مفاهیم و کاربرد واژه "سخن" در شاهنامه

در هزار سال گذشته و امروز کتاب شاهنامه حکیم فرزانه توس ، یکی از خزائن و منابع لغت و گنجینه های فصاحت و سلاست زبان فارسی است. برای کاربردهای متفاوت کلمات ، وسعت و قوت فکر ، بدعت در ساخت واژه ها ، قدرت بیان و استواری طبع و اقتدار کلامی و احاطه تعبیری این استاد بزرگ ، بهترین نمونه و قویترین دلیل است و از آنجا می توان دانست که در شرح رویدادهای متنوع ، گزارش معانی و پرداخت افکار ، وی را چه مایه فراوان از دانش ، حکمت ، احاطه بر زبان فارسی و سایر زبانهای رایج آن دوره ، حاصل بود تا توانست آن داستانها و مفاهیم سخت رویدادها وعبارات را به این صورت زیبا و در الفاظ جزل و روان جلوه دهد .
شاهنامه منبع بزرگی ازمعانی و مفاهیم مختلف است و تنها کتاب قصه و سرگذشت اسطوره ها نیست . فلسفه و حکمت هست ،اخلاق و عبرت از دنیا هست ،غزل هست ، سرود و رجز هست و بالاخره تمام فنون سخن هست ، تنوع کلام و واژه های فارسی هست .
فردوسی حکیم در فن بلاغت و شوایی کلام استاد بود و ذوق و ذهن سلیم و روشن داشت و بخوبی و مهارت یک سخن شناس از پس مضایق سخن برآمده و مسالک دقیق شناخته و وجوه اتصال و انفصال مفاهیم و ابتدا و ختم مقاصد را دانسته است . بدین علت است که آن حکیم فرزانه اثبات کرد که زبان شیرین فارسی از دیگر زبانها کمتر نیست و هر گونه فکر و مفهوم را بدون استفاد ه از لغات خارجی (به طور مثال عربی ) و لغات مهجور فارسی قابل تعبیر و بیان است .
فردوسی به عفت درکلام و عزت نفس و پاکی سخن ، شهرت دارد و از این نظربر سایر شاعران پارسی گوی برتری و فزونی دارد . فردوسی از نادر شاعران پارسی گوی است که عبارات و اشعارش از کلمات و واژه های ناپسند و زشت ، تهی و کلام و سخن را بدین کلمات لغو و نازیبا ، نیالوده است و عفت کلام را به کمال مراعات نموده است .
برای آنکه بتوان سخن پخته ، سخن استوار ، سخن شایسته و بایسته و سخن دلپذیر گفت و در نوشتن مطالب از تنوع کلامی استفاده کرد کاربرد کلمات متنوع و واژه های متفاوت و گویا ضرورت دارد ، شاهنامه حکیم فردوسی بهترین منبع برای تنوع واژه ها و کلام است. فردوسی صرفا در شاهنامه ، حدود ۹۰ واژه ترکیبی ، و بیشتر بدیع و ابتکاری ازکلمه « سخن» را ، بکار برده است . این واژه ها ، ترکیبی از کلمه سخن و اغلب یک صفت یا مصدر فعل است.
نویسندگان و گویندگان در عصر حاضر نیز با انتخاب و کاربرد این واژه ها و تنوع کلامی می توانند در بیان کلام و نوشتن هرگونه مطلب گزارشی ، علمی و اجتماعی از این گونه واژه ها استفاده کنند به نحوی که مقصود گوینده یا نویسنده از بیان مطلب برای شنونده یا خواننده ، بهتر قابل فهم و درک باشد .
به طور کلی ، حکیم فردوسی واژه « سخن» و ترکیبات آن را در بیش از سه هزار بیت ازاشعار شاهنامه بکار برده است ، اما کلمه سخن در ابیات شاهنامه ، برای بیان مقاصد مختلفی مورد استفاده بوده و مفاهیم متنوعی در اشعار حکیم طوس دارد. در بسیاری از این سه هزار بیت شاهنامه ، کلمه سخن همان مفهموم آشنای هر ذهن یعنی ؛ گفتن ، بیان کردن ، گفتگو و اظهار مقصود را دارد ولی در تعدادی از ابیات دیگراز کلمه سخن برای ادای مقاصد ومفاهیم گوناگونی استفاده شده است . بدینوسیله فردوسی با کاربرد واژه سخن در مفاهیم مختلف ، بیان مقصود در موارد و معانی متفاوتی را امکان پذیر نموده است. فردوسی با کاربرد مفاهیم گوناگون از واژه سخن ، ضمن کاربرد ابتکاری و نوین از کلمات ، در حقیقت ، وسعت و قدرت بیان ،استواری در کلام و توان فکر و اندیشه خود را افزایش داده و ابزاری برای شرح رویدادها گوناگون و طرح افکار مختلف در قالب شعر ایجاد کرده است .
در این نوشته به تعدادی از این مفاهیم و کاربردها از کلمه « سخن » اشاره می گردد ، همانطوری که ملاحظه می شود به بیش از شصت شرح و بیان منظور ، رفتار ، عملکرد و افکار پهلوانان ، گردان ، شاهان و شهریاران و شخصیت های شاهنامه ، با کاربرد کلمه یا واژه « سخن » با مفاهیم نوین و متفاوت و مبتکرانه ، پرداخته می شود .

