صنایع دستی به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و به عنوان نمادی از نوع زندگی و فرهنگ یک جامعه همواره مورد توجه گردشگران قرار گرفته است و بازدید از مراکز ساخت و فروش صنایع دستی معمولا بخش پایانی سفر گردشگران به استان کردستان است.
در استان کردستان تهیه و تولید انواع فرآورده های دستی از دیرباز مرسوم بوده است و برخی از این صنایع دستی از آوازه جهانی برخوردار است و به همین دلیل نیز گردشگران وارد شده به استان معمولا صنایع دستی را به عنوان سوغات به همراه خود به دیار خود می برند.
به علت ویژگی زندگی سنتی در بسیاری از نقاط استان کردستان و عدم استیلای بخش صنعتی هنوز صنایع دستی استان از لحاظ کیفیت و گستردگی در سطح کشور مطرح است به گونه ای که فرش و گلیم کردستان به همراه محصولات نازک کاری چوب مانند تخته نرد و شطرنج شهرت جهانی پیدا کرده است و بیشتر مسافران و گردشگرانی که به کردستان سفر می کنند از محصولات نازک کاری، فرش و گلیم کردستان خریداری می کنند.
صنایع دستی به مجموعه ای از هنرها و صنایعی گفته می شود که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی، ساخته شده است که البته در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است.
گیوه چارق
مناطق کوهستانی کردستان و باختران و فارس و گذرگاههای صعب العبور آن ها، کم بوده راههای ارتباطی ماشین رو، نوع معیشت مبتنی بردامداری و کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه گانه بهار و تابستان و پائیز ( که فصل کار هستند) پا افزاری را می‌طلبد که سبک راحت مقاوم خنک و در عین حال ارزان باشد و خود عشایر، ورستاییان و جوامع نیمه شهری با امکانات موجود در منطقه قادر به تولید آن باشند. گیوه نوعی پای افزار است که رویه آن را از ریسمان و نخ پرگ یعنی ریسمانهای پنبه ای بافته و زیه یا ته آن را گاه از چرم و غالباً از لته های بهم فشرده و در هم کشیده می‌سازند.
گیوه را باید یکی از جالبترین و ارزنده ترین صنایع دستی روستایی ایران دانست. این پای پوش قریمی که روزگاری، بخصوص در فصل تابستان مورد استفاده فراوان قرار می‌گیرفت در سالهای اخیر به سبب رواج کفش ماشینی و جایگزین شدن آن بجای پای افزارهای قدیمی در اکثر مناطق ایران رونق و اعتبار دیرین را از دست داده و صنعتگران شاغل نیز بعلت کمی درآمد و کاهش تقاضا در این رشته به مشاغل دیگر روی آورده اند ولی زیبائی و تنوع و طرحهای متعدد گیوه آنچنان است که هنوز هم دارای متقاضیان فراوانی بوده و از استقبال قابل توجهی در فصول بهار و تابستان برخوردار می‌باشد. گیوه کشی یکی از صنایع دستی رایج و بومی استان کرمانشاه است و به ویژه در بخش اورامانات از جمله صنایع دستی مسلط می‌باشد. این صنعت بومی را میتوان بر مبنای نوع تولید و محل تولید به دو بخش اصلی روستایی و شهری تقسیم کرد. دو روستای حجیج و نودشه از بخش اورامانات جزو مراکز قریمی و مهم تولید نوع خاصی از گیوه می‌باشد که تخت آن کهنه ای است و به نام گیوه زیره ای شهرت دارد.
علاوه بر دو روستای یاد شده روستاهای دیگری که در آنها قبلاً گیوه کشی چینی معمول بوده و هنوز هم این کار ادامه دارد عبارت است از: روستای ورادر خانه دره، شرکان، میریه نروی، وزلی، تنگ مردان، پیله گر بره سیمین علیا، طلسم، ژامرگ، تومک، زمگه حیدر حسین آباد، دوآب، قشلاق علیا و داربید.
