برای هر تازه واردی که سال‌ها در نواحی مختلف ایران ( غرب، شمالغرب، شمال، شمالشرق ) به بررسی معماری سنتی پرداخته باشد، ملاحظه ساختمانها و ویژگی‌های معماری بومی این ناحیه خاصه بافت قدیمی شهرهای جنوبی ایران تا حدی اعجاب آور و در عین حال زیبا و با ابهت جلوه میکند .
ملاحظه بادگیرهای بلند که با غروری خاص در آسمان صاف و نیلگون شهرهای جنوب ایران قد برافراشته و بناهای پر حجم با درگاه‌ها و پنجره‌های متعدد و توأم با نقوش هندسی متفاوت و زیبا که در نهایت تناسب بخش عمده‌ای از فضاهای خارجی ساختمان را پوشیده، کوچه‌های عریض و بلند و میدان‌های کوچک و بزرگی که با توجه به اوضاع و احوال اقلیمی و متناسب با آب و هوا و با در نظر گرفتن نیاز منطقی و عمومی ساکنان این نواحی بوجود آمده یکی از موارد مهم و قابل توجه در بررسی معماری و سنتی این نواحی است :
آب انبارهای بزرگ با گنبدی عظیم و مساجدی زیبا با گلدسته‌های بلند در لابلای ساختمان و بادگیرهای تودرتو اشکال هندسی زیبائی در افق آرام و سواحل خلیج فارس بوجود آورده که بیننده را مدام از تصوری زودگذر به تفکری عمیق فرو می‌برد. هوای گرم توأم با رطوبت بیش از حد این نواحی به ساکنان این مناطق آموخته است که بهترین و با صرفه ترین راه برای ادامه حیات و تفوق به مشکلات طبیعی موجود کدام است. هموطنان گرامی ما در این مناطق دریافته‌اند که وجود طوفان‌های مداوم، گرمای طاقت فرسا و بارانهای سیل آسیا هیچگاه موجبی برای چشم پوشی از دریا و نعمت‌های بی‌حد آن نخواهد بود .
معماران حوزه جنوب ایران پس از قرنها ممارست و آموختن تجربیات تلخ دریافته‌اند که نوع بنا باید چگونه باشد که برای زیست در فصول مختلف مقاوم و مناسب با شرایط اقلیمی سازگار باشد، بهترین و با صرفه ترین و در عین حال مقاوم ترین مواد و مصالح ساختمانی چیست که در مقابل بارانهای سیل آسا و آفتاب سوزان و رطوبت خفقان آور مقاومت داشته باشد .
بررسی اینگونه مسائل در حقیقت بخش بزرگی از آزمون‌های موفق هموطنان ساحل نشین ما در حوزه خلیج فارس است که به هزاران سال قبل تعلق داشته و ما بخوبی در می یابیم که بنیاد سنت‌های معماری ایرانیان حوزه خلیج فارس با جاودانه تاریخ اقوام و ساکنان این نواحی همراه و دمساز بوده و معماران بومی و قومی این مردم در طول قرون و اعصار هنر ارزنده معماری سنتی را از نسلی به نسل دیگر انتقال داده و هم اکنون نیز در حالیکه مواد و مصالح ساختمانی مقاوم تر و استوارتری در اختیار دارند به قطع تداوم معماری سنتی یکباره تن در نداده و در عوض بشیوه‌ای ارزنده تر و زیبا تر معماری بومی و قومی را ادامه می‌دهند .
هموطنان پر توان ما در حوزه خلیج فارس قرنها قبل در مقابل عوامل مخرب طبیعی ( هوای گرم و طاقت فرسا، بارانهای موسمی و سیل آسا، رطوبت زیاده از حدو ویرانگر ) دریافته‌اند که برای ادامه حیات و تفوق بر مشکلات موجود می بایستی همه چیز را متناسب با شرایط اقلیمی و در جهت خنثی کردن اثرات ویرانگر آن عوامل به وجود بیاوند. بادگیرکه در حقیقت تکامل یافته ترین اختراع معماران سنتی این نواحی است در واقع بعنوان مطوئن ترین وسیله و بمنظور تفوق به هوای سوزان و ناسازگار این مناطق به وجود آمده است. ساختمان‌های پر حجم با طبقات متعدد و اطاقهای بزرگ و سقف بلند که با پنجره‌های بزرگ و کوچک پوشانده شده و در پس ایوانی عمیق و ستون دار پنهان است از خصوصیان عمده معماری سنتی حوزه خلیج فارس است که با تلفیق عوامل دیگر موجب ادامه حیات در اینگونه ساختمانها گردیده و بیننده به تعجب در می یابئ که چرا اشعه سوزان آفتاب در فصول گرماخیز مستقیما” بداخل اطاق و محل نشین ساکنان اینگونه بناها نمی تابد و ما در می یابیم که اساس ایجاد ساختمان با ایوانهای ستون دار و عمیق در حوزه خلیج فارس صرفا” برای جلوگیری از نفوذ مستقیم اشعه آفتاب بوده است که در مناطق دیگر ایران استفاده از چنین شیوه‌ای متداول نیست .
