چکیده
آشنایی با متون نظم و نثر کهن زبان فارسی و کشف رمزها و اشارات و اصطلاحات و اندیشه های موجود در زبان و بیان شاعران و نویسندگان کهن، حلقه پیوند گذشته و حال قوم ایرانی است و موجب غنا، تحول، تنوع و پویایی ادب فارسی در مقطع کنونی است، شاعران و نویسندگانی که آثارشان آینه ی آغاز و انجام رگه های خاص تفکر فرهنگی ، اجتماعی،عرفانی، اخلاقی و به تعبیری مجمع اضداد در جامعه ما بوده است.تاثیرپذیری بسیار این شاعران و نویسندگان گران مایه ازقرآن کریم، احادیث، روایات، تاریخ، اشعار و امثال شاعران عرب، به کارگیری علوم، همراه با قدرت خلق معانی و تعابیر و امثال، ریزنگری ها و چابک دستی های شاعرانه، همراه با عذوبت کلام و ایجاز، هم برگیرایی کلام می افزاید و هم دریافت کنه معانی کتب عرفانی را دشوار می نمایاند.
واژگان کلیدی: عرفان، تصوف، نثر، قرن پنجم، کتب عرفانی
مقدّمه
دوره یی که مورد مطالعه ی ماست یکی از مهم ترین ادوار کمال وتوسعه ی نثر فارسی محسوب می شود. در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم نثر فارسی تازه ظهور کرده بود و با همه ی پیشرفت هایی که داشته هنوز در آغاز راه سیر می کرده است و چون به نیمه ی دوم قرن پنجم برسیم با دوره ی بلوغ آن مواجه می شویم و در قرن ششم و اوایل قرن هفتم آن را در حال پختگی وکمال می یابیم.در این دوره یکصدوهشتاد ساله نویسندگان بزرگ در زبان پارسی ظهور کرده وآثار گوناگون متنوع از خود بر جای نهادهاند، تالیف کتاب درموضوعات مختلف علمی متداول شد، وکمترموضوعی از مسائل حکمی و کلامی وعرفانی و علمی وادبی باقی ماند که درآن کتاب یا کتاب هایی ننوشته باشند، و همین امر خود موجب تعدد آثار منثور این دوره شد و با آنکه بسیاری از کتب پارسی که در ایران، خاصه در خراسان و ماوراءالنهر نوشته بودند، در حمله خانمان سوز مغول نابود گردید ، باز هم آنچه از این دوره به ما رسیده بسیار است
تنها آثار منثور پارسی و تنوع آنها در این دوره قابل توجه نیست ، بلکه تکامل سبک در آنها خود از مسلئل مهم و قابل اعتناست.در این عهد هم روش نثر مرسل به کمال رسید و هم نثر مصنوع مزین تداول یافت و هم ترسل درمراحل و درجاتی عالی سیر کرد، و بدین ترتیب میدان های وسیع مختلفی برای آزمایش ذوق وهنر نویسندگان به وجود آمد .
از مسائل بسیار مهمی که در تاریخ نثر این عهد جلب نظر می کند آن است که ملت ایران بر اثرانتزاع کلی از حکومت مرکزی اسلام ، خیلی بیشتر از دوره پیشین به نوشتن کتاب پارسی توجه کرد .بیشتر نویسندگان در همان حال از نوشتن کتب عربی غافل نبودند
قوّت متصوفه و رواج تصوف در این عهد هم از اسباب و علل مهم برای رواج نثر و تالیف کتب و مقالاتی به پارسی گردید چنانکه از اوایل این دوره تا پایان عهد چندین کتاب معتبر متصوفه به نثر فارسی نوشته شده و در آنها از مسائل مختلف مانند بیان اصول تصوف و عرفان و شرح احوال متصوفه سخن رفته است .
تشکیل دولت بزرگ سلجوقی که دبیران و متصوفان آن همیشه از تر بیت یافتگان خراسان و عراق بوده اند ، خود وسیله ای بزرگ برای شیوع منشات پارسی گردید ، چنانکه دیگر کمتر نامه و منشور و فرمانی به زبان تازی نگاشته می شد . اگر در دوره پیشین وزیران ودبیران مشهور مانند ابن عمید و صاحب و وزراء و مترسلان عهد سامانی مجموعه هایی از رسائل خود به عربی ترتیب می دادند ، در این دوره از مترسلان عهد مشهور زمان چنانکه خواهیم دید ، مجموعه هایی مشهوری از منشات پارسی ترتیب می یافت .
با توجه به این عوامل مختلف است که باید دوره مورد مطالعه ما را عهد رواج نثر پارسی در ایران و برتری یافتم آن بر نثر عربی دانست ، و وضع شدیدتری را که از این حیث در قرن هفتم می بینیم دنباله و مکمل وضعی شمرد که در این دوره پیدا شده بود .
در این پژوهش چند اثر معروف این دوره انتخاب شده و سعی بر آن بوده است تا آشنایی بیشتری با شرح حال نویسندگان و موضوعات و اندیشه ها ی آثار آن ها حاصل شود.