مواد اولیه:
بخشی از مواد مورد مصرف گیوه با فان در محل و بخشی دیگر از نقاط دیگر تهیه میشود.
موادی که در محل تهیه میشود.
پوست گاو پیه نری گاو و نخ تابیده است .
و موادی که از خارج محل تهیه میشود عبارت است از:
۱) برای گیوه های تخت زیره ای رنگ، پارچه نازک نخی، کتیرا، نخ تابیده ( قرقره)
۲) برای گیوه های طرح جدید ( تخت چرمی و پلاستیکی) میخ پوست دباغی شده، پاشنه های لاستیکی، کف لاستیکی، چسب، پوست، نری گاو، پارچه نخی، موی بز.
کار گیوه کشی معمولاً در دو مرحله کارگاهی و خانگی انجام میشود. کارهای مربوط به تخت گیوه که کاری مردانه است معمولاً در کارگاه و یا مغازه ها با ابزار گوناگون انجام میشود.
در مناطق شهری کارهای مربوط به رویه گیوه توسط زنان و در خانه ها صورت میگیرد. این کار در روستا ها هم به دست زنان و هم به دست مردان در خانه و قهره خانه و اماکن عمومی در ایام فراغت انجام میشود.
در کارگاه های گیوه کشی معمولاً سه نفر با هم کار می‌کنند این سه نفر که در یک مقطع مثلثی شکل به صورت زنجیره ای و یا تقسیم کار معین کار را شروع می‌کنند و به مرحله انجام می‌رسانند عبارتند از:
۱) پرونیParuni که از پارچه های رنگ شده فیتیله درست می‌کنند و نسبت به دو نفر دیگر از مهارت و تخصص کمتری برخوردار است و در واقع پرونی در مرحله شاگردی گیوه کشی قرار دارد.
۲) پی کینه گیرPeykanegir کسی که دارای تخصص و مهارت است و به مرحله استادی نزدیک می‌باشد . او بخش میانی کار و به عبارت دیگر بخش اتصال فتیله ها را انجام می‌دهد و تخت گیوه را برای انجام کار نهایی که به دست استاد کار انجام میگیرد آماده می‌کند.
۳) کلاشگرKelash ger که استاد و معمولاً صاحب کارگاه است برش و پرداخت و تکمیل تخت گیوه و بطور کلی موارد حساس و دقیق کار را انجام می‌دهد.
مرحله دیگر اتصال رویه گیوه به تخت گیوه است و محل آن آنرا استاد کار با سوراخهائی که با درفش بوجود می‌آورد تعیین می‌کند و یک نفر دیگر که معمولاً در خارج از کارگاه است این محدوده را با ریسمانی که از موی بز تابیده شده می‌دوزد این کار را پرگامارونی Pergama runi و عامل این کار را پرکاماگیرPergama gir می‌نامند.
ابزار کار
در کار گیوه کشی بطور کلی از سه نیروی فشاری، کششی و ضربه ای استفاده میشود و ابزارهائی که در این صنعت دستی به کار میرود در جهت استفاده از این سه نیرو است و در پاره ای موارد به منظور نگهداری و مقاومت پا هم به کار گرفته میشود و کلیه این نیروها از طریق دست وارد میشود پا به لحاظ انعطاف پذیری جایگزین سندان میشود و بطور کلی ابزار کار عبارت است از : سندان چوبی، مشته، درفش، کوره درفش درفش ناوکش، درفش پرگاماسم، کوره درفش پی کنه، چسنی، پرگاما گزن، چوب ساو چوکله، روغندان، وز دوارگیر گوره گیر، قوتله چاقو، پواز گیره کنه.
مراحل مختلف ساخت:
۱) آماده کردن پوست که مراحل زیر را شامل میشود و همه کارهای آن توسط استادکار انجام میگیرد.
۲) خیس کردن .
۳) گستردن آن روی زمین.
۴) خاک یا خاکستر پاشیدن روی آن که به تدریج آب پوست را می‌کشد و خشکش می‌کند که این کار گاهی از یکماه هم بیشتر به طول می‌انجامد .