دیوار ساختمانها ضخیم و مصالح عمده آنرا کلوخه سنگ‌های گچی تشکیل می‌دهد که در ملاطی قطور از گچ زنده پوشانده میشود و مهمترین استفاده از دیوارهای ضخیم در اینگونه مناطق جلوگیری از نفوذ گرمای شدید و استحکام آن در برابر بارانهای سیل اسا است و چون شدت حرارت آفتاب در تابستان از ساعت 2/1 8 صبح به بعد شروع میشود به آسانی می‌توان دریافت که معماران بومی بر مبنای چه فلسفه و دلیل خاصی به ساختن ساختمان‌های پر حجم و بلند که در چهار جبهه حیاط مرکزی آن اطاقهای بلند و بزرگ ساخته شده مبادرت کرده اند، زیر زمین در ساختمان‌های این مناطق بدلیل وجود رطوبت توأم با گرمای شدید ساخته نمیشود.
سقف اطاقها بیش از 5 متر بلندی دارد بر بالای در گاه‌های ورودی پنجره‌های مشبکی از نوع پنجره‌های گچی قالبی که با نقوش هندسی زیبائی به وجود آمده تزیین یافته و یکی از خواص ارزنده اینگونه پنجره‌ها جریان هوای خنک بداخل ساختمان است. تمام بناهای حوزه خلیج فارس دارای یک یا چند بادگیر است که بخش عمده‌ای از ساختمان را در گرمای طاقت فرسای تابستان خنک و قابل زیست میکند .
معمولا” بادگیرها در فرم‌ها و اندازه‌های مختلف و بر فراز آخرین طبقه یا در طبقات مختلف استوار می‌گردد. در داخل بناهای بزرگ غیر از آب انبار اختصاصی حمام نیز وجود دارد، فاضل آب از طبقات بالا بوسیله مجرای دهان گشاد و سر پوشیده‌ای به طبقه اول هدایت شده و از گوشه ساختمان به خارج و به چاه فاضل آب وارد می‌گردد
در ورودی ساختمانها و درگاه اطاقهای داخلی بنا عموما” از چوب و غالبا” کنده کاری شده است و چوب درها عموما” از نوع سی رسم یا کهور است که در مقابل حرارت و رطوبت مقاومت فراوانی دارد و در واقع استفاده از چوب‌های منقوش و مشبک حوزه جنوب ایران یکی از عوامل مهم و اصلی زیبائی بناها است که در معماری سنتی جنوب رواج کامل دارد .
عرض راهروها در تمام بناهای جنوب ایران بیش از 2 متر است. در کنار این راهروها ( دالان ) در دو طرف سکوهای پهن و عمیقی ساخته شده است که در فصول گرما ساکنان منازل برای استفاده از جریان هوا و خنکی آن استفاده می‌کنند .
در ورودی ساختمانها مستقیما” بداخل راهرو ( دالان ) باز نمیشود بلکه با استفاده از یک پیچ تند به دالان راه پیدا میکند و دلیل آنهم جلوگیری از نفوذ مستقیم آفتاب بداخل دالان‌ها است، اطاقها ی جانبی دالان‌ها معمولا” با دریچه مشبکی به راهروها متصل است و بخشی از هوای خنک دالان در فصول گرما با باز کردن دریچه‌ها بداخل اطاقهای جانبی جریان پیدا میکند .
اطاقها با سقفی بلند و با در و پنجره زیاد ساخته میشود، بین درگاه‌ها طاقچه و رف نیز متداول است. بر روی جرزهای داخل اطاقها چوب خراطی شده رنگی وجود دارد که خاص پرده یا آویختن لباس است .
شیشه در درگاه‌ها کمتر بکار میرود و فقط از 6 دریچه‌ای که معمولا” در هر در وجود دارد دو تای آن شیشه و بقیه با تخته کنده کاری یا نقاشی شده پوشیده شده است و استفاده از این شیوه در درگاه‌ها صرفا” برای جلوگیری از نفوذ شدید نور خورشید بداخل اطاقها است بناها بلند و پر حجم و با مصالحی از سنگ و گچ و به ارتفاع 6 متر تقریبی ساخته شده که با توجه به بلندی بنا و بادگیرها و زیبائی خارجی آن ابهتی خاص توأم با آرامش به کوچه‌ها می‌دهد، مغازه و دکان بصورت انفرادی در محلات قدیمی وجود ندارد و معمولا” بازار و بازارچه‌ها تمام مایحتاج عمومی را برای اهالی آماده و عرضه می‌کنند :
بازارچه‌های قدیمی این مناطق فاقد سقف آجری است و معمولا” بازارها با پوششی از حصیر یا نی بوریا یا تیر چوبی پوشانده شده و برای اینکه بازارها از نظر روشنائی در مضیقه نباشد یقف را از جهت طولی بصورت پلکانی می‌سازند و فواصل سطوح سقف را با دریچه‌های مشبک چوبی می پوشانند و با این شیوه ضمن اینکه از نفوذ مستقیم آفتاب بداخل بازار جلوگیری شده نور کافی نیز به بازار می‌رسد .
