بودست
از حد فرغانه، تا بغزنی و قزدار
فرغانه نام اقلیم و شامل اعمال پهناور و شهرهای وسیع و دهکده هاست.. کرسی آن اخشیکت است که شهری بر لب رود چاچ (سیحون) و در شمال آن و در زمین هموار است و فاصله آن از کوهها نیم فرسخ است. فرغانه دارای قهندز و ربض و دارالاماره و زندان- که در قهندز است- و مسجد جامع در بیرون قهندز و مصلای عید در لب رود چاچ است. بازارهای آن در شهر و ربض قرار دارد و بیشتر آنها در شهر است. وسعت شهر یک سوم فرسخ و بناهایش از گل است.
فَرغانه دره‌ای در آسیای مرکزی است. این دره بر مسیر سیردریا واقع شده که از جنوب خاوری به ترکستان چین محدود است و اطراف آن را کوههای تین‌شیان فرا گرفته. قسمتی از فرغانه را استپ بسیار حاصلخیز قراقالپاق فراگرفته است و قسمتی از آن بیابان است. امروزه فرغانه به سه بخش در کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان تقسیم شده است.
در گذشته در کشورها و ایالتهای کرانه‌های سیردریا صنایع گوناگون و مهمی وجود نداشت و بیشتر صادرات آنجا غلام و کنیز بود. صادرات طبیعی ایالت فرغانه زر، سیم، فیروزه، زیبق، آهن و مس همچنین نشادر، نفت و قیر بود که از معادن آنجا استخراج می‌گردید.
نسا
بهفته ای که مثال و خطاب تو بگشت
از آن طرف که حداوش واوزجند و نساست
ابن حوقل هنگامی که نواحی خراسان را بر می‌شمارد نسا را از ولایت های کم اهمیت و کوچک می‌داند. که در شش منزلی نیشابور قرار دارد.
و در جای دیگر می‌نویسد: نسا شهری پر نعمت و با باغ های بسیار و آب فراوان است. وسعت آن در حدود وسعت سرخس و از میان خانه ها و باغ ها آب جاری است و سرزمینی با صفا و دارای روستاهای پهناور و فراخ نعمت است و در لابه لای کوه ها قرار دارد
ختن
نشستگاه من از رنگ و بوی او دایم
چو کارگاه عدن گشت و بارگاه ختن
***
بداد شعرت از طبع آگهی ما را
چنانکه بوی داد آگهی زمشک ختن
که باید حرف اول آن را ضمه و حرف دومش را فتحه دهیم.
که بنا بر نوشته یاقوت این شهر در وادی بین کوه ها و در وسط بلاد ترکان قرار دارد. و این شهر در پشت یوزکند واقع شده است و از بلاد ترکستان شمرده می‌شود. و از منسوبین به این شهر سلیمان بن ابو داود معروف به حجاج الختنی است که از ابا علی الحسین بن علی بن سلیمان المرغینانی شنیده است.
روم
قیصر رومش ز یک سو خدمتت آراید همی
و زدگر سو طاعتش دارد همی فغفور چین
***
خداوندی، که خاک پای او را
بدیده در کشد، در روم، قیصر
مسلمانان ممالیک روم شرقی را به طور کلی بلاد روم می‌گفتند. کلمه رومی در قرون اولیه اسلامی همان معنای کلمه نصرانی را داشت. خواه یونانی بود خواه از ملت های لاتین. دریای مدینترانه را هم بحر الروم می‌گفتند و رفته رفته اسم بلاد روم به روم اختصاص یافت و کلمه روم بر آن کشورهای مسیحی که به کشورهای اسلامی مجاور و نزدیک بودند اطلاق گردید و از این جهت اعراب سرزمین پهناور آسیای صغیر را که در اواخر قرن پنجم هجری با استیلای سلاجقه بر آن جا به دست مسلمانان افتاد روم نامیدند.