۵) نرم کردن پوست.
۶) رشته کردن پوست و درست کردن نسخه های باریک.
۷) زدودن مو از تسمه ها.
۸) نرم کردن تسمه ها با پیه.
۹) رنگ آمیزی پارچه.
۱۰) تهیه فیتیله توسط شاگرد.
۱۱) پی کنه گیر.
رنگ در گیوه
رنگ هایی که در تهیه گیوه بکار میرود عبارتند از رنگ های آبی قرمز سفید استخوانی سیاه رنگ های آبی و قرمز که در تخت گیوه بکار برده میشود قبلاً تخت گیوه ها فقط به رنگ سفید بود رویه گیوه مردانه معمولاً سفید بوده و برای بافت گیوه های زنانه از نخ های رنگین و گاه از انواع منجوق نیز استفاده به عمل می‌آید.
رنگ استخوانی رنگ پاشنه و نوک تخت گیوه به دلیل استفاده از نری گاو که بعد از خشک شده حالت استخوانی میگیرد به رنگ استخوانی است .
رنگ سیاه رنگ موی بز که در پرگاما به کار میرود . سیاه است این رنگ در زیر رویه قرار میگیرد و هرگز دیده نمیشود.
در باختران ۴ نوع گیوه معمول است:
۱) گیوه تخت آجیده
۲) گیوه تخت چرمی
۳) گیوه تخت لاستیکی
۴) گیوه رویه ابریشمی
مراکز تولید گیوه در ایران پراکنده بود و تقریبا در بیشتر نقاط کشور نشانه هایی از تولید این محصول میتوان دید اما عمدتاً مناطق مختلف باختران ، استان مرکزی ، فارس و
. مرکز تولید انواع گیوه محسوب میشود.
چاروق
چاروق یا چارق نوعی پایپوش قدیمی و پای افزار دهقانان است که بندها و تسمه های بلند دارد و بندهای آن را به ساق پا میپیچند که اصطلاحاً به آن شم ، پاتابه و پالیک نیز گفته میشود در سالهای اخیر تا حدودی جنبه های مصرفی خود را از دست داده و تولید آن بیشتر جنبه تزئینی دارد ولی هنوز کم و بیش در اکثر مناطق روستایی کشور تولید میشود.
به منظور تزئین چاروق معمولاً از نوعی استفاده میشود این منگوله ها با استفاده از نخ ابریشم بوسیله خود صنعتگران تهیه میشود. نحوه تولید چاروق مشابه تهیه کفش می‌باشد. مهمترین ماده اولیه مورد مصرف چاروق دوزان چرم است که به اندازه ی مورد نیاز بریده و قالب بندی می‌کنند بطوریکه با فشار و دقت قالب در چرم جای گیرد.
و از آنجا که رویه و کف چاروق از یک قطعه چرم یک تکه ساخته شده آن را مدتی حدود ۱۲ ساعت در هوای آزاد قرار میدهند تا کف آن بر اثر فشار از رویه متمایز شود سپس آن را از قالب خارج ساخته تمسه های چرمی بلند و متناسبی به آن دوخته و قسمتهای مختلف ان را ( بجز کف چاروق) به کمک طرح های گل سه گلی چهارگلی بوته دار و گل بادامی که اکثراً هم ذهنی است گلدوزی می‌کنند.
مهمترین مراکز تولید چاروق در ایران زنجان، قوچان ، ابیانه، مهاباد و سردشت می‌باشد.
چاروق در دو نوع پاشنه دار و بدون پاشنه تولید و تهیه میشود.
چاروقهای پاشنه دار اقتباسی از کفشهای طرح خارجی است ولی چاروق پشت بسته بعلت حفظ اصالت این نوع پاپوش بیشتر مورد نظر علاقمندان به صنایع دستی کشور می‌باشد.
آلات و ابزاریکه جهت تولید چاروق مورد استفاده قرار میگیرد ابزاریست که در کفاشی بکار برده میشود و شامل قالب گاز گزن سوزن درفش قلاب چکش و متشه می‌باشد.