تمام بناها اعم از خانه مسکونی یا مغازه بر روی سکوئی به ارتفاع تقریبی یک متر یا بیشتر ساخته شده و شاید علت ایجاد آن جلوگیری از هجوم آب باران بهنگام بارانهای فصلی سیل آسا بداخل منازل است. در مقابل هر ساختمان بزرگ یک سکوی پهن و طویل ساخته شده که در فصول گرما و بهنگام عصر از آن استفاده میشود و معمولا” در فواصل هر 3 یا 4 ساختمان بزرگ میدان کوچکی وجود دارد و این شیوه معماری در تمام محلات قدیم بندر لنگه، بندر لنگ، بندر خمیر، بندر عباس، میناب، قشم بچشم می‌خورد .
استفاده از دریچه‌های مشبک با نقوشی هندسی و زیبا در تمام بناهای این منطقه یکی از اختصاصات تلفیقی هنر معماری سنتی ساکنان این ناحیه است که بطور عموم در تمام بناها از این نوع دریچه‌های زیبا استفاده می شود .
حمام عمومی به شیوه‌ای که در نواحی دیگر ایران رواج دارد در حوزه خلیج فارس معمول نیست. کاروانسرا بصورت ساختمان‌های عریض که در فضای وسیعی ایجاد شده با اطاقهای متعدد و در جهت طولی خاصه در ساحل خلیج و مشرف به اسکله‌ها بوجود آمده که متأسفانه تعداد عمده‌ای از این نوع بناهای بزرگ و قدیمی و کاروانسراها به ویژه در بندر لنگه، و بندر خمیر یا بوسیله شهرداری‌ها و یا توسط اشخاص ویران گردیده است .
بافت اصلی و سنتی شهرهای جنوب شامل کوچه‌ها، آب انبارها، مساجد و حسینیه‌ها است که حسینیه‌ها خاص فرقه شیعه است .
بر روی بام تمام منازل جان پناهی مشبک ساخته شده که در فصول گرما از آن استفاده میشود .
در بناهای خصوصی شهر مستراح و روشوئی در داخل بنا ساخته میشود در حالیکه در مساجد و حسینیه‌ها مستراح و حوض محل وضو در خارج مسجد است و معمولا” کوچه‌ای حد فاصل مسجد و مستراح و محل وضو است. در بناهای عمومی ( خانه‌های شخصی ) اطاقهای اصلی رو بشرق و ایوان در چهار جبهه بنا است و اطاقهای کوچکتر در جبهه‌های دیگر ساخته شده در حالیکه مساجد و حسینیه‌ها از این قاعده مستثنی بوده و دارای یک ایوان سرتاسری رو بشرق و یک ایوان در جبهه غرب و جنوب است که از این دو ایوان بعنوان شبستان فرعی و در فصل تابستان استفاده میشود .
بخش عمده ستونها در مساجد این منطقه در ایوانها و شبستان اصلی ( زمستانی ) تنها یک یا دو ردیف ستون دارد، در حالیکه ایوان اکثر مساجد دارای 4 یا 5 ردیف ستون است .
منار مسجد معمولا” در گوشه شمالشرقی مسجد یا در گوشه جنوب غربی است تمام مساجد و حسینیه‌ها یک طبقه است و فقط برخی از حسینیه‌ها دو طبقه و سه طبقه است و احتمالا” در عصری که بانی این حسینیه‌ها در حیات بوده خود و خانواده اش در بخش دیگر حسینیه زندگی می‌‌کرده اما در حال حاضر تنها در چند اطاق از حسینیه‌ها متولی زندگی میکند و بقیه برای استفاده روزهای عزاداری بکار میرود، سقف اطاقها و راهروها در تمام بناهای حوزه جنوب اعم از مسجد و حسینیه و محل زندگی با پوشش چوبی و نی بوریا است و معمولا” سقف‌ها را با استفاده از چندرنگ اصلی ( قرمز، سیاه، زرد ) رنگ آمیزی می‌کنند، در بناهای حوزه جنوب بخش عمده‌ای از ساختمان را اطاقها، ایوانها، درگاه‌ها، و ستونها تشکیل می‌دهد که در بخش خارجی آن دریچه‌های مشبک چوبی، گچی، تعبیه شده در فواصل حجم‌ها وضع خیره کننده بنا منظره زیبا و آرام بخش به وجود می‌آورد .
