ـ حمام‌ها
حمام كردشت
اين حمام يكي از زيباترين حمام هاي آذربايجان است كه با معماري اصيل سنتي در روستاي كردشت از توابع جلفا و در كنار رود ارس قرار دارد .اين حمام كه در ميان باغ بزرگي ساخته شده ، داراي يك هشتي به صورت هشت ضلعي به ابعاد 5/3×5/3 و به ارتفاع 3/4 متر است . يكي از اضلاع به در ورودي و ديگري راه ورود به رخت كن يا سربينه است.
سربينه حمام نيز هشت ضلعي به اضلاع 5/3 متر و ارتفاع 5/8 متر است و گنبد بزرگ آن بر روي جرزها و هشت ستون سنگي هشت بَر استوار شده است . همه ستون ها داراي سرستون هاي سنگي مقرنس هستند كه به وسيله ملات سرب مذاب به ستون وصل شده اند . گنبد سربينه داراي كاربندهاي جالب مزين به آهك بري هاي زيبا است . سكوهاي رخت كن با طاق ضربي پوشيده و در زيرأن كفش كن هايي تعبيه گرديده است گرم خانه فضايي است كه از چهار ستون سنگي هشت بر و دو حوض بزرگ مستطيل شكل و اتاقيبا گنبد قيراندود تشكيل شده است .
نور داخل سربينه و گرم خانه به وسيله روزني كه نوك گنبد قرار دارد تأمين مي شود و گويا بر روي آن روزنه ها سنگ هاي مرمر نازك و ظريفي نصب بود كه نور آفتاب از آن نفوذ مي كرد و داخل حمام را به صورت يكنواخت،روشن و شستشو كنندگان را از نگاه نامحرمان حفظ مي نمود .
حمام مهرآباد
حمام مهرآباد يكي از معروف ترين گرمابه هاست كه تاريخ بناي آن به دوره قاجار مي رسد و از پنج بخش تشكيل شده است.1 – تالار رخت ركن 2 – محل نظافت 3 – تالار شستشو 4 – گرم خانه 5 – خزينه آب
تالار بزرگ رخت كن شامل يك گنبد بزرگ و چهار گنبد كوچك و چهار طاق در چهار طرف آن است و يك حوض بزرگ سنگي نيز در زير گنبد بزرگ وجود دارد . تالار رخت كن از طريق راهروي باريكي وارد تالار استحمام مي شود كه از نظر طراحي معماري تا حدي شبيه تالار رخت كن است . در ضلع شرقي تالار استحمام ،دو اتاق با سقف گنبدي به عنوان خلوتي يا شاه نشين وجود دارد كه مخصوص استحمام افراد سرشناس بود. تالار استحمام با چهار پله ، پس از عبور از يك در كوچك وارد خزينه مي شود كه آخرين مرحله استحمام است . پس از بيرون آمدن از خزينه بايستي از حوضچه هاي كوچك آب سرد عبور كرد.
آب مصرفي گرمابه از چاهي كه در كنار خزينه قرار دارد ، توسط منجنيق مخصوصي استخراج مي شد و از طريق لوله هاي باريك سفالي كه در ديوارها تعبيه شده بودند به داخل گرمابه هدايت مي شد . تاريخ بناي اين حمام مربوط به دوره شاه طهماسب است و با توجه به شيوه ساخت و مقايسه با ساير حمام ها مي توان آن را به دوره صفويه نسبت داد .
از ساير حمام هاي تاريخي آذربايجان شرقي مي توان حمام هاي زير را نام برد:
حمام هاي شازده تبريز ، حكم آباد تبريز ، نوبهار تبريز ، نوبر تبريز ، سرهنگ تبريز ، سراب ، جلفا ، ميلان ، اسكو ، حاجي موسي مرند ، حاج فتح الله بناب ، چهارسوق مراغه ، چهار سوق آذرشهر .
ـ پـل‌ها
پل آجي چاي
اين پل از قديمي ترين پل هاي تبريز است كه در شمال غرب اين شهر بر روي " تلخه رود " قرار گرفته است . اين پل با 16 دهنه به طول 100 متر و عرض 5 متر همواره بر اثر طغيان هاي تلخه رود و گاه نيز توسط متجاوزين به شهر تخريب گرديده و پس از چندي دوباره بازسازي شده است . نام اين پل را اولين بار درمتون صفويه و در زمان شاه اسماعيل اول در " سفرنامه ونيزيان " مي بينيم .از ديگر پل هاي قديمي تبريز كه بر روي نقاط مختلف " مهران رود " بنا شده پل سنگي ، پل قاري ، پل صاحب الامر و پل منجم را مي توان نام برد كه هركدام داراي چند چشمه طاق به شيوه سنتي است .