منشاء تصوف ورابطه آن با دین اسلام
دین همواره در هر سرزمینی مطرح و محل تأییدها، تکذیب ها و مباحثات بوده است.با پذیرش دین اسلام توسط مردم ایران فلسفه، حکمت و تصوّف اسلامی از جمله مسائلی بود که وارد ایدئولوژی آنها گردید، هرچند این مباحث تنها مختص ایران اسلامی نبود و در سایر ممالکت مسلمان نیز رواج یافته بود. اکثریت محققان برآنند که تصوّف ذاتاً برخاسته از عرفان اسلامی است.اما گروهی دیگر از محققان همچون سعید نفیسی و ادوارد برون تصوّف را به طور کلی از اسلام جدا دانسته و آن را واکنشی آریایی در برابر دین اسلام به حساب می آورند.جان کلام صوفیان روی آوردن به درویشی و ترک ظواهر دنیا بود. اغلب برای خود تشکیلاتی داشتند و نیز مریدانی که از شیخ یا مراد خود تبعیت می نمودند و اکثریت آنها در مکان هایی به نام خانقاه با اندکی غذا و چلّه نشینی روزگار می گذراندند و سعی در تذهیب نفس خود داشتند.
صوفیان شهر های مختلف اعتقادات فقهی و کلامی متفاوت داشتند و همه پیرو یک طریقت معین نبوده، در مکان های متعدد پراکنده بودند. اما می توان گفت بغداد مهمترین مرکز آنها در قرن سوّم هجری به حساب می آمد. نقطه ی عطف تاریخ تصوّف را می توان قتل حلّاج دانست که پس از آن محوریت نسبی بغداد در زمینه ی تصوّف نیز از بین رفت.
صوفیان در دوره های مختلف تاریخی با عکس العمل های مختلف حکومت و مردم مواجه می شدند. در قرن ششم همزمان با اواخر دوره ی سلجوقی تصوّف درمیان مردم و امرا نفوذ پیدا کرد و صوفیان آزادانه اجازه ی اجرای مناسک خود را داشتند. پس از آن حکمرانان مغول در ابتدای حکومت خود با آیین تصوّف مخالف بودند و بسیاری از پیروان این طریقه را به قتل رساندند اما با گذشت زمان ایلخانان مغول نیز مجذوب تصوّف شدند و صوفیان را مورد لطف خود قرار دادند. اما تا آنجا که به موضوع ما مرتبط است صحبت از تاریخچه ی تصوّف کافی است. در قرن چهارم ادبیات تصوّف پا به منصه ی ظهور نهاد و صوفیان به نوشتن کتب و رساله در مورد اعتقادات و آیین های خود پرداختند که از جمله می توان به قوّت القلوب نوشته ی ابوطالب مکی و کتاب التعرّف لمذهب اهل التصوّف نوشته ی ابوبکر کلاباذی اشاره کرد. ابوابراهیم اسماعیل مستملی بخاری کتاب فوق را به فارسی ترجمه نمود و اولین دائرةالمعارف تصوّف به فارسی نوشته شد. این روند با نگارش کتب فارسی و عربی بسیاری در زمینه ی تصوّف ادامه یافت. کتب این دوره بیشتر به شرح اعتقادات نظری و نیز عملی صوفیان اختصاص داشت و آداب و اعمال آنان همانند سماع، شعر، لباس پوشیدن و طعام در آنها ذکر شده بود.
اما با پدیدار شدن شعر در آثار صوفیه بود که تحولی در دیدگاه هایشان نیز صورت پذیرفت. از نیمه ی قرن سوّم شعرای صوفیه در توصیف عشق الهی خود از رابطه ی عاشقانه ی زمینی (عشق بین زن و مرد) سخن به میان آوردند. از قرن پنجم به بعد با سرایش اشعار نظم و نثر توسط صوفیانِ فارسی زبان، این کلام عاشقانه شکلی بدیع و زیبا به خود گرفت و اوج آن در دوره ی مغول بود که آثار منثور صوفیان به پختگی رسید و آثار منظوم آنها با شعر شاعرانی چون سنایی، عطار و مولوی به کمال شعری نزدیک گردید.
در این بخش به معرفی اجمالی چند اثر معروف قرن پنجم و ششم می پردازیم:
کیمیای سعادت
کتابِ کیمیایِ سعادت چکیده ای است از کتابِ بزرگ احیاء علوم الدین با افزون و کاستی که می توان گفت: غزالی آن را با همان نظم و ترتیب با نثری روان و زیبا به زبانِ مادریِ خود نوشته است که دانشوران، آن را دایرة المعارف اسلامی و عرفانی به شمار آورده اند.غزالی، این کتاب را در آخرین سال های قرنِ پنجمِ هجری نوشته است و اکنون حدود نهصد سال از عمر این اثرِ نفیس می گذرد. شگفت آن که مطالب این کتابِ نهصد ساله و نثرِ زیبایِ فارسی آن از جهاتِ بسیار، هنوز هم زنده و نغز و لطیف و زیباست.
در موردِ ارجمندی این کتاب گفته اند: شاید کمتر نویسنده ای از نوع وی بتوان یافت که سبکِ او تا این اندازه دقیق و در عینِ حال غنی باشد. تشبیه و تمثیل، کتاب های عمده او ـ هم چون احیاء علوم الدین و کیمیای سعادت ـ را در موجی از لطفِ بیانِ شاعرانه می شوید.
از این حیث، کیمیایِ سعادت که نمونه ای دلپذیر از نثرِ لطیفِ ساده فارسی را عرضه می کند، پیشروِ سبکِ بیانی است که در آثار عطار و مولوی به اوج می رسد.
تشبیهات و استعارات او که غالباً احوالِ انسانی را با احوالِ گُل و گیاه و سنگ و کوه و جانور مقایسه می کند، دنیای آثار غزالی را هم مثلِ جهانِ مثنوی دنیایی جلوه می کند که در آن گویی همه چیز روح دارد و همه چیز با انسان حرف می زند.