اساسا” حوزه شرقی و غربی بندرعباس به لحاظ موقعیت متفاوت آن از نظر رودخانه و استفاده از آب شیرین اختلاف خاصی در شیوه‌های معماری و زندگی این مردم بوجود آورده چنانکه در مناطقی چون بندر عباس، بندر لنگه، بندر لنگ، بندر خمیر، گاوبندی و حتی جزایر که آب مصرفی اهالی در گذشته از آب باران تأمین می‌شده ساکنان این نواحی به ساختن مخازن بزرگ آب و آب انبارهای عظیم مبادرت کرده‌اند در حالیکه در حوزه میناب، جاسک، رودان، حتی جیرفت بدلیل وجود رودخانه‌ای بزرگ و شیرین چون رودخانه میناب، رودان، جقین، هلیل رود، ساکنان این نواحی را بشیوه و فرم دیگری از زندگی سنتی دمساز کرده چنانچه ذخیره آب به شیوه نواحی غرب بندر عباس اساسا” معمول نیست و فقط در نواحی بلند و در مناطقی که آب رودخانه به منازل مسکونی ده نشینان نزدیک نیست تعدادی آب انبار کوچک آنهم برای مصاف دامی ساخته شده و بدلیل اینکه فرقه سنی میناب کمتری در نواحی شرق بندر عباس دارد بجای مساجد بزرگ و متعدد حسینیه‌ها و ماتم خانه‌ها (اصطلاح اهالی میناب و نواحی اطراف است و این واژه به اماکنی اطلاق میشود که مردم در ایام سوگواری به عزاداری و سوگ و گریه می‌گذرانند) وجود دارد و تنها در مرکز شهرستان میناب بیش از 10 باب حسینیه و ماتم خانه وجود دارد که اکثرا” از نظر ساختمان تا حدی جالب توجه نیست تا آنجا که هیأت بررسی از ثبت آنها در فهرست آثار ملی خودداری کرد، معماری اینگونه حسینیه‌ها شامل یک راهرو ( سالن مرکزی ) بلند است که در حد شمالی آن منبری کار گذاشته شده و سقف آنرا بشیوه بناهای شیروانی و بشکل 8 با پوشش تیر و بوریا ساخته‌اند، معمولا” محوطه بزرگی در مقابل ساختمان حسینیه‌ها است که بهنگام عزاداری محل تجمع مردم است و در این میدان تعدادی برج کوتاه بچشم می‌خورد که مردم در داخل حفره‌های بدنه آن شمع روشن می‌کنند.
ساختمانها در حوزه شرق بندرعباس از نظر حجم کوچکتر و در فضای محدودتری ایجاد شده و بر عکس هر بنا دارای باغ و باغچه بزرگی است که نخل‌های بلند و پر باری در آن غرس شده و دلیل ایجاد باغهای مرکبات بزرگ و نخلستان‌های وسیع وجود آب رودخانه‌ها است که بی‌دریغ در این مناطق جریان دارد و از برکت جریان آن سر سبزی و نعمت فراوان به این ناحیه اعطا شده است .
بادگیر در حوزه شرق بندرعباس نقش اصلی را دربنا ندارد، و بهمین نظر بادگیرهای این مناطق کوتاه و دهانه آنرا با نی می‌پوشانند و شاید یکی از علل بی‌توجهی به بادگیرها وجود آب فراوان در رودخانه‌های پر آب این نواحی است منتهی بر روی تمام خانه‌های میناب جان پناهی ساخته شده که دیوار آنرا مشبک و با نقوش هندسی می آرایند، آب انبار در حوزه بندر عباس و نواحی غربی آن معمولا” خارج از 4 فرم نیست.
الف – آب انبارهای کنده شده در کوهستان که سازندگان این نوع آب انبارها در گذشته دور و با استفاده از ابزار دستی ( قلم و چکش ) نقطه‌ای از کوه را تا عمق بیش از 4 متر کنده و سپس روی آنرا طاق زده‌اند و دلیل ایجاد آن در نواحی کوهستانی پاکی کوهسار و عاری بودن از آلودگی نواحی مجاور آنست که در فصول باران آب پاک و گوارا به مخزن سرازیر میشود.
ب – آب انبارهای گنبدی گود، این نوع آب انبارها که عمقی بیش از 9 متر دارند بوسیله بانیان اولیه در محلی دور از شهر یا قریه ایجاد شده و روی چنین محلی گنبدی بارتفاع 6 تا 9 به وجود آمده که برخی از این نوع آب انبارها از نظر حجم در اعداد بناهای ارزنده است و تعداد بیشماری از آنرا هیأت اعزامی به ثبت رسانده است ضخامت اینگونه آب انباردر کف قریب دو متر است که در ارتفاع دو نیم متری زمین ضخامت آن به یک متر بالغ میشود و گنبد از این حد شروع میشود مصالح اینگونه آب انبار، کلوخه سنگ، گچ زنده است که بی‌نهایت مقاوم است .
ج – نوع آب انبارهای صلیبی شکل اینگونه آب انبارها را که در محل 4 برکه می‌نامند و شامل چهار حفره و بعمق تقریبی 7 متر است که درازای هر بازوی صلیبی آن 10 متر است که در ارتفاع یک متری زمین طاق زده شده است در مرکز صلیب گنبد کوچک و کوتاهی نیز وجود دارد که دریچه‌های کوچکی برای جریان هوا در رویه چهار طاقی آن تعبیه شده .