پل خدا آفرين
روي رودخانه ارس دو پل تاريخي به فاصلهحدود100 متر از يكديگر بنا شده اند كه به نام خداآفرين مشهورند .اولين پل منسوب به قرن ششم هجري ( دوره سلجوقيان ) است . طول اين پل 160 متر است كه 120 متر آن متعلق به ايران و 40 متر آن متعلق به جمهوري آذربايجان است . اين پل از 15 طاقي جناقي و هلالي با ابعاد نامساوي تشكيل شده است . اتكاي پايه طاق ها بر صخره هاي طبيعي بستر رودخانه ارس ، علت عدم تساوي آنهاست. مصالح ساختماني اين پل سنگ هاي قلوه و لاشه در قسمت پايه ها و آجر در ساختمان طاق ها،و ملات آن آهك و گچ است .پل دومِ خداآفرين حدود 120 متر طول دارد و داراي 10 طاق است . اين پل منسوب به دوره ي صفوي است و از سنگ تراشيده با ملات گچ و آهك ساخته شده است .
پل دختر ، ميانه
در بين راه زنجان – ميانه ، جايي كه رودخانه قزل اوزن به دامنه شرقي قافلان كوه مي رسد پل زيبايي واقع شده كه به پل دختر معروف است .تاريخ بناي اين پل روشن نيست؛ باستان شناسان پايه هاي پل را متعلق به عهد ساساني يا قبل از آن مي دانند ولي با توجه به معماري پل و ويژگي هاي آن مي توان تاريخ بناي حاضر را متعلق به قرن هشتم هجري دانست.
پل دختر ميانه يك بار در دوره ي " آغا محمد خان قاجار " تعمير شد . اما در 20 آذر سال 1325 قوايبيگانه هنگام عقب نشيني از برابر نيروهاي دولتي براي جلوگيري از پيشرفت ارتش ايران طاق چشمه ي وسط پل را با مين منفجر كرد كه هنوز هم به همان صورت باقي است .
پل دختر داراي سه چشمه بزرگ و پايه هاي سنگي عريض است و دهانه وسطي نسبت به دهانه هاي طرفين بزرگ تر و داراي طاق بلندتري است .
پل شهر چاي
در 12 كيلومتري جنوب شهر ميانه در نزديكي روستاي " تازه كند " پل شهر چاي بر روي رودخانه شهرچاي كه يكي از شاخه هاي قزل اوزن است ، ساخته شده است. طول اين پل 260 مترو عرض آن 9/7 متر و داراي 23 چشمه با طاقي جناغي به ارتفاع حدود 5/5 متر است .از ساير پل هاي تاريخي مي توان به اسامي زير اشاره كرد :
پل هاي منصور و قاري و سنگي تبريز و نيز پل پنچ چشمه و ليلان چاي بناب،همچنين پل حسام الدوله مراغه و قلي كندي ملكان .
ـ تپه هاي باستاني
يانيق تپه
يانيق تپه كه " قره تپه " نيز ناميده مي شود در 31 كيلومتري جنوب باختري تبريز و در 6 كيلومتري شمال خسرو شهر در جنوب شرقي روستاي " تازه كند" واقع شده است . در اين تپه يك هيأت انگليسي به رياست " چارلز بورني " در مرداد ماه سال 1339 كاوش هاي علمي به عمل آورد . به نظر " بورني " قدمت اين تپه به اواخر هزاره سوم پيش از ميلاد مي رسد كه با اواخر عصر سنگ و مس و اوايل عصر مفرغ در آذربايجان مقارن است .آثار به دست آمده نيز اين نظريه را تأييد مي كند.جالب ترين كشف اين حفاري ، خاك برداري از بنيان و ديوارهاي خشتي بدون روكش 23 بناي دايره اي شكل است كه به نظر سرپرست هيات حفاري به استثناي دو بنا ، همه آنها خانه هايي بوده اند با انباري و سكو و طاقچه و اجاق و آخور و ... قطر هيچيك از اين خانه ها از حدود شش متر تجاوز نمي كرد .يكي از دو بناي مذكور احتمالاَ به نگهداري آذوقه و غلات و حبوبات اختصاص داشت. راه ورودي اين بنا نه از ديوارهاي اطراف ، كه از سقف بود و براي آمد و رفت به آنجا از نردبان استفاده مي شد.
بناي دوم بنايي دايره اي شكل و جدا از قسمت هاي ديگر است و حدس زده مي شود كه به عنوان كارگاه مورد استفاده قرار مي گرفت.
در اين تپه آثاري چون آسياب دستي، داس سنگي و سفال به دست آمده است. ظروف يافته شده در اين تپه حاكي ازتأثير سنت هاي مفرغ مقدم آناتولي شرقي است كه تا قفقاز گسترده بود . غير از وسايل ياد شده ، آلات و ادوات و ظروف ديگري چون هاون ، تيشه و تيغه ي سنگي ، تيغه خنجر مسي ، دو مُهر از گِل نپخته ، چهار چراغ گلي ، سيوها ، باديه ها ، خم هاي دهان گشاد بزرگ و كوچك و بي دسته و دسته دار و نيز سفال هاي زيادي در جريان كاوش هاي " يانيق تپه " كشف گرديد.
سفال هاي يافته شده به طور كلي دست ساخت و معمولاَ سياه رنگ و صيقلي و به ابعاد،اشكالو تزيينات،مختلف و متفاوت هستند . نقش هاي هندسي بر بدنه ي ظروف عموميت دارند . اما نمونه هايي از نقش هاي پرندگان و حيوانات شاخدار نيز ديده مي شود.
----------------------
منابع :
www.parsidoc.com
کتاب میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی
زهره پری نوش - سایت تبیا