دين و اسطوره و تأثير آن بر هنر

هنر و آثار هنری بازمانده از دوران باستانی زندگی بشر، نشان دهنده ی پیوند امر قدسی (دین) با تخیل یا تجربه ی هنری بشر است؛ به همین دلیل، دین، در مقام منبع الهام‌های معنوی برای خلاقیت و فرهنگ بشری، انسانیت (بندگی) و الوهیت (خداوندگاری) را از طریق آیین و اسطوره به هم می‌پیوندد و هنر، با دیداری كردن تجربه ها، قصه‌ها و آرزوها، ابعاد ناشناخته ی شخصیت انسان را به تصویرهایی قابل مشاهده ترجمه می‌كند و نقش قطعی را در تحول همه ی دین‌های جهانی ایفا می‌نماید؛ چرا كه در اجرای آیین‌ها و روایت اسطوره ها، دین و هنر، چه در نظر و چه در عمل، با یكدیگر قرین می‌گردند. به عبارت دیگر، هنر، در جستجوی زیبایی، همان هدف دین را- كه رستگاری و اعتلای انسان هاست - در قالب الگوهای والای آرمانی یا مقدس، به انسان‌ها ارائه می‌نماید.

هنگامی كه اهداف موجه و موثق دینی، از طریق تصویر، بیان می‌گردند، هنر، به یك رسانه ی دینی تبدیل می‌شود و این صورت ارتباطی منحصر به فرد، باورها و رسوم و ارزش‌ها را تقویت می‌كند.(1) آنچه از این رهگذر، به دست آمده، این است كه هنر، هر گاه در خدمت دین قرار گرفته و از آن تأثیر پذیرفته است، خود را جاودانه نموده و هر گاه رو در روی دین قرار گرفته، به ورطه ی روزمرگی و بیهودگی و زوال افتاده است، چنان كه در دوران معاصر، شاهدیم كه در كنار تعالی هنر دینی، به خدمت گرفتن هنر برای اهداف پست و بر خلاف رسالت ادیان، (از قبیل: استفاده از هنر برای بهره برداری‌های جنسی، ترویج پوچی، القای برتری نژادی و...) است. اسطوره ها، شخصیت‌های برجسته و ماندگاری هستند كه در بخش تاریك تاریخ ملت‌ها (یعنی پیش از شروع تاریخ نگاری و كتابت) زیسته اند و به دلیل نقل شفاهی و سینه به سینه، با اشیا و حوادث و سمبل‌ها و آرمان‌های ملت‌ها درآمیخته اند و به نمادهای هویتی برای آنها و فرهنگشان تبدیل شده اند، گرچه به تمامی حقیقتا ندارند و در وجودشان، حقیقت و رؤیا (آرمان)، به هم گره خورده است، مانند: سیمرغ (هما) و زال و رستم در فرهنگ ایرانی و گیلگمش در بین النهرین و حاتم طایی در حجاز و اطلس و آشیل در یونان. رابطه ی دین و هنر دین، از جهت ماهیت درونی و باطنی، حقیقتی آرمانی و متعالی است كه ذاتا مطلوب بشر است و هر انسانی، بالطبع در آرزوی دستیابی به آن است. این حقیقت كه - به «كمال مطلق» تعبیر شده است-، بر تمام زندگی انسانی كه در جستجوی كمال است، تأثیر می‌گذارد و او را در یك نظام عقیدتی و رفتاری كه مجموعه‌ای از هست‌ها و نیست‌ها و بایدها و نبایدها و بهترین ابزار و راه برای دست یافتن به آن كمال مطلق است، قرار می‌دهد.(2) امروزه، هم تأثیرات ادیان الهی و هم غیر الهی در هنر، مورد بحث قرار می‌گیرد؛ چرا كه از دیدگاه پژوهشگران معاصر، دین، مجموعه‌ای از اصول ثابت، احساسات و حركات جمعی است كه فرد را عمیقا تحت تأثیر قرار می‌دهند و در كارهای روزمره ی او، مخصوصا خلق اثر هنری، جلوه گر می‌شوند.(3) شافتس بری (Shafts Bury) در تعریف هنر و زیبایی شناسی آن می‌گوید: «زیبایی، فقط به وسیله ی روح، شناخته می‌شود و خداوند، زیبای اصلی است».(4) فیخته (Fikhteh)، به نوعی، حرف او را تأیید نموده، می‌گوید: «هنر، ظهور و بروز روح زیباست و مقصدش تعلیم و تربیت. مقصود از هنر، تربیت متوازن سراسر وجود انسان است».