سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر از ابتدای دهه مبارک فجر 1395 در تهران آغاز شده است. فیلم سینمایی "سد معبر" از جمله فیلمهایی است که در بخش "سودای سیمرغ (سینمای ایران)" نمایش داده شد.
آنچه در پی می آید نقدی بر این فیلم است:
* مشخصات فیلم سد معبر
کارگردان: محسن قرایی ـ تهیه‌کننده: بهمن کامیار ـ نویسنده: سعید روستایی ـ موسیقی: رضا مرتضوی ـ فیلم‌برداری: مرتضی هدایی ـ تدوین: سپیده عبدالوهاب ـ صدابرداری: سعید بجنوردی ـ طراح صحنه: حجت اشتری ـ طراح لباس: نگار نعمتی ـ طراح گریم: محمود دهقانی ـ بازیگران: حامد بهداد، باران کوثری، محسن کیایی، نادر فلاح، نگار عابدی، علیرضا کمالی، گیتی قاسمی، حسام محمودی و ...* داستان فیلم سد معبر
«قاسم» کارمند اداره سد معبر شهرداری، در تلاش است وضعیتِ زندگیِ خود را بهبود ببخشد؛ اما در این راه با «نرگس» همسرش اختلافِ نظر دارد….* نقد فیلم سد معبر
فیلم سینمایی "سد معبر" با ژانری اجتماعی، دومین تجربه سینمایی بلند «"محسن قرائی» محسوب می شود. همان طور که از نام فیلم انتظار می رود در "سد معبر" با یک فیلم پُرلوکیشن روبرو هستیم که مشکلات دست فروشان و ماموران مبارزه با این پدیده را زیر ذره بین برده است.فیلم نگاه جدیدی ندارد بلکه به بیان بسته ای از مشکلات اجتماعی ــ البته زیر چتر "جبرگرایی" ــ می پردازد. از جبر و شرایط نامساعد اجتماعی می گوید و زندگی «قاسم»هایی را روایت می کند که برای گذران و بهبود وضعیت زندگی مجبور به انجام کارهایی می شوند که رضایت چندانی به آن ندارند.
پیام فیلم ذم "فرهنگ جبر و سکوت و تسلیم" است که اینک در جامعه ما رواج دارد و به واقع باید آن را ویران کننده اجتماع دانست. هر انسانی با رجوع به وجدان خویش در می یابد که در انتخاب راه و روش و کردار خویش تا حد بسیاری آزاد است. خداوند متعال نیز در قرآن کریم فرموده است: "انّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ امَّا شاكِراً وَ امَّا كَفُوراً" یعنی ما راه را به انسان نمایانده ایم و اوست که انتخاب می کند شاکر باشد و حق را پذیرا گردد یا ناسپاس باشد و کافر گردد. اما همبن انسان، وجدان و فطرت خویش را زیر پا می گذارد و خویشتن را مغلوب جبر اطراف می داند.
"سد معبر" یکی از ناعادلانه ترین ظلم ها ــ که ظلم به ضعیف است ــ را به تصویر می کشد. چه در روابط خانوادگی و چه در روابط اجتماعی، ظلم به کسی که یار و یاوری ندارد و در موقعیت ضعف قرار دارد بسیار نکوهش شده است. این ظلم آنقدر شدید است که امام حسین «سلام الله علیه» در روز عاشورا و وقتی که همۀ اصحاب و اهل بیتش به شهادت رسیده بودند، یعنی در آن موقعیت حساس که لازم بود مهم ترین و سرنوشت سازترین مطالب را بیان کند، به عنوان آخرین وصیت به فرزندش امام سجاد(ع) فرمود: "یا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا یَجِدُ عَلَیکَ نَاصِراً إِلَّا الله"یعنی: ای فرزندم، از ظلم به کسی که در برابر تو هیچ یاری کننده ای به جز خداوند ندارد، بر حذر باش.
در فیلم "سد معبر" افرادی را می بینیم بر خلاف این دستورات الهی و انسانی، تحت عناوین مختلف از موقعیت خود سوءاستفاده و به زیردستان خود ظلم می کنند. آنها بتدریج اهداف سازمانی را نیز فدای منافع شخصی خود می کنند.
