جناب آقایان سید حسین فدایی حسین، و محمد علی خبری در مقاله‌ای تحت عنوان "تئاتر کاربردی و بازسازی شرایط جنگ در مناطق عملیاتی"، این مهم را نیز بررسی کرده‌اند، ما در این مطلب خلاصه‌ای از آن مقاله را از سر می‌گذارنیم.
در میان، گونه‌های مختلف اجرای نمایش، به خصوص اجرا در فضاهای بیرونی، نوعی نمایش تحت عنوان «تئاتر کاربردی» وجود دارد. «تئاتر کاربردی» بهترین توصیف برای روش‌ها و تکنیک‌های تئاتر در فضایی خارج از محیط‌های متداول اجرا، به منظور تأثیر گذاشتن بر قشر وسیع تری از مخاطبان جهت تغییرات اجتماعی و یا آگاهی بخشی جامعه محسوب میشود.
از میان گونه های مختلف تئاتر کاربردی، «تئاتر محیطی» نمایشی برنامه ریزی شده در یک حوزه مکانی است که داستان نمایش به آن مربوط میشود و در واقع شباهت زیادی به محیط رویداد داستان دارد. (مک کاسلین، 1390، 481) در این اجرا گاهی اوقات، فضای کافی برای جا دادن چندین محیط به طور هم زمان وجود دارد. صحنه هایی در اطراف این منطقه با تماشاچیانی که از یک محل به محلی دیگر می‌روند، تنظیم می‌شوند. از سوی دیگر،«تئاتر میرا» که به تئاتر موزه نیز معروف است نوعی بهره گیری از تئاتر و فنون تئاتری برای انتقال آگاهی درباره مفاهیم میراث فرهنگی و تاریخ گذشته است. (مک کاسلین، 1390، 519).
استفاده از این روش از همان نخستین سالهای پس از پایان هشت سال دفاع مقدس، بازدید از مناطق عملیاتی احساس می‌شد. اولین گروه‌هایی که از این مناطق بازدید می‌کردند، رزمندگانی بودند که در این مناطق حضور داشته و شاهد دفاع هم‌رزمان خود بودند. اما به مرور این حرکت توسعه یافت و با استقبال مردم در قالب کاروان‌های راهیان نور ادامه پیدا کرد.
در این مقاله آقایان فدایی حسین و محمد علی خبری پرسش‌های زیر را مورد بررسی قرار دادند:
1. آیا تئاتر کاربردی قابلیت اجرا در سطحی وسیع مانند مناطق عملیاتی را دارد؟
2. دخیل کردن مخاطب در تجربه‌ای مشترک با گروه اجرایی برای بازسازی فضای جنگ، چگونه امکان‌پذیر است؟
3. استفاده از تئاتر کاربردی برای بازسازی شرایط جنگ چه تأثیری در درک بهتر مخاطبان از فضای جنگ خواهد داشت؟
مبانی نظری
1. تئاتر کاربردی، روش و رویکرد
اصطلاح «تئاتر کاربردی» که توسط «فیلیپ تیلور» در کتابی به همین نام مورد استفاده قرار گرفته است، عنوانی است برای انواع انواع فعالیتهای نمایشی که معمولاً خارج از سایر فعالیتهای معمول تئاتری و به طور مشخص برای سود رساندن به اشخاص و اجتماعات تهیه و اجرا می‌شوند.تعریف تئاتر کاربردی در مدرسه مرکزی گفتار و درام لندن عبارت است از مداخله، مراوده، توسعه، تفویض اختیار و بیانگری در حین کار با افراد و اجتماعات خاص. (نیکلسون، 1389: 19)
در شکل کاربردی نمایش، تعامل و مشارکت افراد گروه در طول تمرین و آماده سازی اهمیت می‌یابد و همین تعامل و مشارکت سبب ساز تغییر و تحول در رفتار و نگرش حاضران و فعالان فرآیند نمایش کاربردی میشود. در واقع هدف مخاطبان و تماشاگران در نمایش کاربردی کاملاً با هدف مخاطبان تئاتر متداول و زیبایی شناسانه تفاوت پیدا می‌کند.