(5) اما هگل (Hegel)، هنر را «تحقق همانندی تصور زیبایی با حقیقت زیبایی» می‌داند كه «در كنار دین و فلسفه، راهی برای درك و بیان عمیق ترین مسائل انسانی و عالی ترین حقایق روح است.»(6) در این میان، لئو تولستوی، در تعریفی زیبا از هنر می‌گوید: «برای این كه هنر را دقیقا تعریف كنیم، پیش از همه، لازم است كه به آن، همچون یك وسیله ی كسب لذت ننگریم؛ بلكه هنر را یكی از ملزومات حیات بشری بشناسیم».(7) پیداست كه همه ی این تعاریف، تعریف «هنر متعهد به آسمان» یا «هنر متعالی» است. با مد نظر قرار دادن تعاریف بالا، می‌توان هنر را «شكلی نو و دل پذیر و نمودی پرجاذبه از حقیقتی اصیل و ماهیتی آرمانی» دانست كه ریشه در فطرت پاك انسان دارد و او را از «آنچه هست» به سوی «آنچه باید باشد»، راهنمایی می‌كند. به عبارتی، می‌توان چنین نتیجه گرفت كه هنر متعالی، مانند دین، سعی دارد تا با توجه دادن انسان به فطرت پاك و الهی خود، همان اهداف دین (یعنی تقویت و تصحیح رابطه ی انسان با: خدا، خود، همنوعان و جهان هستی) را محقق سازد. هنر دینی و هنر غیردینی آیا تقسیم پذیری هنر، به دینی و غیردینی (غیر متعهد به دین) درست است؟ یا این كه اصلا این نوع تقسیم بندی، وجود خارجی ندارد؟ نظرات در این باره مختلف اند. عده‌ای معتقدند كه دین، هنر را محدود كرده و به نوعی آن را در خود، حل نموده است. در عین حال، گروهی دیگر، نظر بر این دارند كه هنر را هنگامی می‌توان هنر نامید كه در راه دین، قدم بردارد و تلاش كند تا انسان به هدف دین - كه همان رشد و تعالی انسان است-، نزدیك شود. از این دیدگاه، هنر، یك ابزار است و هر هنری كه از جنسی جز این باشد، جادو و تزویر و شعبده است.(8) تیتوس بوركهات (Titus Burkhart)، فریتیوف شووان (Frithjof Schuon) و ارسطو، شخصیت‌های برجسته‌ای هستند كه از تقسیم بندی هنر به دینی و غیردینی، دفاع می‌كنند. آنها اعتقاد دارند كه هنر، خوب است، به شرطی كه احساسات خوب را ترویج كند. هنر نباید راستی و راستگویی را از دست بدهد و گناه و فساد را ترویج كند.(9) تولستوی كه شاید بتوان او را از بارزترین شخصیت‌های مدافع هنر دینی - اخلاقی دانست، در این زمینه می‌گوید: «تنوع احساساتی كه ناشی از شعور دینی اند، بی‌پایان است و همه ی این احساسات، تازه اند؛ زیرا شعور دینی، جز نشانی از رابطه ی جدید انسان با جهان در جریان نظام خلقت، چیز دیگری نیست».(10) و در جایی دیگر، ضمن انتقاد از هنر غیردینی می‌گوید: «احساس لذت جنسی - كه فرودست ترین احساسات است و نه تنها در دسترس انسان قرار دارد، بلكه همه ی حیوانات نیز بدان دسترسی دارند-، موضوع اساسی تمام آثار هنری عصر جدید را تشكیل می‌دهد».(11) علامه محمدتقی جعفری نیز ضمن تأكید و تأیید بر هنر دینی و انتقاد از هنر غیر دینی، هنری را متعهد می‌داند كه «آنچه هست» را به سود «آن چه باید بشود» تعدیل كند.(12) افرادی كه معتقد به دسته بندی هنر به دینی و غیردینی هستند، یك سری ویژگی‌ها را بر می‌شمارند و بیان می‌كنند كه همراه بودن هر یك از این خصوصیات، با هنر، باعث دینی شدن آن هنر می‌گردد. این ویژگی‌های برشمرده شده، عبارت اند از: كاركرد هنر؛ مكان اثر هنری؛ موضوع و یا شمایل نگاری اثر هنری؛ معنویت و عقاید هنرمند در خلق اثر هنری؛ حمایت یك اجتماع دینی از یك اثر هنری.