د – نوع آب انبارهای کشیده، این نوع آب انبارها بر عکس چهار برکه‌ها است به این معنی که مخزن آب غیر از عمق 6 متر ارای قریب به چهار متر نیز هست و معمولا” طول اینگونه آب انبارها به 25 متر می‌رسد و تعدادی از این نوع آب انبار در حوزه جنوب وجود دارد که هنوز مورد استفاده اهالی است .
ملاحظه بادگیرهای بلند که با غروری خاص در آسمان صاف و نیلگون شهرهای جنوب ایران قد برافراشته و بناهای پر حجم با درگاه‌ها و پنجره‌های متعدد و توأم با نقوش هندسی متفاوت و زیبا که در نهایت تناسب بخش عمده‌ای از فضاهای خارجی ساختمان را پوشیده، کوچه‌های عریض و بلند و میدان‌های کوچک و بزرگی که با توجه به اوضاع و احوال اقلیمی و متناسب با آب و هوا و با در نظر گرفتن نیاز منطقی و عمومی ساکنان این نواحی بوجود آمده یکی از موارد مهم و قابل توجه در بررسی معماری و سنتی این نواحی است :
آب انبارهای بزرگ با گنبدی عظیم و مساجدی زیبا با گلدسته‌های بلند در لابلای ساختمان و بادگیرهای تودرتو اشکال هندسی زیبائی در افق آرام و سواحل خلیج فارس بوجود آورده که بیننده را مدام از تصوری زودگذر به تفکری عمیق فرو می‌برد. هوای گرم توأم با رطوبت بیش از حد این نواحی به ساکنان این مناطق آموخته است که بهترین و با صرفه ترین راه برای ادامه حیات و تفوق به مشکلات طبیعی موجود کدام است. هموطنان گرامی ما در این مناطق دریافته‌اند که وجود طوفان‌های مداوم، گرمای طاقت فرسا و بارانهای سیل آسیا هیچگاه موجبی برای چشم پوشی از دریا و نعمت‌های بی‌حد آن نخواهد بود .
معماران حوزه جنوب ایران پس از قرنها ممارست و آموختن تجربیات تلخ دریافته‌اند که نوع بنا باید چگونه باشد که برای زیست در فصول مختلف مقاوم و مناسب با شرایط اقلیمی سازگار باشد، بهترین و با صرفه ترین و در عین حال مقاوم ترین مواد و مصالح ساختمانی چیست که در مقابل بارانهای سیل آسا و آفتاب سوزان و رطوبت خفقان آور مقاومت داشته باشد .
بررسی اینگونه مسائل در حقیقت بخش بزرگی از آزمون‌های موفق هموطنان ساحل نشین ما در حوزه خلیج فارس است که به هزاران سال قبل تعلق داشته و ما بخوبی در می یابیم که بنیاد سنت‌های معماری ایرانیان حوزه خلیج فارس با جاودانه تاریخ اقوام و ساکنان این نواحی همراه و دمساز بوده و معماران بومی و قومی این مردم در طول قرون و اعصار هنر ارزنده معماری سنتی را از نسلی به نسل دیگر انتقال داده و هم اکنون نیز در حالیکه مواد و مصالح ساختمانی مقاوم تر و استوارتری در اختیار دارند به قطع تداوم معماری سنتی یکباره تن در نداده و در عوض بشیوه‌ای ارزنده تر و زیبا تر معماری بومی و قومی را ادامه می‌دهند .
هموطنان پر توان ما در حوزه خلیج فارس قرنها قبل در مقابل عوامل مخرب طبیعی ( هوای گرم و طاقت فرسا، بارانهای موسمی و سیل آسا، رطوبت زیاده از حدو ویرانگر ) دریافته‌اند که برای ادامه حیات و تفوق بر مشکلات موجود می بایستی همه چیز را متناسب با شرایط اقلیمی و در جهت خنثی کردن اثرات ویرانگر آن عوامل به وجود بیاوند. بادگیرکه در حقیقت تکامل یافته ترین اختراع معماران سنتی این نواحی است در واقع بعنوان مطوئن ترین وسیله و بمنظور تفوق به هوای سوزان و ناسازگار این مناطق به وجود آمده است. ساختمان‌های پر حجم با طبقات متعدد و اطاقهای بزرگ و سقف بلند که با پنجره‌های بزرگ و کوچک پوشانده شده و در پس ایوانی عمیق و ستون دار پنهان است از خصوصیان عمده معماری سنتی حوزه خلیج فارس است که با تلفیق عوامل دیگر موجب ادامه حیات در اینگونه ساختمانها گردیده و بیننده به تعجب در می یابئ که چرا اشعه سوزان آفتاب در فصول گرماخیز مستقیما” بداخل اطاق و محل نشین ساکنان اینگونه بناها نمی تابد و ما در می یابیم که اساس ایجاد ساختمان با ایوانهای ستون دار و عمیق در حوزه خلیج فارس صرفا” برای جلوگیری از نفوذ مستقیم اشعه آفتاب بوده است که در مناطق دیگر ایران استفاده از چنین شیوه‌ای متداول نیست .