خوارزم
شهریارا، بابل و خوارزم جای سحر شد
سحر این عین الرشاد و سحر آن عین الضلال
خطبه بابل اگر گشتست پر سحر حرام
شد زطبعم خطه‌ی خوارزم پر سحر حلال
خوارزم نام اقلیمی منقطع از خراسان و ماوراءالنهر است و از هر سو بیابانها آن را فرا گرفته، و سرزمین غزان در شمال و مغرب آن، و خراسان و ماوراءالنهر در جنوب و مشرق آن واقع است. خوارزم ناحیه ای پهناور و دارای اعمال وسیع و شهرهای بسیار است و در انتهای جیحون قرار دارد و پس از آن آبادی نیست تا آجا که آب رودخانه در دریاچه خوارزم می‌ریزد. این ناحیه در دو طرف جیحون و شهر بزرگ آن در قسمت شمال جیحون واقع است. در قسمت جنوب، شهری بزرگ به نام جرجانیه، که پس از مرکز آن بزرگترین شهر خوارزم است، قرار دارد.
مرکز خوارزم به کاث در خاش معروف بود که نابود گردید و مردم آن در نزدیکی آن، ناحیه دیگری چون جرجانیه ساختند.
ری
در هنرمندیست گویی صاحب ری را خلف
در جوانمردیست گویی حاتم طی را بدل
بزرگترین شهر ناحیه دیلم ری است و طول و عرض آن 5/1 در 5/1 فرسخ، و بنای آن از گل است و آجر و گچ نیز به کار می‌رود. این شهر قلعه زیبای معروفی با دروازه های مشهور دارد. از جمله آن ها دروازه ماطاق است که از آن به جبال و عراق، و دروازه بلسیان که از آن به قزوین، و دروازه کوهک که از آن به طبرستان، و دروازه هشام که از آن به قومس و خراسان و دروازه سین که از آن به قم می‌روند. آب شهر از قنات تامین می‌شود و در شهر دو نهر جاری است.
سمرقند
مبارک حضرت شاه سمرقند، آن خداوندی قدرت
که از مثالش را فلک بر فرق سر دارد
***
بنان نخشب خطی نویس، تا برسد
که من بخدمت صدر تو در سمرقندم
***
زبسکه گفتی اشعار و پس فرستادی
بضاعتی ز سمرقند به ز در عدن
کرسی سغد (در ماوراءالنهر) سمرقند است. در جنوب وادی سغد و بلندتر از آن است، و قهندژ و شهر و ربض دارد و در زمان ما (ابن حوقل) زندانی نیز در آنجا ساخته اند. دارالاماره در این شهر بود که اکنون ویران است و من بدان بالا رفام و مناظری زیبا دیدم. درختان سرسبز، قصرهای درخشان، چشمه های بسیار، ساختمان های بی نظیر، همه جا پر از سبزه و گیاه، میدان های مشخص و زیبا که با درختان سرو آراسته شده بود و حیوانات بسیار از قبیل فیل و شار و گاو و جانوران وحشی که به یکدیگر رو آورده‌اند چنان که گویی با یکدیگر نجوا می‌کنند.....
سمرقند بارویی با چهار دروازه دارد که دروازه چین در طرف مشرق که به وادی سغد مشرف است. این از زمین بلندتر است و با نردبان با پله بسیار از آن فرود می‌آیند. در سمت معرب دروازه نوبهار است که بر تپه ای قرار دارد، و در شمال دروازه بخارا و در جنوب دروازه کش است. این شهر به سان شهرهای بزرگ محله ها و گرمابه ها و کاروانسراها و مسکنها دارد و در آن آبهای جاری است....
مرغینان
از من برمیدی، ره کاشان بگزیدی
رفت از تو همه قلعه‌ی کاشان بکس مار
کاشان و خسیکت را گردی بظریفی
وز تری و تیزی ره مرغینان هموار
شهر کوچکی در ولایت نسیا (آن قسمت از فراغنه را که در جنوب رود سیحون بود نسیا یا نسائیه می‌گفتند) و در قسمت نسائیه پایین قرار داشت. مسجد جامع آن در بازار جای داشت.
یاقوت در ذیل این نام تنها آورده است که حرف اول را فتحه و حرف دوم را ساکن بخوانید. و شهری در ماوراءالنهر است و از مشهورترین شهرهای فرغانه می‌باشد. و جماعتی از فضلا از آن شهرند.