(13) در عین حال، نمی‌توان منكر این شد كه در طول تاریخ، برخی از ادیان، بعضی هنرها را از صحنه ی جامعه حذف كرده اند و در قبال آن، به توسعه ی هنرهای دیگر پرداخته اند؛ به گونه‌ای كه هر زمان در یك مركز دینی، عناصر معتقد به كلام، بر عناصر معتقد به ماده، چیره شده، تصویرشكنی، شمایل شكنی و در نتیجه، عدم رشد هنرهایی مانند نقاشی و مجسمه سازی را سبب شده است. در مقابل، خوش نویسی و تذهیب - كه جزو هنرهای تزیینی به حساب می‌آیند -، درخشش بیشتری یافته اند.(14) دكتر غلامرضا اعوانی، معتقد است كه فهم‌های ظاهری و سطحی از دین در بعضی از جوامع، موجب شده است تا برخی ادیان، هنر را كنار بگذارند.(15) این بیرون راندن هنر و هنرمندانگی از بستر زندگی افراد، موجب ركود و رخوت در آفرینندگی و زایندگی در اندیشه ی انسان‌ها می‌شود(16) كه نمونه ی بارز آن، در عصر حاضر را می‌توان در مكاتب فكری افراط گرایانه‌ای مانند القاعده و طالبان و... مشاهده نمود. در یك تقسیم بندی كلی، روابطی را كه بین دین و هنر می‌توانند به وجود بیایند؛ به این صورت می‌توان ترسیم كرد: ارتباط اقتدارگرایانه كه دین بر هنر چیرگی پیدا می‌كند و در آن، هنر، با توجه به جایگاه ثانوی‌ای كه یافته است، در خدمت خواسته‌های دین قرار می‌گیرد. در این جا هنر را می‌توان «تبلیغات دیداری» تعریف كرد؛ اما هنگامی كه دین و هنر، قدرت یكسان دارند و سعی دارند كه بر یكدیگر چیره شوند، رابطه ی تقابل، بین آنها به وجود می‌آید و رابطه ی جدایی خواهانه، بین دین و هنر، هنگامی رخ می‌دهد كه هر دو، مستقل از هم و بی‌توجه به هم عمل كنند. در مقابل این نوع رابطه، گاه، دین و هنر، آن گونه در هم ادغام می‌گردند كه تشخیص این مطلب كه هنر از كجا آغاز می‌شود و سنت دینی، كجا پایان می‌یابد، دشوار می‌شود.(17) بررسی نمونه‌های تأثیر دین بر هنر تاریخ به ما نشان داده است كه ماندگارترین آثار و جلوه‌های هنرنمایی انسان و غنی ترین نشانه‌ها و نمادهای زیباشناختی، در دوره هایی حاصل آمده است كه حس دینی و تجربه ی امر قدسی (رابطه با ماورای طبیعت)، فضای غالب بر جامعه بوده است.(18) برای نمونه، اهمیت منظره در نقاشی‌های مردم چین، از بازگشت به طبیعت - كه یكی از اصول پنج گانه ی آیین تائو است -، نشئت گرفته است. از جلمه هنرهایی كه دین در آن بسیار مؤثر بوده، هنر معماری است. به طور مثال، ضرورت یا عدم ضرورت نیاز به مكان ویژه برای انجام دادن عبادات یك آیین، موجب پیشرفت یا عدم پیشرفت این هنر گردیده است. به عنوان نمونه، آیین ودایی هند، داشتن محل سرپوشیده را برای پرستش، لازم نمی‌دانسته است؛ اما آیین بودایی، معتقد به حفظ اشیاء و بقایای انسان‌های مقدس است و ساختمان سازی، در این عقیده، تشویق می‌گردد. همین مسئله، توجیه كننده ی ساخت اهرام مصر، همراه با ویژگی‌های خاص معماری این مكان‌ها نیز هست، در حالی كه آثار به جای مانده، نشان دهنده ی آن است كه مردم آن سرزمین، به معماری خانه‌های خود، توجهی نداشته اند؛ چرا كه بر اساس عقاید ایشان، سكونتگاه واقعی انسان، گور است. لذا توجیهی برای آراستن خانه هایی كه زندگی در آن موقت است، نمی‌دیدند. حتی كوچكی یا بزرگی معابد نیز بر اساس باورهای دینی بوده است. خدایان یونان كه مظهر قدرت‌های طبیعی بوده اند، معابد محدود و كوچك دارند، این در حالی است كه معابد مسیحیان و مساجد مسلمانان، به دلیل آن كه خدایشان بزرگ و بی‌نهایت است، فراخ است و با برج و مناره اش می‌خواهد از میل تمام ساختمان‌های اطراف خود، به طرف آسمان بالا رود.