• اختلاف

چو شاپور مهتر گوانجی بود
که اندر سخن ها میانجی بود
***

• اطلاع و خبر

چو هنگام برگشتن شاه بود
پدر زان سخن کی آگاه بود
***
به سهراب و دستان رسید این سُخن
که شه با سپهبد چو افکند بُن
***
فرستاده تازان به کابل رسید
وزو شاه کابل سخن ها شنید
***
چو بشنید افراسیاب این سخن
که دستان جنگی چه افکند بن
***
سخن چون به گوش سپهبد رسید
ز شادی دل اندر برش برتپید
***

• اطلاعات

فراوان سخن در نهان داشتی
به هرجای کارآگهان داشتی
***

• پیشنهاد - رای

چو بشنید افراسیاب این سخن
یکی رای با دانش افگند بن
***
سخن های رستم به نای و به رود
بگفتند بر پهلوانی سرود
***

• پند –نصیحت

بد و گفت مادر که بشنو سخن
برین شادمان باش و تندی مکن
***

• تجربه

گذشته سخن یاد دارد خرد
به دانش روان را همی پرورد
***

• تحقیق و علم

پزشکی سراینده برزوی بود
به پیری رسیده سخن جوی بود
***

• تعریف و توضیح

چو پیران بیامد ز هند و ز چین
سخن رفت از آن شهر با آفرین
***
ز کند آوران سرخه را پیش خواند
ز رستم فراوان سخن ها براند
***

• تصمیم

بر افراسیاب آن سخن مرگ بود
که بایست پشتش به خسرو نمود
***

• تمجید و تعریف

به هر سو که آییم و اندر شویم
جز ار آفرینت سخن نشنویم
***

• توضیح –گزارش

سخن راند از رنج و راه دراز
که چون راندی در نشیب و فراز
***

• تهدید

مرا چون فرستادگان پیش خوان
سخن‌های قیدانه چندی بران
***

• حادثه

خروشی برآمد بلند از حصار
پر اندیشه زان سخن شهریار
***

• حد و اندازه

سپه را ز کوشش سخن برگذشت
ز تارک دم آب برتر گذشت
***

• حرکت –صدا

از ایرانیان نیست چندین سخن
سپه را چنین دل شکسته مکن
***

• خاطرات ( بد)

برو بر شمردند یکسر سخن
که شاه از بدیها چه افکند بن
***

• خاطره و دیدارگذشته

سخن هر چه باید به یاد آوریم
روان و دلش را سوی داد آوریم
***
به کابل رسیدند خندان و شاد
سخن های دیرینه کردند یاد
***

• جواب و نامه

پس آن نامه سام پاسخ نوشت
شگفتی سخن های فرح نوشت
***

• راز- حرف سربسته

وزان پس هجیر سپهبدش گفت
که از تو سخن را چه باید نهفت
***
وز ایدون که این راز داری زمن
گشاده به من بر بپوشی سخن
***
تو این راز مگشای و با کس مگوی
مرا جز نهفتن سخن ، نیست روی
***

• راه کار

بسی نامداران گشته کهن
بدان تا چه گونه برآید سخن
***

• رویارویی و مقابله

تو در جنگ چندین دلیری مکن
که با مات چونین نباشد سخن
***

• رویداد ، واقعه

کنون پادشاهی پر آشوب گشت
سخن ها از اندازه اندر گذشت
***
بباید یکی شاه خسرو نژاد
که دارد گذشته سخن ها به یاد
***
تو مهمان ما باش و تندی مکن
به کام تو گردد سراسر سُخن
***
دهد شاه را آگهی زین سُخن
که سالار لشکر چه افکند بُن
***

• روش –چاره

ببودند یکسر بدین یک سخن
کسی راه دیگر نیفکند بن
***

• داد و دهش

چو دل بر نهی بر سرای کهن
کند ناز برتو ، بپوشد سخن
***

• داستان- حکایت

کنون برگشایم در داستان
سخن های شایسته باستان
***

• دانش

وگر چند بخشی ز گنج سخن
بر افشان که دانش نیاید به بن
***
برفتند دانندگان سخن
جوان و جهاندیده و مرد کهن
***