دیوار ساختمانها ضخیم و مصالح عمده آنرا کلوخه سنگ‌های گچی تشکیل می‌دهد که در ملاطی قطور از گچ زنده پوشانده میشود و مهمترین استفاده از دیوارهای ضخیم در اینگونه مناطق جلوگیری از نفوذ گرمای شدید و استحکام آن در برابر بارانهای سیل اسا است و چون شدت حرارت آفتاب در تابستان از ساعت 2/1 8 صبح به بعد شروع میشود به آسانی می‌توان دریافت که معماران بومی بر مبنای چه فلسفه و دلیل خاصی به ساختن ساختمان‌های پر حجم و بلند که در چهار جبهه حیاط مرکزی آن اطاقهای بلند و بزرگ ساخته شده مبادرت کرده اند، زیر زمین در ساختمان‌های این مناطق بدلیل وجود رطوبت توأم با گرمای شدید ساخته نمیشود.
سقف اطاقها بیش از 5 متر بلندی دارد بر بالای در گاه‌های ورودی پنجره‌های مشبکی از نوع پنجره‌های گچی قالبی که با نقوش هندسی زیبائی به وجود آمده تزیین یافته و یکی از خواص ارزنده اینگونه پنجره‌ها جریان هوای خنک بداخل ساختمان است. تمام بناهای حوزه خلیج فارس دارای یک یا چند بادگیر است که بخش عمده‌ای از ساختمان را در گرمای طاقت فرسای تابستان خنک و قابل زیست میکند .
معمولا” بادگیرها در فرم‌ها و اندازه‌های مختلف و بر فراز آخرین طبقه یا در طبقات مختلف استوار می‌گردد. در داخل بناهای بزرگ غیر از آب انبار اختصاصی حمام نیز وجود دارد، فاضل آب از طبقات بالا بوسیله مجرای دهان گشاد و سر پوشیده‌ای به طبقه اول هدایت شده و از گوشه ساختمان به خارج و به چاه فاضل آب وارد می‌گردد
در ورودی ساختمانها و درگاه اطاقهای داخلی بنا عموما” از چوب و غالبا” کنده کاری شده است و چوب درها عموما” از نوع سی رسم یا کهور است که در مقابل حرارت و رطوبت مقاومت فراوانی دارد و در واقع استفاده از چوب‌های منقوش و مشبک حوزه جنوب ایران یکی از عوامل مهم و اصلی زیبائی بناها است که در معماری سنتی جنوب رواج کامل دارد .
عرض راهروها در تمام بناهای جنوب ایران بیش از 2 متر است. در کنار این راهروها ( دالان ) در دو طرف سکوهای پهن و عمیقی ساخته شده است که در فصول گرما ساکنان منازل برای استفاده از جریان هوا و خنکی آن استفاده می‌کنند .
در ورودی ساختمانها مستقیما” بداخل راهرو ( دالان ) باز نمیشود بلکه با استفاده از یک پیچ تند به دالان راه پیدا میکند و دلیل آنهم جلوگیری از نفوذ مستقیم آفتاب بداخل دالان‌ها است، اطاقها ی جانبی دالان‌ها معمولا” با دریچه مشبکی به راهروها متصل است و بخشی از هوای خنک دالان در فصول گرما با باز کردن دریچه‌ها بداخل اطاقهای جانبی جریان پیدا میکند .
اطاقها با سقفی بلند و با در و پنجره زیاد ساخته میشود، بین درگاه‌ها طاقچه و رف نیز متداول است. بر روی جرزهای داخل اطاقها چوب خراطی شده رنگی وجود دارد که خاص پرده یا آویختن لباس است .
شیشه در درگاه‌ها کمتر بکار میرود و فقط از 6 دریچه‌ای که معمولا” در هر در وجود دارد دو تای آن شیشه و بقیه با تخته کنده کاری یا نقاشی شده پوشیده شده است و استفاده از این شیوه در درگاه‌ها صرفا” برای جلوگیری از نفوذ شدید نور خورشید بداخل اطاقها است بناها بلند و پر حجم و با مصالحی از سنگ و گچ و به ارتفاع 6 متر تقریبی ساخته شده که با توجه به بلندی بنا و بادگیرها و زیبائی خارجی آن ابهتی خاص توأم با آرامش به کوچه‌ها می‌دهد، مغازه و دکان بصورت انفرادی در محلات قدیمی وجود ندارد و معمولا” بازار و بازارچه‌ها تمام مایحتاج عمومی را برای اهالی آماده و عرضه می‌کنند :
بازارچه‌های قدیمی این مناطق فاقد سقف آجری است و معمولا” بازارها با پوششی از حصیر یا نی بوریا یا تیر چوبی پوشانده شده و برای اینکه بازارها از نظر روشنائی در مضیقه نباشد یقف را از جهت طولی بصورت پلکانی می‌سازند و فواصل سطوح سقف را با دریچه‌های مشبک چوبی می پوشانند و با این شیوه ضمن اینکه از نفوذ مستقیم آفتاب بداخل بازار جلوگیری شده نور کافی نیز به بازار می‌رسد .
