شخصیت و جایگاه سعدی درتاریخ ادب پارسی

خـــــدایا بـه حق بنی فـــاطـمـه
كه بــــر قـــولم ایمــان كنم خاتمه
اگر دعـــوتــم ردكـنـی ور قبــول
مــن و دسـت و دامــان آل رســول

برای شناخت بیشتر سعدی باید گذشته‌ی سعدی را بررسی كنیم و ببینیم كه سعدی در چه خانواده ای به دنیا آمد، چگونه رشد كرد و پرورش یافت و چگونه سعدی، سعدی شد.
اگر از سعدی تجلیل می‌شود صرفاً به لحاظ لطافت‌های ادبی و ظرافت‌های خاص گفتاری و نوشتاری او نیست بلكه می‌خواهیم هم از لفظ و هم معنی تجلیل كنیم.
سعدی در یك خانواده مذهبی و روحانی پا به عرصه‌ی وجود می‌نهد و تحصیلات مقدماتی را در شیراز می‌گذراند. در خردسالی پدر خود را از دست می‌دهد، اما در همان ایام كوتاه ، تربیت پدرانه و خانوادگی تاثیرات مثبتی بر روح و روان او می‌گذارد.
در شیراز تحصیلات خود را ادامه می‌دهد اما روح تشنه اش سیراب نمی‌شود و به نظامیه بغداد می‌رود و در آن جا در رشته‌های مختلف تحصیل می‌كند. در رشته فقه، اصول فقه، حدیث شناسی، زبان و ادبیات عربی تبحر پیدا می‌كند.
نثر مسجع او نشانگر تسلط بر زبان عربی است. همچنین فن وعظ و خطابه را كه در آن جا كلاس‌های خاصی برای این فن برپا می‌شد فرا می‌گیرد و فارغ التحصیل ارشد و ممتاز وعظ و خطابه آن زمان نظامیه بغداد می‌شود.
در نتیجه‌ی اندوخته‌های گران و سفرهای فراوان و یادداشت‌ها و نگارش مطالب ارزنده درباره‌ی سیر و سیاحت و اندرز و داستان‌های عبرت آموز ، دو كتاب خویش را ترتیب می‌دهد كه چكیده‌ی یك عمر تجربه‌ی ارزشمند این شخصیت فرهیخته است.
عوامل اصلی در ساختار شخصیت او شامل تربیت و اصالت خانوادگی، تحصیلات دینی و محیط‌های فرهنگی و سفرهای ویژه و دیدار با شخصیت‌ها و همچنین مردم عادی، سعدی را این چنین می‌سازد كه نثر و نظم او برای دیگران اثر بخش می‌شود.
سعدی مسلمان محب اهل بیت(ع) است كه از شعرهایش مشخص است. او وحدت اندیش و تقریب باور است.
متعصب و فرقه گرا نیست. سعدی طرفدار اتفاق و اتحاد است:
حسنت به اتفاق ملاحت جهان گرفت
آری به اتفاق جهان می‌توان گرفـت
سعدی اهل عرفان مثبت است كه در آن عرفان اصیل نمایان است. زیرا شخصیت‌های این گونه به دنبال پوست نبودند،بلكه به دنبال مغز بودند. شاهدش گفتارشان وروش و منش زندگی آن‌ها است.
سعدی دین را در متن زندگی دخالت می‌داده و كسی نبوده كه در گوشه ای بنشیند و عزلت اختیار كند وكتابی تدوین كند. البته به بزرگان عرفان احترام گذاشته است. از شیخ شهاب الدین سهروردی، شیخ عبدالقادر گیلانی، بایزید بسطامی، معروف كرخی و تنی چند از عارفان در كتاب خود نام برده و از آنان به نیكی یادكرده است.
بوستان سعدی كه آن را «سعدی نامه» هم می‌گویند بیش از چهار هزار بیت دارد و در بحر متقارب سروده شده است و به سبك شاهنامه است. البته لفظ و سخن خاص خود را دارد با لطافت‌های ویژه سعدی، گرچه بر وزن شاهنامه است. وقتی آن را می‌خوانید احساس نمی‌كنید كه شاهنامه است و همین طور شاهنامه را كه می‌خوانید فكر نمی‌كنید كه دارید بوستان را می‌خوانید.
سعدی یك انسان اجتماعی است كه در زمینه اخلاق فردی، اجتماعی، تربیت و مناسبات خانوادگی و حتی شیوه حكومت داری، سخن و حرف دارد. در ابواب مختلفی كه در كتاب او هست از عدل و احسان، شور و مستی، تواضع و قناعت ، رضا، تربیت، شكر و عافیت، توبه و سپس مناجات سخن می‌گوید.
گلستان سعدی پربارترین نثر فارسی است كه در كمتر از سه ماه نوشته شده است. ولی دست مایه آن تجربه‌ها و مشاهده‌ها و معاشرت‌ها و تعامل‌ها و گفتگو‌های ارزشمندی است كه در سفرهای گوناگون ، در دیدار با شخصیت‌ها و مردم عادی، مگان‌های مختلف و همچنین تحصیلات فراوانی كه داشته به دست آمده است. گلستان شامل اخلاق و پند و اندرز است و ذكر حوادثی كه نتایج اخلاقی و تربیتی در بردارد.
سعدی به دنبال نقل حادثه نیست. بلكه به دنبال این است كه از آن برای بهبود زندگی انسان‌ها نتیجه بگیرد.
گلستان ، تصویر جهان و زندگی است. تصویر زیبایی‌ها و زشتی‌ها و واقعیات زندگی كه هنرمندانه بیان شده است.
در گلستان به زنان عنایت خاص شده است. شما می‌دانید معمولاً مردها را به عنوان قهرمان داستان‌ها انتخاب می‌كنند و یا بعضی نویسنده‌ها به زنان پرده نشین در حكایت‌ها نقش خاصی نمی‌دهند. اما در چندین مورد ، قهرمان داستان سعدی ، زن است و او در مورد آن‌ها سخن گفته است.
نثر سعدی در گلستان، نثر مسجع است، اما به گونه‌ی ابتكاری كه ثقیل و سنگین نیست. واژه هایی را انتخاب كرده و به هم پیوسته كه طنین موسیقی و آهنگ مناسب و موزون و دلنواز به گوش می‌رساند.
بیشتر اشعار گلستان از خود سعدی است و جالب این است كه این ابیات برای شاهد مثال نیست بلكه برای ادامه مطلب است، از نثر به نظم می‌آید و مطلب را كامل می‌كند.
در زمینه‌ی قصیده ، خوب هنرمندی كرده هر چند حوزه عمل سعدی بیشتر غزل است.
غزلش سرشار از اشتیاق، احساسات رقیق و دقیق و عاشقانه، ساده و روان و در سبك خاص خود.
غزل سعدی سهل ممتنع است و هر شاعری گمان می‌كند می‌تواند در این عرصه وارد شود. اما در برابر هنرمندی او ناتوان می‌شود.

سعدی اگر عـاشقی كنی و جوانی
عشق محمد بس است و آل محمد

مشروح این مقاله توسط آقای سعید معزالدین در همایش بزرگداشت شیخ مصلح الدین سعدی در تالار اجتماعات خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در لاهور پاكستان ایراد شده است.