(19) گاهی روابط بین كشورها، باعث شده است كه دین‌های كشورهای مرتبط با هم، در هنر یكدیگر نیز تأثیر بگذارند. از جمله، می‌توان معماری مناره و گنبد را كه اسلام به هند آورد یا تأثیرات آیین بودا بر جزایر ژاپن را مثال زد. یكی دیگر از مهم ترین اثرات دین در آثار هنری، نگرش‌های دینی به تصویرها و پیكره نگاری است كه به طور كلی، به شمایلی، غیرشمایلی و یا شمایل شكنانه تقسیم می‌شوند. نگرش شمایلی، طرفدار كاربرد تصویر است و آن را مبتنی بر واقعیتی قابل مشاهده و شناخته شده، تفسیر می‌كند. این نگرش، در شكل افراطی اش به بت پرستی نزدیك می‌شود. نگرش غیرشمایلی نیز از تصویر استفاده می‌كند؛ اما آن را نمادی از واقعیت مقدس، تفسیر می‌كند. این نگرش، در شكل افراطی خود، از بازنمایی پیكر انسانی پرهیز كرده، در عوض، از نمادگرایی منحصر به فرد خود حمایت می‌كند؛ اما نگرش شمایل شكنانه، نقش تصویر، چه به صورت پیكره و چه نمادین را نفی می‌كند و در شكل افراطی اش می‌كوشد تا تصویر را از بین ببرد. تغییر این نوع نگرش‌ها در طول تاریخ، موجب تغییر استفاده از تصاویر گردیده است. به عنوان مثال: پیكره نگاری در صدر اسلام به واسطه ی احتمال شیوع دوباره ی بت پرستی، تحریم شد؛ اما در زمان كنونی، به دلیل رفع این شبهه، حرمت آن تقریبا رو به از بین رفتن است.(20) آنچه از این بحث می‌توان نتیجه گرفت، این است كه به یقین، باورهای دینی (اعم از ادیان الهی و غیرالهی)، در هنر هنرمندان، مؤثر است و خواهد بود. آثار به جای مانده از دوران ماقبل عصر مدرن نیز مؤیدی بر این مطلب است.

پی‌نوشت‌ها:

1- مقاله ی «دین و هنر»، آپوستولوس كاپادونا، مترجم: فرهاد ساسانی، مجله ی بیناب، شماره ی 100 (آبان 1383). 2- ر.ك: مقاله ی «دین و هنر»، سجاد چوبینه، سایت فیروزه، 1386/6/24، با این نشانی: html. 78 - www.firooze.com / article - fa 3- ر.ك: مقاله ی «دین، فرهنگ و هنر»، گلایل پزند، سایت ماندگار، مرداد 1383، با این نشانی: www./ mordad83/1383 / mandegar.info dinvafarhang.html 4- هنر چیست؟، لئو تولستوی، مترجم: كاوه دهگان، تهران: امیركبیر، 1372، دوازدهم، ص 28. 5- همان، ص 32. 6- همان، ص 34. 7- همان، ص 54. 8- ر.ك: «گفتگو با دكتر حكمت الله ملاصالحی»، روزنامه ی ایران، 10 دی 1384. 9- ر.ك: شناخت و تحسین هنر، سیمین دانشور، تهران: كتاب سیامك، 1375، ص 134. 10- هنر چیست؟، ص 84. 11- همان، ص 86. 12- ر.ك: زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، محمدتقی جعفری، تهران: مؤسسه ی تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1385، ص 30. 13- ر.ك: مقاله ی «دین و هنر»، كاپادونا، ص 103-104. 14- ر.ك: مقاله ی «دین، فرهنگ و هنر»، سجاد چوبینه. 15- مقاله ی «حضور الله در هنر مقدس»، غلامرضا اعوانی، روزنامه ی جام جم، 20 شهریور 1384. 16- ر.ك: مقاله ی «گفتگو با دكتر حكمت الله ملاصالحی». 17- ر.ك: مقاله ی «دین و هنر»، كاپادونا، ص 100-101. 18- ر.ك: مقاله ی «گفتگو با دكتر حكمت الله ملاصالحی». 19- ر.ك: مقاله ی «دین، فرهنگ و هنر». 20- ر.ك: مقاله ی «دین و هنر»، سجاد چوبینه.

منبع: مجله حدیث انتهای پیام