تمام بناها اعم از خانه مسکونی یا مغازه بر روی سکوئی به ارتفاع تقریبی یک متر یا بیشتر ساخته شده و شاید علت ایجاد آن جلوگیری از هجوم آب باران بهنگام بارانهای فصلی سیل آسا بداخل منازل است. در مقابل هر ساختمان بزرگ یک سکوی پهن و طویل ساخته شده که در فصول گرما و بهنگام عصر از آن استفاده میشود و معمولا” در فواصل هر 3 یا 4 ساختمان بزرگ میدان کوچکی وجود دارد و این شیوه معماری در تمام محلات قدیم بندر لنگه، بندر لنگ، بندر خمیر، بندر عباس، میناب، قشم بچشم می‌خورد .
استفاده از دریچه‌های مشبک با نقوشی هندسی و زیبا در تمام بناهای این منطقه یکی از اختصاصات تلفیقی هنر معماری سنتی ساکنان این ناحیه است که بطور عموم در تمام بناها از این نوع دریچه‌های زیبا استفاده می شود .
حمام عمومی به شیوه‌ای که در نواحی دیگر ایران رواج دارد در حوزه خلیج فارس معمول نیست. کاروانسرا بصورت ساختمان‌های عریض که در فضای وسیعی ایجاد شده با اطاقهای متعدد و در جهت طولی خاصه در ساحل خلیج و مشرف به اسکله‌ها بوجود آمده که متأسفانه تعداد عمده‌ای از این نوع بناهای بزرگ و قدیمی و کاروانسراها به ویژه در بندر لنگه، و بندر خمیر یا بوسیله شهرداری‌ها و یا توسط اشخاص ویران گردیده است .
بافت اصلی و سنتی شهرهای جنوب شامل کوچه‌ها، آب انبارها، مساجد و حسینیه‌ها است که حسینیه‌ها خاص فرقه شیعه است .
بر روی بام تمام منازل جان پناهی مشبک ساخته شده که در فصول گرما از آن استفاده میشود .
در بناهای خصوصی شهر مستراح و روشوئی در داخل بنا ساخته میشود در حالیکه در مساجد و حسینیه‌ها مستراح و حوض محل وضو در خارج مسجد است و معمولا” کوچه‌ای حد فاصل مسجد و مستراح و محل وضو است. در بناهای عمومی ( خانه‌های شخصی ) اطاقهای اصلی رو بشرق و ایوان در چهار جبهه بنا است و اطاقهای کوچکتر در جبهه‌های دیگر ساخته شده در حالیکه مساجد و حسینیه‌ها از این قاعده مستثنی بوده و دارای یک ایوان سرتاسری رو بشرق و یک ایوان در جبهه غرب و جنوب است که از این دو ایوان بعنوان شبستان فرعی و در فصل تابستان استفاده میشود .
بخش عمده ستونها در مساجد این منطقه در ایوانها و شبستان اصلی ( زمستانی ) تنها یک یا دو ردیف ستون دارد، در حالیکه ایوان اکثر مساجد دارای 4 یا 5 ردیف ستون است .
منار مسجد معمولا” در گوشه شمالشرقی مسجد یا در گوشه جنوب غربی است تمام مساجد و حسینیه‌ها یک طبقه است و فقط برخی از حسینیه‌ها دو طبقه و سه طبقه است و احتمالا” در عصری که بانی این حسینیه‌ها در حیات بوده خود و خانواده اش در بخش دیگر حسینیه زندگی می‌‌کرده اما در حال حاضر تنها در چند اطاق از حسینیه‌ها متولی زندگی میکند و بقیه برای استفاده روزهای عزاداری بکار میرود، سقف اطاقها و راهروها در تمام بناهای حوزه جنوب اعم از مسجد و حسینیه و محل زندگی با پوشش چوبی و نی بوریا است و معمولا” سقف‌ها را با استفاده از چندرنگ اصلی ( قرمز، سیاه، زرد ) رنگ آمیزی می‌کنند، در بناهای حوزه جنوب بخش عمده‌ای از ساختمان را اطاقها، ایوانها، درگاه‌ها، و ستونها تشکیل می‌دهد که در بخش خارجی آن دریچه‌های مشبک چوبی، گچی، تعبیه شده در فواصل حجم‌ها وضع خیره کننده بنا منظره زیبا و آرام بخش به وجود می‌آورد .