زندگی مؤلف
ابوحامد، امام محمدغزالی طوسی، در سال ۴۵۰ ه . ق. در روستای طابرانِ طوس از مادر بزاد. کودکی و جوانی اش صرفِ دانش اندوزی و جهانگردی شد و در مرز چهل سالگی در انواع رشته های علوم اسلامی، سرآمدِ دانشورانِ روزگارِ خود گشت و نامش در سراسرِ جهانِ اسلامِ آن روزگار زبانزد همگان گردید.
غزالی با نوشته های عمیق و پرمغزِ خود به قالب انواع علوم اسلامی جانِ تازه ای دمید و در زمینه تصوف و عرفان، فلسفه و احکام، روان شناسی و اخلاق، نوآوری ها کرد.
وی از سی و نه سالگی به بعد برای تصفیه روح و نگارشِ ارزنده ترین آثار خود، مردم گریز شد و تا پایانِ عمر در گمنامی و گوشه نشینی به سر برد.
سرانجام در سال ۵۰۵ ه . ق. پس از پنجاه و پنج سال زندگیِ پر ثمر، چراغ زندگی اش در زادگاهش فُرو مُرد. اما مشعل پرفروغ اندیشه اش در کنار آثار فراوان و ارزنده ای که از خود باقی گذاشته، هم چنان فروزان بر جای مانده و این فرو زندگی تا کیش مسلمانی بر جای باشد وز بان های تازی و پارسی پایدار، صاحبدلان را در مسایل دینی و اخلاقی و اجتماعی و ادبی روشنگرِ بسیاری از حقایق خواهد بود.
آثار غزالی
غزالی هم چون ارسطو از دانشوران بلند آوازه ای است که علاوه بر نوشته های اصلیِ خودش، با گذشتِ زمان، کتاب های فراوانِ دیگری به وی نسبت داده اند.
کتاب هایی که تعدادش شش برابر رقمی است که خودش دو سال پیش از مرگ در نامه ای که به سنجر نوشته یادآور شده است. آمیختنِ همین آثار فراوان با کتاب های اصلیِ او، کار پژوهش را بر اهلِ تحقیق چنان دشوار کرده که برای شناسایی درست از نادرست پژوهشگران را به معیار دقیق نیاز افتاده است.
تعدادی از این آثار عبارت است از:
۱ـ مقاصدالفلاسفه ۲ـ تهافت الفلاسفه ۳ـ معیارالعقول ۴ـ میزان العمل ۵ـ احیاءعلوم الدین ۶ـ بدایة الهدایه ۷ـ جواهرالقرآن ۸ـ کتاب الاربعین فی اصول الدین ۹ـ کیمیای سعادت ۱۰ـ زاد آخرت ۱۱ـ مشکات الانوار ۱۲ـ تلبیس ابلیس ۱۳ ـ حقیقه القرآن ۱۴ ـ نصیحة الملوک ۱۵ ـ رسالة الاقطاب ۱۶ ـ منهاج العابدین
چاپ های مختلف این کتاب
از این کتاب ارزشمند تا کنون چاپ های مختلفی صورت گرفته است، اما بهترین و دقیق ترین چاپ، توسط انتشارات علمی و فرهنگی و به اهتمام حسین خدیو جم صورت پذیرفته است.
در این چاپ، سعی شده است که از نسخه های نفیس کهن و دقیق بهره گرفته شود. مُصحّح محترم نیز پاورقی هایی بسیار عالمانه و قابل توجهی نگاشته اند که خواننده را در درکِ معانی و لطایف این کتاب رهنمون می شود.
در پایان نیز فهرستِ لغات و ترکیباتِ کتاب آمده است که نشان دهنده تبحّر غزالی در زبان فارسی و قدرت نویسندگی اوست.
احیا العلوم امام محمدغزالی
کتاب احیاء علوم الدین مشهور به "احیاء العلوم" یکی از بزرگترین کتابهای دینی و اخلاقی و عرفانی و مواعظ که همیشه در عالم اسلام، اهمیت داشته و مورد توجه علمای شیعه و سنی مذهب بوده است و مهم ترین و جامع ترین و معروفترین کتاب "ابوحامد محمد غزالی"است.
نویسنده این کتاب، ابوحامد محمدبن محمد غزالی، در سال ۴۵۰ هـ ق برابر با ۱۰۵۸ میلادی در طوس به دنیا آمد، در کودکی یتیم شد و خیلی زود بطور جدی مشغول یادگیری علم و علوم مختلف شد. مدتی در طوس و بعد نزد "ابونصر اسماعیلی" در جرجان، علم آموخت ولی بعد زیر نظر معلمان مختلفی که برجسته ترین آنها "امام الحرمین جوینی" بود تا سال ۴۷۸ هـ ق، درسش را ادامه داد. او که بتدریج یک حکیم الهی و فقیه، متفکر با دیدی وسیع و قدرتمند شده بود، مدتها به عنوان رئیس مدرسه نظامیه خدمت کرد و تدریس کلام اشعری و فقه شافعی می کرد. غزالی مدت یازده سال، دیگر به تفکر و در تنهایی و خلوت نشست و به صورت تجربه عمیق شخصی، روش زندگی صوفیانه را برای خودش انتخاب کرد. این دوران، دوران فعالیت و خلاقی او بود، بطوری که از ۴۰۴ کتابی که منسوب به اوست، تعداد زیادی را در این دوران نوشت. مدتی بعد به ترغیب دیگران به زندگی علمی برگشت و زمانی هم در مدرسه نظامیه نیشابور، تدریس می کرد. بعد به طوس و خانقاه برگشت و به تعلیم و هدایت شاگردان در زمینه زندگی صوفیانه پرداخت. او در سال ۵۰۵ هـ ق، در سن ۵۵ سالگی در همانجا از دنیا رفت
کارنامه کتاب
این کتاب را که غزالی در دوران کناره گیری از تدریس در مدرسه نظامیه، و بعد از بروز دگرگونی های روحی و شوریدگی های فکری و بر اثر انتخاب راه مجاهده و ترک مجادله، در ایام سفر و اقامت چند ساله اش به شام و قدس و حجاز نوشت و حاصل مراقبات صوفیانه و مطالعات عالمانه خود را در آن به یادگار گذاشت، در واقع کارنامه بزرگ غزالی در دوران عزلت و تنهایی اش می باشد. کتابی است بزرگ در حدود ۱۶۰۰ صفحه رحلی، طبق طرحی جامع در چهار فصل اساسی که هر کدام به ده بخش، یعنی ده کتاب تقسیم شده است.