• دانایی و دانش

مر جام ازو پر می و شیر بود
جوانی به بالا ، سخن پیر بود
***

• درنگ و تأمل

نماند آن زمان جای سخن
خرامید از آن سایه سرو بن
***

• درخواست

چو بشنید از و این سخن باغبان
گل مهر آورد و آمد دمان
***

• دیدار

ز ایوان چو مردم پراکنده شد
دل نامور زان سخن زنده شد
***

• دین و مسلک

سخن گفتن مزدک آید بجای
نباید به گیتی جزو رهنمای
***

• فرمان –دستور

تهمتن بد و گفت من بنده ام
سخن هر چه گویی سراینده ام
***

• فکر –اندیشه

از اندیشه من دل بپرداختم
سخن هر چه دانستم انداختم
***
بجایی که تنگ آندر آمد سخن
پناهت بجز پاک یزدان مکن
***

• سابقه و عملکرد

بدان تا زکردارهای کهن
بپرسد ز پرهیزکاران سخن
***

• ساکت کردن، –کشتن

بانبوه لشکر به جنگ اندر آر
سخن بگسل آلوده و نابکار
***

• سرگذشت

ز گنگ سیاوش گویم سخن
وزان شهر و آن داستان کهن
***

• سفارش

سر جنگجویان سپه برگرفت
سخن های سیمرغ در سر گرفت
***

• شرایط –اوضاع

گر آرام گیری سخن تنگ نیست
ترا پوزش اندر پدر ننگ نیست
***

• شعر –نظم

من این را نبشتم که تا شهریار
بداند سخن گفتن نابکار
***
سخن را نگه داشتم سال بیست
بدان تا سزاوار این گنج کیست
***

• عبارات و مفاهیم

نبشتند نامه یکی شاهوار
سخن های بایسته آبدار
***

• عدالت

به بخشش بیارای و زفتی مکن
به اندازه باید به هر در سخن
***

• عهد و پیوند

چنین گفت با نامدار انجمن
که گر زین سخن بگسلد جان من
***

• عمل و اقدام

به گرز و به خنجر سخن گوی و بس
چرا ماند این روز بر کوه کس
***
سخن جز به شمشیر با او مگوی
مجوی از در آشتی هیچ روی
***

• فرمان و دستور

و گر بگذری زین سخن نگذرم
سر و تخت و تاجت به پی بسپرم
***

• فطرت و ذات

چو بشنید رستم بر آشفت و گفت
که هرگز نماند سخن در نهفت
***

• قصه و سرگذشت

چنینست رسم سرای کهن
سکندر شد و ماند ایدر سخن
***

• قول و قرار

شه نامدار ، پهلوان را بخواند
گذشت سخن‌ها بر و بر براند
***

• گله – شکایت

برفتند پیچان و لب پر سخن
پر ازکین دل از روزگار کهن
***

• لجاجت

ولیکن تو ای پور خیره سخن
زبان بر نیا برگشاده مکن
***

• لاف –رجز

بدو گفت بیژن که تا کی سُخن
کجا خواهی آهنگ آورد کن
***

• مشاوره، –همفکری

سخن ها ز هرگونه ای ساختند
هیونی تگاور برون تاختند
***
سه روز اندر این کار رای آوریم
سخن های بهتر بجای آوریم
***

• موضوع، –قضیه

مگر با درود و پیام و سلام
دو کشور شود زین سخن شادکام
***
همی راستی جوی و بنمای روی
سخن بر چه سان رفت ؟ با من بگوی
***
بدو گفت رستم که ای مرد پیر
سخن ها بدین گونه آسان مگیر
***

• مطلب

من اکنون هیونی فرستم به بلخ
ابا نامه و با سخن های تلخ
***

• مکر و حیله

پشیمانی آید ترا زین سخن
بپیچی ازین بد ، نگردی کهن
***

• مرگ و خاتمه حیات

وزان پس تن من نهید اندروی
سرآید سخن چون بپوشید روی
***

• مالیات - بهره

به ناکشته اندر نبودی سخن
پراکنده شد رسم‌های کهن
***

• محرک و دلیل

ابر شاه زشتست خون ریختن
به اندک سخن دل برانگیختن
***

• وصیت

سخن هر چه گفتم به مادر بگوی
نبیند همانا مرا نیز روی
***

• وضع –حال

ز هر دو سخن چون برین گونه گشت
بر آتش یکی را بباید گذشت

• نام و عنوان

من از کودکی تا شده ستم کهن
از این گونه از کس نبردم سخن
***

• نظر –دیدگاه

همی گویی از خویشتن دور کن
ز خسرو چنین خام باشد سخن
-----------------------
به قلم: حجت الله مهریاری