اساسا” حوزه شرقی و غربی بندرعباس به لحاظ موقعیت متفاوت آن از نظر رودخانه و استفاده از آب شیرین اختلاف خاصی در شیوه‌های معماری و زندگی این مردم بوجود آورده چنانکه در مناطقی چون بندر عباس، بندر لنگه، بندر لنگ، بندر خمیر، گاوبندی و حتی جزایر که آب مصرفی اهالی در گذشته از آب باران تأمین می‌شده ساکنان این نواحی به ساختن مخازن بزرگ آب و آب انبارهای عظیم مبادرت کرده‌اند در حالیکه در حوزه میناب، جاسک، رودان، حتی جیرفت بدلیل وجود رودخانه‌ای بزرگ و شیرین چون رودخانه میناب، رودان، جقین، هلیل رود، ساکنان این نواحی را بشیوه و فرم دیگری از زندگی سنتی دمساز کرده چنانچه ذخیره آب به شیوه نواحی غرب بندر عباس اساسا” معمول نیست و فقط در نواحی بلند و در مناطقی که آب رودخانه به منازل مسکونی ده نشینان نزدیک نیست تعدادی آب انبار کوچک آنهم برای مصاف دامی ساخته شده و بدلیل اینکه فرقه سنی میناب کمتری در نواحی شرق بندر عباس دارد بجای مساجد بزرگ و متعدد حسینیه‌ها و ماتم خانه‌ها (اصطلاح اهالی میناب و نواحی اطراف است و این واژه به اماکنی اطلاق میشود که مردم در ایام سوگواری به عزاداری و سوگ و گریه می‌گذرانند) وجود دارد و تنها در مرکز شهرستان میناب بیش از 10 باب حسینیه و ماتم خانه وجود دارد که اکثرا” از نظر ساختمان تا حدی جالب توجه نیست تا آنجا که هیأت بررسی از ثبت آنها در فهرست آثار ملی خودداری کرد، معماری اینگونه حسینیه‌ها شامل یک راهرو ( سالن مرکزی ) بلند است که در حد شمالی آن منبری کار گذاشته شده و سقف آنرا بشیوه بناهای شیروانی و بشکل 8 با پوشش تیر و بوریا ساخته‌اند، معمولا” محوطه بزرگی در مقابل ساختمان حسینیه‌ها است که بهنگام عزاداری محل تجمع مردم است و در این میدان تعدادی برج کوتاه بچشم می‌خورد که مردم در داخل حفره‌های بدنه آن شمع روشن می‌کنند.
ساختمانها در حوزه شرق بندرعباس از نظر حجم کوچکتر و در فضای محدودتری ایجاد شده و بر عکس هر بنا دارای باغ و باغچه بزرگی است که نخل‌های بلند و پر باری در آن غرس شده و دلیل ایجاد باغهای مرکبات بزرگ و نخلستان‌های وسیع وجود آب رودخانه‌ها است که بی‌دریغ در این مناطق جریان دارد و از برکت جریان آن سر سبزی و نعمت فراوان به این ناحیه اعطا شده است .
بادگیر در حوزه شرق بندرعباس نقش اصلی را دربنا ندارد، و بهمین نظر بادگیرهای این مناطق کوتاه و دهانه آنرا با نی می‌پوشانند و شاید یکی از علل بی‌توجهی به بادگیرها وجود آب فراوان در رودخانه‌های پر آب این نواحی است منتهی بر روی تمام خانه‌های میناب جان پناهی ساخته شده که دیوار آنرا مشبک و با نقوش هندسی می آرایند، آب انبار در حوزه بندر عباس و نواحی غربی آن معمولا” خارج از 4 فرم نیست.
الف – آب انبارهای کنده شده در کوهستان که سازندگان این نوع آب انبارها در گذشته دور و با استفاده از ابزار دستی ( قلم و چکش ) نقطه‌ای از کوه را تا عمق بیش از 4 متر کنده و سپس روی آنرا طاق زده‌اند و دلیل ایجاد آن در نواحی کوهستانی پاکی کوهسار و عاری بودن از آلودگی نواحی مجاور آنست که در فصول باران آب پاک و گوارا به مخزن سرازیر میشود.
ب – آب انبارهای گنبدی گود، این نوع آب انبارها که عمقی بیش از 9 متر دارند بوسیله بانیان اولیه در محلی دور از شهر یا قریه ایجاد شده و روی چنین محلی گنبدی بارتفاع 6 تا 9 به وجود آمده که برخی از این نوع آب انبارها از نظر حجم در اعداد بناهای ارزنده است و تعداد بیشماری از آنرا هیأت اعزامی به ثبت رسانده است ضخامت اینگونه آب انباردر کف قریب دو متر است که در ارتفاع دو نیم متری زمین ضخامت آن به یک متر بالغ میشود و گنبد از این حد شروع میشود مصالح اینگونه آب انبار، کلوخه سنگ، گچ زنده است که بی‌نهایت مقاوم است .
ج – نوع آب انبارهای صلیبی شکل اینگونه آب انبارها را که در محل 4 برکه می‌نامند و شامل چهار حفره و بعمق تقریبی 7 متر است که درازای هر بازوی صلیبی آن 10 متر است که در ارتفاع یک متری زمین طاق زده شده است در مرکز صلیب گنبد کوچک و کوتاهی نیز وجود دارد که دریچه‌های کوچکی برای جریان هوا در رویه چهار طاقی آن تعبیه شده .
د – نوع آب انبارهای کشیده، این نوع آب انبارها بر عکس چهار برکه‌ها است به این معنی که مخزن آب غیر از عمق 6 متر ارای قریب به چهار متر نیز هست و معمولا” طول اینگونه آب انبارها به 25 متر می‌رسد و تعدادی از این نوع آب انبار در حوزه جنوب وجود دارد که هنوز مورد استفاده اهالی است .