موضوع و عناوین:
۱ربع عبادات: این فصل در رابطه با پرستش و نماز، اسرار الزکوة، روزه، حج، آداب تلاوة قرآن، اذکار و دعوات و کتاب ترتیب الاوراد می باشد.
۲ربع عادات: در رابطه با آداب و رسوم اجتماعی از قبیل: آداب خوردن، کسب و کار، حلال و حرام، نکاح، آداب برادری و اخوت، عزلت، سفر، امربه معروف و نهی از منکر، آداب السماع والوجد، معیشت و اخلاق النبوه.
۳ربع مهلکات: کتاب شرح عجائب قلب، ریاضت نفس، شهوت ها، آفات زبان، در مذمت غضب و حقد و حسد، مذمت دنیا، مذمت بخل و حب مال، مذمت جاه و ریاء، مذمت کبر و عجب و غرور.
۴ربع منجیات: (آنچه که رستگاری است). کتاب توبه، صبر و شکر، خوف و رجاء، فقر و زهد، توحید و توکل، محبت و شوق و انس و رضا، نیت و اخلاص و صدق، مراقبه و محاسبه، کتاب الفکر، کتاب ذکر الموت و مابعده.
در واقع، غزالی در این کتاب، اول علوم را به واجب عینی و واجب کفایی، بعد واجب کفایی را به شرعی و غیرشرعی، بعد غیرشرعی ها را به محمود و مذموم و مباح تقسیم می کند، سپس علوم شرعی پسندیده را در بخش اصول (کتاب، سنت، اجماع امت، آثار صحابه) و مقدمات (لغت و نحو و ...) و متممات (علم اصول، علم رجال و ...) جا می دهد و در بخش فروع به دو قسمت، آنچه که در این جهان به کار می آید و آن علم فقه است و کتب فقهی شامل آنست، و فقها (علمای دنیا) به آن می پردازند و آنچه به آخرت مربوط می شود. چون غزالی متوجه بود که این کتاب برای خواننده معمولی بسیار حجیم است، لذا در کتاب "الاربعین" با چهل بخش، خلاصه ای از آن را نوشت که مثل چهل بخش کتاب "احیاء" است ولی از لحاظ تقدم و تأخر با آن نمی خواند.
بزرگترین شرحی که بر احیاء العلوم نوشته شده اثر زبیدی است که بیش از سه بار در کشورهای عربی زبان چاپ شده است
سراج السائرین
این کتاب، یکی از گسترده ترین و در عین حال منسجم ترین آثار «شیخ احمد جام»، معروف به «ژنده پیل»، عارف نامدار قرون پنجم و ششم ه. ق به شمار می رود. گسترده از آن روی که از نظر تعداد باب ها و اشتمال مضامین و نکته ها، بسیار متنوع و دراز دامن است، و منسجم از این روی که در نوع و اسلوب بیان، شیوه ای یگانه، بدیع و نوآیین دارد. «سراج السائرین» اساسا اثری اخلاقی و اجتماعی است که بعضی از مسائل و دغدغه های عصر «شیخ احمد جام»، به خصوص در حوزه تصوف و عرفان و نظام خانقاهی در خراسان، در آن انعکاس یافته است. نثر کتاب، از نمونه ها و یادگارهای زیبای نثر مرسل و روان فارسی در دوره غزنوی و سلجوقی است. این نوع نثر، یادگاری دیرپا از سنت مجلس گویی و اعظان و عارفان و متصوفه به شمار می رود و تا روزگار «شیخ جام»، در دوره ای قریب به چهارصد سال، به تداوم در بستر فرهنگ و ادب ایران جاری بوده و هم چون میراثی کهن و سنتی، در حوزه نظام خانقاهی خراسان به بار نشسته است. از این اثر ارزشمند، تنها یک نسخه منحصر به فرد در دست است که در «کتابخانه ملک» نگهداری می شود. تصحیح حاضر بر اساس این نسخه انجام شده و با مقدمه ای مفصل درباره آن و فهرست های گوناگون و توضیحات مفید همراه گردیده است.انس التائبین
یکی از نوشته های مهم صوفیانۀ او انس التائبین است که مطالب آن به منزلۀ پاسخ هایی است که مؤلف به پرسش هایی چند دربارۀ مسائل اعتقادی از دیدگاه تصوف داده است.عنوان هر یک از ابواب کتاب نیز به صورت سؤال است. مثلاً عنوان باب اول، دربارۀ عقل و عاقل، چنین است: «می پرسند که عقل چیست و عاقل کیست» و باب دوم، دربارۀ معرفت و عارف، چنین است: «می پرسند که معرفت چیست و عارف کیست».