قاسم به عنوان یک مأمور شهرداری، وظیفه اش برخورد با دستفروشان خیابانی است. او به خاطر نحوه برخورد ناعادلانه و طلبکارانه، عموماً کارش به درگیری های شدید با دستفروشان می رسد. نحوه برخورد ناشایست او با مردم نیز از مشکلات و فشارهای زندگی وی ناشی می شود.
قاسمِ داستان "سد معبر" خوب زندگی کردن را نیاموخته است. این بُعد از شخصیت، بخش بسیار مهم و تأثیرگذاری در زندگی افراد است که از دید نویسنده فیلمنامه نیز تا حدود زیادی پنهان مانده و پردازش قابل قبولی روی آن صورت نگرفته است. قاسم می توانست با ارثی که به همسرش «نرگس» رسیده است، مشکلات زندگی شخصی خود و برادرش را حل کند؛ اما به خاطر زیاده خواهی و خودبینی به این کار تن نمی دهد و این ارث موجب بهم ریختگی زندگی اش می شود. نعمتی که تبدیل به نقمت می گردد.
قرائی تمام تلاش خود را برای حفظ جذابیت های فیلمنامه ای و در نتیجه راضی نگه داشتن مخاطب کرده و شاید بتوان گفت که "با هدف گیشه" اثری قابل تحسین هم ساخته است؛ اما تحسین به چه قیمت؟ چه کس و یا کسانی باید قیمت تحسین و گیشه را بپردازند؟
همچنین احساس مسئولیت و تعهد یک فیلمساز نسبت به اصلاح معضلات و مشکلات جامعه قابل تقدیر است؛ اما فراموش نکنیم که به اصلاحی آگاهانه نیازمندیم تا با نتیجه و عکس العملی منفی روبرو نشویم. در "سد معبر" قرایی قصد دارد با نگاهی بی رحمانه، موقعیت هایی عامه پسند را خلق نماید و مخاطب را با خود همراه سازد. وی از سوی دیگر تلاش می کند تا با ترسیم ارتباطات خانوادگی و شیوه زندگی و کار و ... در قالبی رئال، بیننده را با خود همراه سازد که در این زمینه موفق هم عمل کرده است.
وی محیط را در فضائی به نمایش می گذارد که مخاطب حتی برای لحظاتی احساس رضایت و امید نداشته باشد. رفتارها و عکس العمل های «حامد بهداد» در محیط کار و زندگی و در برابر شرایط اجتماعی که بالاجبار با آن دست و پنجه نرم می کند، چنان فضای سیاهی را نمایش می دهد که هیچ روزنه امیدی برای رهایی از آن نمی توان یافت. اما مگر نه این است که در زندگی هر انسان، باید روزنه امیدی هم باشد و این، وظیفه قشر فرهیخته و هنرمند جامعه است که نشان دهند در سختی ها هم می توان امیدوار بود. این در حالی است که قهرمان فیلم "قرائی" به سمت امید حرکت نمی کند.
متأسفانه در سال های اخیر شاهد هجمه اینگونه سیاه نمایی ها در سینمای بدنه هستیم. آرام آرام فیلم های تلخ جای خود را به فیلم های سیاه می دهند و بعضاً مرز بین تلخی و سیاهی درست و منصفانه دیده نمی شود. تلاش بعضی از فیلمسازان برای مخدوش کردن چهره جامعه نهایت بی انصافی است. بیان دشواری های زندگی اجتماعی زیر چتر جبرگرایی، ناامیدی، پوچی و احساس یأس، بیننده را به چه سمت و سویی خواهد برد؟ روایت تلخی های جامعه، نگاهی هوشمندانه و منصفانه را می طلبد؛ در غیر این صورت شاهد تولیداتی خواهیم بود که شایسته سینما و مخاطب ایرانی نیست.
باید نقد کنیم؛ اما در جهت سازندگی؛ زیرا ثمره درخت نقد غیر اصولی، چیزی جز ویرانی نخواهد بود.
نتیجه اینکه "سد معبر" ــ فیلمی که تأملی در باب ظلم به زیردستان است و می توانست تلنگر خوبی برای جامعه و نیز مأموران دولتی باشد ــ به قدری به بیان و پردازش بدبختی ها و مشکلات می پردازد و در این زمینه زیاده روی می کند که باعث تخریب خود می گردد. ما حصل کار، فیلمی متوسط از حیث فیلمنامه و کارگردانی است که از چارچوب ساختاری متوسط سینمایی برخوردار است.