اکروید در تعریف خود از تئاتر کاربردی هم تجربه‌های فرایند محور و هم اجرایی را می‌گنجاند و از باورهای مشترک تعداد زیادی از فعالان مختلف در این حوزه به یک جمع بندی مفید می‌رسد:
"آنها همگی به نیروی فرم تئاتر برای اشاره به چیزی فراتر از فرم صرف باور دارند. از این رو گروهی، از تئاتر به منظور ارتقای فرایندهای مثبت اجتماعی در یک اجتماع خاص بهره می‌برند، حال آنکه برخی دیگر از آن به منظور افزایش درک مقوله سرمایه‌های انسانی در میان کارکنان یک شرکت استفاده میکنند. بی تردید نیات متفاوت‌اند اما هدف می‌تواند مطلع ساختن، پیراستن، متحد کردن، آموزش دادن و افزایش آگاهی باشد". (اکروید، 2000:1)
جدای از مضمون آموزشی که تقریباً در بیشتر نمایشهای کاربردی مشترک است، به لحاظ اجرا نیز خصوصیت مشترکی در آنها وجود دارد و آن اجرا در محیط‌ها و فضاهایی بیرون از سالن‌های نمایشی است. به این ترتیب اجرا در فضاهای بیرونی یکی از مهم ترین ویژگی‌های اجرایی نمایشهای کاربردی است. تئاتر در پارک‌ها، تئاتر در کتاب‌خانه‌ها، تئاتر در مکان‌های مذهبی و غیره از جمله‌ی این فضاهاست.
2. تئاتر محیطی یا تئاتر در محیط
تئاتر محیطی، قدمتش به سالهای طولانی‌ای می‌رسد که در حیطه تئاتر پست مدرن و آوانگارد برای خود جایگاه علمی و معتبری کسب کرده و شیوه‌ای برآمده از آثار بسیاری از بزرگان تئاتر دنیا چون پیتر بروک و گروتوفسکی است.تئاتر محیطی، نمایش سنجیده‌ی یک بازی در یک حوزه‌ی مکانی است که داستان نمایش به آن مربوط میشود و در واقع شباهت زیادی به محیط رویداد داستان دارد.
آنتونن آرتو نیز تحت تأثیر نمایشی از هنرمندان تئاتر بالی ـ اندونزی ـ و توجه آنان به آیین‌ها و مراسم آیینی فرهنگشان حضور مطلق عنصر کلام را در نمایش مطرود می‌کند و معتقد است که "کلام، باید از جمله عناصر تئاتر باشد؛ اما نه عنصر اصلی آن، آرتو بر این باور است که باید هرگونه فاصله و جدایی میان صحنه و جایگاه تماشاگران را برداشت تا ارتباط مستقیمی برقرار گردد و بنا به گفته‌اش تماشاگر سحر و افسون شود." (ستاری، 1378: 59). همچنین به اعتقاد شکنر "هرجا که آیین هست، سرگرمی هم هست و این دو از هم جدایی ناپذیرند، تئاتر آمیزه یا رشته در هم تنیده‌ای از سرگرمی و آیین است. در یک لحظه به نظر می‌رسد که آیین، سرچشمه و خاستگاه باشد و در لحظه دیگر این سرگرمی است که سرچشمه و خاستگاه به نظر می‌رسد. (شکنر،: 1386، 268) تئاتر محیطی نیز تابع همین ویژگی هنرهای اجرایی مانند تئاتر است.
3. تئاتر میراث (موزه) و بازآفرینی فضای گذشته
چنانکه گفته شد، «تئاتر میراث» که به «تئاتر موزه» نیز معروف است، غالباً توسه موزه‌ها و با هدف آموزش، افزایش اطلاعات و سرگرم سازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما این نوع تئاتر می‌تواند در باغ‌وحش، نمایشگاه حیوانات آب‌زی، گالری‌های هنری و امکان تاریخی نیز به اجرا درآید.بعضی از موزه ها کلاسهایی را برای نمایش و همچنین هنرهای دیداری یا بصری ارایه می کنند، برای مثال، «موزه‌ی بروکلین» چند سال قبل یک برنامه‌ی ابداعی برگزار کرد. در این برنامه نقاشی‌های و پیکره های موجود در موزه ایجاد انگیزه می‌کرد و به شرکت کنندگان الهام می داد و گالری‌ها برای فضای بازی استفاده می‌شد، همچنین نمایشهایی را در گالری مخصوص اجرا می کردند که بیشتر ازصد نفر در آنجا تماشا می‌کردند. (مک کاسلین، 1390: 520).
4ـ تئاتر در مناطق جنگ‌زده ایران
اینکه ایده اجرای تئاتر در جبهه در ابتدا توسط چه کسانی مطرح شد، مشخص نیست اما آنچه مسلم است در آن زمان مردم و اقشار جامعه به هرشکلی که می توانستند به رزمندگانی که در جبهه بودند کمک می‌کردند.در سالهای اول جنگ ایران و عراق، تئاتر، پا به پای هنرهایی مانند عکاسی و سینما، اولین تجربه‌های خود را با ماهیت تهییجی ـ تبلیغی آغاز کرد. در همان سالها تئاترهایی با موضوع جنگ شکل گرفتند که مطابق با نفس تئاتر در اجرای زنده، پشت خاکریزها و سنگرهای جبهه اجرا می‌شدند. مخاطبان این نمایشها هم رزمندگانی بودند که خود موضوع مفاهیم تئاتر جنگ هشت ساله به‌شمار می‌رفتند.