این پرسش ها از جانب شخص یا اشخاصی خاص مطرح نشده است، بلکه در واقع، این نوع طرح سؤال از جانب خود مؤلف است که خواسته است بدین طریق مسئلۀ خود را که می خواهد در هر باب مطرح کند، ذکر کرده باشد.
این مسائل هم، چنان که مؤلف در مقدمۀ کتاب توضیح داده است، دربارۀ مسائل شرعی و عبادات ظاهری نیست، زیرا این نوع مسائل را خوانندگان می توانند در کتاب های دیگری که پیش تر مؤلف یا دیگران نوشته اند، پیدا کنند.
مسائل مطرح شده دربارۀ علم باطن است، علمی که «به نزدیک هر کسی نباشد و هر کسی را در این علم راه ننمایند». (جام،ج۱ ،۱۳۶۸: ۱۳)
کتاب انس التائبین جمعاً از یک مقدمه و ۴۵ باب تشکیل شده است و در این باب ها دربارۀ مفاهیمی چون عقل، توبه، اخلاص، علم، صوفی گری، زهد، تقوا، صبر، فقر، شکر، عشق، شاهدبازی، سماع، وقت، و وجد شرح داده شده است.
نثر احمد جام مانند نثر دیگر نویسندگان غرب خراسان، به طور کلی ساده و دل نشین است.
بعضی از ابواب این کتاب از نظر تاریخی و اجتماعی نیز بسیار درخور توجه است، زیرا احمد جام نویسنده ای مبتکر است، و صرفاً به نقل و یا ترجمۀ سخنان دیگران نمی پردازد، بلکه اندیشۀ خود را شرح می دهد، چنان که خودش هم در مقدمه تصریح می کند که این کتاب را به «الهام حق» بیان کرده است. این کتاب یکی از متون کهن و اصیل و نفیس از گنج خانۀ غنی و پرمایۀ زبان پارسی است.این کتاب مفصل ترین اثر موجود از نویسنده است که قابل دسترسی است؛ نویسنده در این کتاب مسائل قابل ملاحظۀ مورد نظر خود را برای سهولت مطالعه طبقه بندی کرده و آنها را در ذیل ۴۵ باب در این کتاب می آورد.
نویسنده برای «توبه» به ویژه از سوی جوانان و کسانی که هنوز استطاعت بدنی، آمادگی جسمانی و روحی برای ارتکاب معصیت از مزاج ایشان خودبه خود سلب نشده، ارج و اهمیتی فراوان قائل است و تائبین راستین را که با یک گذشت دشوار و تلخ از شیرینی و لذت گناه بالمرة چشم می پوشند و به زهد و صلاح و پرهیز می گرایند، نیک می ستاید.
در مقالات نویسنده جای جای به مناسبت از «توبه» و گرانبهایی آن سخن به میان می آید و اندیشۀ خواننده با مهارت مخصوص نویسنده و به همراهی مثل های زنده و سخنان نغز و دل انگیز و شرح ماجراهای عبرت انگیز از زندگانی توبه کاران به نام، همچون «نصوحا» و «فضیل عیاض» و مانند اینان برای دریافت ارزش «توبه» و درک جهان تازه و جان بخش «تائبان» آماده می شود.
مباحث این کتاب به صورت پرسش هایی از سوی نویسنده مطرح می شود که هر یک از این سؤالات جایی را برای عنوان بابی جداگانه در تدوین این متن به خود اختصاص می دهد. پاسخ نویسنده در برابر این سؤالات با عبارت «الجواب و بالله التوفیق» تصدیر می یابد و برای جلب توجه طالبان با «بدان که» باب ورود به بحث گشوده می شود. گاه اتفاق می افتد که در گرماگرم بحث دربارۀ موضوعی، پرسش های دیگری نیز از سوی مریدان و حاضران در مجلس عنوان می شود که شیخ جام با مهارت تمام و بی آنکه رشتۀ مطلب را از کف بنهد، پاسخی مناسب و سازگار با هر یک ادا می کند.
از هنرهای شگرف مصنف فراهم چیدن دامن مباحث درخور تفصیل و اطناب است به شیوه ای سهل. آنها را به اسلوبی ساده و پاکیزه و با رعایت اختصار بیان می دارد و آراء و اندیشه های بکر عارفانۀ خویش را در قالب جملاتی کوتاه، اما نغز و شیرین می آورد. در شرح و تبیین کلام خویش از «اعتصام بحبل الله»؛ یعنی استشهاد به آیات بینات و توسل به اخبار مروی از «مفخر موجودات»؛ یعنی محمد مصطفی (ص) با عنوان پشتوانه ای استوار و گران بها و برهانی صحیح و روشن نیرو مایه می گیرد. نیز نقل اقوال ائمۀ هدی، بزرگان صحابه، سخنان مشایخ و اقطاب صوفیه، ضرب المثل های زبان پارسی و عربی، ابیاتی نغز از شعر عرب و عجم و نکته ها و لطیفه هایی دلاویز در قالب حکایت و واقعه، در واقع چاشنی و معجون مطبوع و سلامت بخشی است که شیخ جام بر خوان رنگین «انس التائبین» در برابر مهمان شیفته و مشتاق چنین مائده ای می نهد.
