مسجد، مکانی برای سجود از سر بندگی، مکانی برای گزاردن سجده انسان و محل خشوع و خاکساری او در برابر رب و خالق هستی، و سبب پیدایی آن هم همان میثاقی است که در روز الست از ارواح آنان بنا بر اراده و خواست باریتعالی ستانده شد، آن میثاق و پیمانی که شادمانی را در عالم کون و مکان رقم زد و تا ابد بیابید و این البته در رسای همان پرسشی است که عالم را از غریو نشاط نیز لبریز نمود و میثاق ازلی عبودیت و تمکین فرزندان آدم ابوالبشر گردید.
تجلی هنر و ذوق مسلمان مومن در ساختن و پرداختن مسجد و آراستن آن بواقع ناشی از یک چنین شور و شعفی است که فی الحال در آن روز مبارک بر او چیره گشت و ذهن و جان او را سرشار از ادای دین به آن پاسخ و شهادتی نمود که در محضر جان عالم و جمله مخلوقات ، ادا کرد.
تا آنجا که از ظاهر تنزیل مستفاد می شود، مسلمانان وظیفه دارندمساجد را معمور و آباد کنند، امری که هم ظاهر و هم باطن آن موکد است، تا جا و مکانی باشد برای هرچه نزدیکتر شدن و یکرنگی گرفتن، هم پیمانی و هم عهدی محبت ورافت و البته همدلی و همراهی و اگر مقدم بر خویش نداشتند لااقل مانند خویش پنداشتن سایرین.
بدنبال شکرگزاری و فراغت از ادای فریضه جماعت، کار رتق و فتق امور حل مسائل و مشکلات جامعه مسلمانان و بالاخره یک مجمع (Forum) حقیقی و واقعی در تحقق آیه مبارکه «و امرهم شورا بینهم» فرصت و قضایی که جز در دوران حیات رسول (ص) و سدر اول هیچگاه دیگر دست نداد، گویی آن شور و حال با زمان خود گره خورده باشد، مسلمانان در فراق آن تا به امروز چشم براه دارند و لاجرم از ستیز با یکدیگر نیز معذورند، چون بقول خوجه شیراز: «چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند» و هر یک بخیال و در پی سرابی شتافتند.
مساجد در سرزمین های اسلامی محل تلاقی و هم سویی هنرها و ذوق ها و خلاقیت هایست که در حیطه و توان انسان مسلمان است. بنابراین تا به امروز مزید برابر از خلاقیت در فضاسازی و برآوردن نیازهای جسمی و روحی مومنان و ایجاد و خلق فضایی یا جذبه و کشش روحانی و پر رمز و راز، موجبات خلوت بندگان را با خالق و معبود خویش فراهم آورده است.
در این میان تابش انوار خورشید از طریق روزنه ها و شکاف ها بر این جذابیت و کشش معنوی به غایت افزوده است و معماران سرزمین های اسلامی، در طول تاریخ یکهزار و چهارصد ساله شریعت مقدس، همواره سعی در تلفیق استادانه فضاهای مصنوع خود با نور، آب و طنین آوای کلام ا... به کمک موسیقی دل انگیز آن در هر گوشه از بنای مسجد را داشته اند.
در این میان قریحه و استعداد ایرانیان در تزیین رنگارنگ بنای مساجد با افزودن احجام ظریف تزیینی و تکرار موزون آنها به وحدت فرم و فضا کمک شایانی نموده است.
مساجد ایرانی در قرون اولیه بعد از ظهور اسلام همچون مسجد تاریخانه دامغان در نهایت سادگی به سبک و شیوه معماری مسجدالنبی در مدینه و مسجد کوفه، مشتمل بر یک تالار ستون دار بوده که ستون های آن تا نزدیک محراب ادامه می یابد و سقف آن از تکرار چهار طاقی ها و قوس هایی به شیوه معماران دوران ساسانی در کنار یکدیگر که توسط خشت های پخته ایجاد گردیده، ساخته شدند.
البته در ایران مساجد دیگری هم قبل و بعد از مسجد تاریخانه ساخته شد که دارای تزیینات و گچ بری هایی به سبک و شیوه مرسوم در دوران ساسانی بوده است. مثلا مسجد فهرج که مربوط به قرن اول هـ . ق است و مسجد جامع نائین که تاریخ بنای آن به قرون بعد از مسجد تاریخانه می رسد، دارای تزئیناتی با استفاده از گچ بری در فضای داخلی و شبستان است که نشان از هنر دوران متقدم در سرزمین ایران دارد.
با این وجود در دوران معاصر، به رغم دست یابی به مصالح و مواد بسیار مرغوب و مقاوم و نیز استفاده از تکنولوژی های نو و پیشرفته در امر احداث بنا که مرهون دانش و یافته های علمی دنیای امروز است و موجبات انعطاف فراوانی را در خلق فرم و قضا بوجود آورده، از نقطه نظر معماری تا کنون دست آورد قابل ذکری در ایران ساخته نشده است.
بنابراین اکنون بسیار بجاست تا نهضتی سراسری در زمینه ساخت مسجد پس از یک دوران طولانی رخوت و فترت توسط معماران مسلمان با برنامه ریزی و هدایت دولت و کمک و پشتیبانی مومنان در کشور ایجاد گردد.
مسجد، مکانی برای سجود از سر بندگی، مکانی برای گزاردن سجده انسان و محل خشوع و خاکساری او در برابر رب و خالق هستی، و سبب پیدایی آن هم همان میثاقی است که در روز الست از ارواح آنان بنابر اراده و خواست باریتعالی ستانده شد.