این اجراها باعث می‌شدند مقداری از فشار و استرس حاکم بر جبهه،کم شود و در روحیه رزمندگان تأثیر قابل توجهی داشته باشد. اجراها بیشتر در یک سنگر عمومی، به صورت پرتابل و با امکانات محدود انجام می‌شد.
استفاده از محیط جنگ در بازسازی شرایط جنگ
همانگونه که پیشتر در تعریف تئاتر محیطی اشاره شد. این گونه نمایشی اجرای سنجیده یک بازی در یک حوزه مکانی است که داستان نمایش به آن مربوط میشود و در واقع شباهت زیادی به محیط رویداد داستان دارد. با توجه به چنین تعریف روشنی از «تئاتر محیطی»، به نظر می‌رسد مناطق عملیاتی،بهترین محیط برای اجرای نمایشهایی پیرامون جنگ است؛ چراکه بسیاری از امکانات و شرایط اجرا به شکلی طبیعی و بکر در این مناطق وجود دارد. و از آن گذشته، فضا و موقعیت، تا حد یادی برای القاء شرایط جنگ فراهم است. وجود سنگرها، خاکریزها، ابزار و ادوات و از همه مهمتر، خاک و زمین، با هر گستره‌ای که موردنیاز باشد، از مزیت های خوب در این زمینه است. در محیطی مثل جبهه، گروه اجرایی دغدغه انتقال امکانات و ایجاد فضا و موقعیت جنگی را ندارد و می‌تواند تا هر اندازه بخواهد، گستره و دامنه‌ی بازی را توسعه دهد. چنین محیطی دیگر به محوطه‌ی استاندارد صحنه نمایش محدود نیست، و به همین نسبت، محدودیتی در استفاده از بازیگران متعدد ندارد.علاوه بر اینها، محدودیتی برای تعدد صحنه ها و یا تغییر از فضایی به فضای دیگر، وجود ندارد. گروه اجرایی علاوه به راحتی می تواند مخاطبان را در محیط های مختلف و صحنه های متفاوت حرکت دهد.
تکنیک های تئاتر میراث و بازآفرینی فضای جنگ
همانطور که گفته شد، «تئاتر میراث»، شامل بهره گیری از تئاتر و فنون تئاتری برای انتقال فهم و آگاهی در زمنیه میراث و تمدن گذشته است. حال اگر بپذیریم خاطرات و یادبودهای دوران هشت ساله جنگ ایران و عراق، همچون میراثی نیاز به حفظ و حراست دارد، یکی از بهترین روشهای حفظ این میراث، نشان دادن واقعیت‌های رویداده در آن دوران است. و نمایش امکان مناسبی برای این مهم است. آن هم نمایشی تا حد امکان واقع نمایی شده در مکان و محیطی شبیه به دوران جنگ تحمیلی، یعنی درون مناطق عملیاتی است.گروهی از علاقمندان در بازدید از مناطق عملیاتی، طبق برنامه ریزی قبلی و زمینه چینی های مشخص، با نحوه‌ی انجام یکی از عملیات‌های بزرگ و تعیین کننده در زمان جنگ و یا با رویدادی خاص در مکانی معین آشنا می‌شوند. پیش از آن اطلعاتی در مورد جزییات انجام عملیات، محورهای درگیر، تاکتیک های به کار رفته و سایر مسایل،به آنان داده شده است. آنها از ندزکی با چگونگی انجام عملیات آشنا شده و به دانسته های خود از منظری عینی و واقعی نگاه میکنند. و از همه مهمتر رویداد ذهنی خود را به عینه تجربه میکنند. این گروه بازدید کننده وارد محور موردنظر می شوند که کاملا شبیه به محیط زمان جنگ بازسازی شده است و یا دقیقاً همان محل موردنظر است. گروه اجرایی نیز کهنقش رزمندگان را بازی میکنند، در محل حاضر هستند و چه بسا پیش از آمدن تماشاگران، کارشان را شروع کرده اند. به این ترتیب، بازدیدکنندگان همزمان با ورود به منطقه، گویی در همان زمان و همان موقعیت قرار می‌گیرند و گام به گام با مراحل انجام عملیات پیش می‌روند. در چنین موقعیتی گاه می توان با به کارگیری روش های تعاملی تئاتر کاربردی، از خود بازدید کنندگان نیز به عنوان نیروهای رزمنده استفاده کرد، انگار نیروهای تازه اعزام شده ای هستند که باید بلافاصله سازماندهی شده و در عملیات به کار گرفته شوند.
به این ترتیب دیگر نیاز به برگزاری سخنرانی‌های، نمایش فیلم و حتی حضور مداوم راهنما و راوی همراه بازدیدکنندگان برای توضیح دادن منطقه، ذکر خاطرات و تشریح عملایت نیست.
---------------
منبع: فصلنامه علمی ـ پژوهشی تئاتر – شماره 65 – انجمن هنرهای نمایشی ایران ـ حسین فدایی حسین، محمد علی خبری