از سوی دیگر لحن خطابی دوستانه و طرز بیان اخوانی وی در گفتار عبرت آموزش از خصوصیاتی است که به کار نویسنده جلا و گیرایی خاصی می بخشد. نویسنده پس از ذکر عنوان های ۴۵ گانۀ کتاب، از خواننده می خواهد از سر تقلید در نوشته های وی ننگرد و اگر کسی را از سخنان وی چیزی در وقت معلوم نشد، بر آن داوری نکند و بلکه در آن اندیشد تا زیان کار نگردد.
کشف الاسرار
تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار تالیف ابو الفضل رشید الدین میبدی بر اساس تفسیرخواجه عبد الله انصاری منبعی غنی از تفسیر، تاویل، معارف اسلامی، شعر و ادب عربی و فارسی است. در بین ترجمه ها و تفسیرهای معتبر قرآن به زبان فارسی کشف الاسرار ارزشی والا و مقامی خاص دارد.آنگونه که همگان می دانند این کتاب را میبدی در اوایل سال ۵۲۰ هجری آغاز کرده است و سرمشق او در این کار، تفسیر معروف خواجه عبد الله انصاری بوده است که متاسفانه اکنون به تمامی در دسترس نیست و احتمال دارد که در اثر حوادث روزگار از میان رفته باشد.
این کتاب گنجینه گرانبهایی از لغات، امثال، تشبیهات و تعبیرات فارسی است، در عین اینکه واجد مزایای تفاسیر دیگر نیز هست. زیرا همان بحث هایی که در تفاسیر عربی درباره قرائت، شأن نزول، لغت، صرف، نحو و بیان به زبان عربی شده در این تفسیر به زبان شیرین و روان فارسی ادا شده و حتی اخبار و احادیث و اشعار هم در بیشتر موارد به زبان فارسی ترجمه گردیده است و در نوبت اول کاملا دقت و توجه شده که کلمه فارسی که در ترجمه کلمه عربی قرار می گیرد برابر با آن بوده باشد که رعایت امانت در سخن خدا بشود، و در بعضی موارد کلام از سیاق فارسی دور می شود تا این منظور عملی گردد.
این تفسیر از جمله تفاسیری است که در ضمن برخورداری از حلاوت زبان فارسی در بردارنده نکات جالب عرفانی، تفسیری، تاریخی و ادبی است و در عین حال خالی از اشکال نیست و لذاست که این کتاب نگرشی نقدگونه و منصفانه را می طلبد تا با کاوشی دقیق و کند و کاوی عمیق و نگاهی ژرف نقاط مثبت و منفی آن را بشناسد و سره را از ناسره جدا سازد.
روش تفسیر : میبدی بر اساس تفسیر الهروی خواجه عبد الله انصاری کتاب کشف الاسرار و عدّة الابرار را در ده مجلد به رشته تحریر در آورده است. اساس کار میبدی در این است که هر آیه ای را سه بار مطرح می کند :
نوبت اول
در نوبت اول معنی تحت اللفظی آیه( و در عین حال سلیس و روان آن) می آید که در این قسمت لغات و ترکیبات بسیار جالب فارسی در مقابل کلمات عربی آمده است و شایسته تحقیق و تدقیق بسیار است. نخستین و مهمترین نکته ای که در ترجمه قرآن کشف الاسرار در نوبت اول به چشم می خورد برابرهای پارسی است که میبدی در برگرداندن برخی لغتهای قرآن آورده، و بسا که بعض از آنها نو ساخته خود اوست، و نموداری است از شیوه واژه سازی پیشینیان. دومین ویژگی و مزیت قرآنهای مترجم کهن سال تنها در استعمال واژه های زیبا و رسای پارسی نیست، بلکه نکته مهمتر دقت و توجهی است که به ریزه کاریها و ظرائف موجود در آیات قرآن داشتند، و تقوای علمیشان آنان را وا می داشت که این نکات ظریف و دقیق را در ترجمه سخن خدا نیز منعکس کنند، تا نکته ای فرو گذار نشود، و قصور یا تقصیری متوجه آنان نگردد.
اگر روزی فرا رسد که لغات قرآنی این تفسیر و معانی فارسی آن به صورت فرهنگی درآید آن کتاب فرهنگ از کتب نفیس و ارزشمند لغت خواهد بود، و در ضمن این نتیجه گرفته میشود که زبان فارسی به حدی توانا و مایه ور است که برای هر نوع معنی لغتی سزاوار که رساننده آن معنی باشد، دارد. خاصه آنکه ترکیب در زبان فارسی باعث شده که هر معنی و مفهومی را بتوان برای آن لغت ساخت و این پاسخی است به آنان که معتقدند زبان فارسی باید از زبانهای دیگر دریوزه گری کند. و نیز لغات و ترکیبات فارسی که در این کتاب بکار رفته اگر جمع آوری گردد و موارد استعمال آن تفحص و بررسی گردد به سرمایه لغوی زبان فارسی افزوده می شود. خاصه آنکه این لغات از نظر سبک شناسی نمودار یک دوره خاص از نثر فارسی می باشد، و حتی از نظر لهجه شناسی نیز استفاده شایانی برده می شود. آنان که به کار دستور زبان می پردازند، این کتاب منبع سرشاری برای آنان خواهد بود. زیرا خصایص صرفی و نحوی آن بی حد و شمار است و همچنین برای سبک شناسی که در زبان فارسی فنی نوین است و در تکمیل آن نیازمند به ماخذ و منابع بسیاری از نظم و نثر فارسی هستیم این کتاب بسیار مفید است. زیرا به نکات سبکی برخورد می کنیم که نظیر آن را در کتب انگشت شماری مانند تاریخ بیهقی و تذکرة اللاولیای شیخ عطار مگر بتوانیم بیابیم.
نوبت دوم
دفعه دوم یعنی در نوبت ثانیه شأن نزول آیه و ناسخ و منسوخ بودن آن و تفسیر آن از نظر شرعی و اقوال مفسران آمده است که در حقیقت بخش اعظم کتاب صرف این قسمت شده است و هم در این قسمت است که احادیث نبوی و اقوال صحابه و بزرگان دین می آید و کتاب را از معارف اسلامی سرشار می کند، البته احادیث مجعول و سخنان بی هویت نیز در این میان بسیار است اما غلبه با احادیث صحیح و سخنان با ماخذ است. این قسمت هم از نظر زبان فارسی کم اهمیت نیست.
از این گذشته در این( قسمت از) کتاب به مطالب فقهی بسیاری برخورد می کنیم و مولف هر چند در مسایل فقهی آراء شافعی را ترجیح می دهد، ولی از ذکر اقوال فقهای دیگر خودداری نمی کند. و همچنین در مسایل کلامی او متمایل به کلام اشعری است ولی اقوال قدریان و اهل اعتزال را هم ذکر می کند و سپس به ردّ آن می پردازد. نه تنها در این کتاب ردّ بر قدریان و معتزلیان دیده می شود، بلکه ردّ فلاسفه و زنادقه و جهمیه و دیگر فرق نیز به چشم میخورد که برای کسانی که در ملل و نحل اهتمام می ورزند این ایرادها سودمند است.
بیشتر اشعار عربی که در این کتاب بکار رفته، یا ترجمه شعری آن پس از آن آورده شده و یا به نثر روان رسایی به فارسی برگردانده شده و این مطلب وقتی ضمیمه با ترجمه تحت اللفظی آیات و احادیث شود مترجمان عربی و دانشجویان ادب فارسی و عربی را سود بسیار می بخشد.
در این بخش عشق و محبت میبدی به خاندان پیامبر گرامی( ص) تبلور می نماید و فضایل بی شماری به عنوان شأن نزول آیات ویژه پنج تن آل عبا و اصحاب کسا نقل می نماید و جلوه های زیادی از ولایت متجلی می سازد.
وی دیباچه کلام خود را به خوبی می گشاید و با نگارش جمله« خیر کلمات الله اشکر علی ما افتتح به القرآن من الحمد فالحمد لله ربّ العالمین و الصلوة علی رسوله محمد و آله اجمعین اما بعد...»( میبدی،ج ۱ / ۱) عمل به این سخن مروی از صاحب شریعت رسول خاتم( ص) کرده است که فرمود: به هنگام درود فرستادن بر من آن را ناقص نگویید، بلکه بر خاندان من نیز درود فرستید و آنان را از من جدا مسازید، همانا که در روز قیامت تمامی سبب ها و نسب ها جز سبب و نسب من وجود نخواهد داشت.
میبدی در دیباچه برخلاف دانشمندان اهل سنت بر اصحاب درود نمی فرستد و از شیوه اندیشمندان شیعی و تفاسیر شیعه پیروی می نماید.
نکات تاریخی بسیار جالب و قابل توجه و دقت نظر در رابطه با برخی از فضایل آل پیامبر( ع) که گاه با نثر ادبی فوق العاده زیبایی مشحون و آمیخته شده است،در این تفسیر به چشم میخورد که به عنوان نمونه به بعضی از آنها فهرست وار اشاره می گردد، ماجرای مباهله پیامبر( ص) و اصحاب کسا را با ترسایان نجران مطرح میسازد و داستان عقد اخوت را که حضرت رسول( ص) در مدینه انجام داد و میان مهاجران و انصار برادری برقرار کرد و افرادی را که با هم تناسب داشتند به برادری ایمانی گزینش کرد و علی( ع) را که سی سال از آن حضرت کوچکتر بود برادر خویش انتخاب نمود.
ولایت علی( ع) بر مومنان را در شأن نزول آیه ۵۵ مائده نقل فرموده و آیه نجوا را ویژه علی( ع) می داند و از نقش و تاثیر بسزای علی( ع) در فتح خیبر و از فضایل و محاسن فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهم السلام آنقدر بیان میکند که به عنوان ویژگی این تفسیر به حساب می آید.
او در یک جا چنین نوشته است:« علی مرتضی ابن عم مصطفی شوهر خاتون قیامت فاطمه زهرا که خلافت را حارس بود و اولیا را صدر و بدر بود... رقیب عصمت و نبوت بود، عنصر علم و حکمت بود، اخلاص و صدق و یقین و توکل و تقوی و ورع شعار و دثار وی بود، حیدر کرار بود صاحب ذو الفقار بود، سید مهاجر و انصار بود.( میبدی،ج ۳ / ۱۵۰)
نوبت سوم
دفعه سوم یعنی در نوبت ثالث چند آیه که در نوبت اول آمده است از نظر عرفانی مورد بحث قرار گرفته است و در این قسمت به اشعار عربی و فارسی فراوانی بر می خوریم که تفسیر را از حالت یکنواختی بیرون می آورد و هنر نویسندگی و ذوق میبدی و تأثّر او از خواجه عبد الله را نشان میدهد و این قسمت را باید شاهکاری در تفسیر و نویسندگی و ذوقیات دانست. اما چنانکه اشاره شدبه همه آیات قرآنی در این قسمت مطرح نشده است
در نوبت سوم مطالب شیرین و دلپذیر و داستانهای اخلاقی فراوان آورده است که سخت ترین دلها را نرم می کند و آدمی هنگام مطالعه آن خود را فراموش می کند و این داستانها جذاب و حکایات جالب که در نوبت سوم آمده اگر گردآوری شود خود مجموعه نفیسی از حکمت و عرفان عملی خواهد بود. و برای آنانکه با آثار مولوی، حافظ و عطار دمسازند و به اصطلاحات عرفانی آشنایند کاملا آشکار است که اینگونه داستانها و مطالب چقدر دلپذیر و روح بخش می باشد.
نتیجه گیری
همان گونه که ملاحظه گردید ، قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم یکی از مهم ترین دوران های کمال وتوسعه ی نثرفارسی محسوب می شود.در این دوره نویسندگان بزرگ در زبان فارسی ظهور کرده و آثار گوناگون ومتنوع از خود برجای نهاده اند.تألیف کتاب درموضوعات مختلف علمی متداول گردید واکثر مسائل اجتماعی، حکمی ،کلامی وعرفانی و علمی و ادبی نوشته شد.رواج تصوف در این عهد هم یکی از اسباب وعلل مهم برای رواج نثرو تألیف کتب و مقالاتی به پارسی گردید.چنان که از اوایل این دوره تا پایان این عهد چندین کتاب معتبر متصوفه به نثر فارسی نوشته شد و در آن ها از مسائل مختلف مانند بیان اصول تصوف و عرفان و شرح احوال متصوفه سخن به میان رفت.کتاب های این دوره در عین سادگی الفاظ، از حیث دقت در معانی و مضامین به دنبال آرایش معنوی و لفظی بودند.علاوه بر آن شیوه ی سجع در نثر رایج گردید.در بین نویسندگان این عصر،آثار غزالی از وجوه مختلف قابل بررسی است و در آن به مواردی همچون تصوف، تفسیر وکلام وعقاید خاص او در باب حکمت اشاره شده است.
درقرن پنجم هجری، زمانی است که نوشتن تفاسیررونق فراوان یافته بود از جمله تفسیر خواجه عبدالله انصاری ، که در دوران بعد ملاک کار رشیدالدین میبدی در نوشتن کشف الاسرار گردید.
کشف الاسرار میبدی ازجمله مهم ترین تفاسیر پارسی این دوره است. میبدی درحقیقت به شرح کتاب خواجه عبدالله در تفسیر قران نظر داشته است وهمچنین آثار عین القضات در این عهد حاوی عقاید وآراء او در مسائل مختلف مربوط به تصوف ومسائل اعتقادی است.
نویسندگان معروف این دوره،نظیر،محمد غزالی، شیخ احمد جام، رشیدالدین میبدی، احمد غزالی، عین القضاه همدانی، سنایی و...در زمینه های مختلف، حکمی ، اخلاقی، فلسفی وعرفانی آثاری از خود بر جای نهاده اند که آثار بعضی از آن ها زبانزد خاص وعام گردیده است.
--------------
نویسنده: علی محمدرضایی هفتادر
منابع ومآخذ
عین القضات همدانی(۱۳۸۵).قاسم انصاری، دفاعیات عین القضاة همدانی(شکوی الغریب) جلد ۱، تهران: انتشارات منوچهری ،حبیبی،عبدالحی.(۱۳۵۹).، ج۱،مقدمه بر روضة الفریقین ابوالرجاء مؤمل بن مسرور خمرکی مروی، تهران:
احمد جام، شیخ(۱۳۶۸). انس التائبین، ج۱، به کوشش علی فاضل، تهران،
غزالی طوسی، ابوحامد امام محمد.(۱۳۸۲).کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، چاپ دهم،تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
------------.(۱۳۳۳). مکاتیب فارسی غزالی، به اهتمام عباس اقبال، تهران:کتابفروشی سینا.
صنعتی نیا، فاطمه(۱۳۶۹). مآخذ وتمثیلات مثنوی های عطار، تهران، انتشارات زوار.
تقوی، محمد، ( ۱۳۸۵ )، قصه پردازی سنایی، مجموعه مقالات مندرج در شوریدهای در غزنه، تهران، انتشارات سخن.
انصاری، خواجه عبد الله.(۱۳۸۶). طبقات الصوفیه، چاپ محمدسرور مولایی،تهران
----------------(۱۳۶۲). طبقات الصوفیه، چاپ عبدالحی حبیبی،تهران
شریعت،محمد جواد.(۱۳۶۵). کشف الاسرار و عدّة الابرار، تهران: امیرکبیر.
پورجوادی، نصرالله.(۱۳۸۱). پژوهشهایی درباره محمد غزالی و فخر رازی، تهران:مرکز نشر دانشگاهی
بدوی، عبدالرحمان.(۱۹۷۷). مؤلفات الغزالی ، کویت: وکالة المطبوعات.
ابوالمعالی عبدالله بن محمد میانجی همدانی،عین القضات.(۱۳۴۱) ، تمهیدات، با مقدمه و تصحیح و تحشیه و تعلیق عفیف عسیران ، چاپ دوم ، تهران: کتابخانه منوچهری
سنایی، مجدود بن آدم.(۱۳۶۳) دیوان، چاپ استاد مدرس رضوی، چاپ پنجم، تهران: سنائی.
مجلات
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، بهاء الدین خرمشاهی، جلد اول، تفسیر کشف الاسرار و عدّة الابرار،ص۷۴۱
رکنی، محمد مهدی.(۱۳۷۲). ویژگیهای ترجمه قرآن در تفسیرکشف الاسرار،مترجم، سال سوم، شماره دهم، تابستان ۱۳۷۲