سفال یکی از ارزشمند‌ترین دست‌ساخته‌های بشری است و قدمت آن به درازای تاریخ برمی‌گردد، که گویای قصه‌های بسیار از دل تاریخ است. گل حرارت دیده که به اشکال متنوع، کاربردهای مختلف در طول زندگی بشر بر زمین پیدا کرده به دلیل ماندگاری بالای خود در شرایط مختلف گنجینه‌ای ارزشمند برای مرورگران تاریخ بوده و هست.
لعاب نیز پوششی است که درطی دوره‌های مختلف فرمول‌های ساخت و ترکیب‌های بسیار متنوعی پیدا کرده، که هر کدام گویای بسیاری نکات هستند. در مقاله زیر ساختار لعاب‌ها در دوره سامانی در نیشابور بررسی شده‌اند:
سفالگری یکی از دیرینه ترین هنرهای ایرانی بوده است که تحت حمایت حکومتهای مستقل ایرانی چون سامانیان بیش از پیش شکوفا شد. سامانیان خاندانی علاقه‌مند به هنر و فرهنگ بودند و در احیای سنن هنری پیش از اسلام کوشیدند.
در طی اولین سده های اسلامی فرهنگ و تمدن ایرانی تحت تأثیر ارزشهای اسلامی قرار گرفت و از آن رو که ارتباط هنر و فرهنگ ارتباطی دوسویه است، فرض بر آن قرار دارد که بسیاری از نقشمایه‌های ایران کهن وارد ایران نوین و اسلامی شده است و با آن در آمیخته و با ارزشها و اصول اسلامی انطباق یافته‌اند. این نقوش گویای تلفیق عناصر کهن ایرانی و عناصر اسلامی هستند. سفالینه‌های نیشابور در قرون سوم تا پنجم بخوبی گواه این ادعا می‌باشند. توجه فراوان به سفالینه‌های کتیبه‌دار و تحقیق در موردشان سبب کم توجهی به آثار سفالین با تزئینات غیر نوشتاری شده است. از اینرو به نظر می رسد معرفی این نوع سفالینه‌ها به عنوان یکی از تولیدات متنوع در نیشابور نقش مهمی در شناخت دستاورد‌های هنری سفالگران نیشابور که کمتر مورد پژوهش واقع شده اند، دارد (حسینی یزدی نژاد، چکیده).
قرن سوم هجری شروع تلاشهای فرهنگی و اقتصادی در حیات جامعه است، پس از دو قرن ساده زیستی و حذف تجمگرایی و همگانی شدن امكانات جامعه، زمینه های رشد و توسعه اندیشه های انسانی فراهم شده است، آثار سفالی بیش از هر اثری منعكس كننده این تحولات است؛ زیرا سیر تطور و تكامل اندیشه‌ها را از روی نوع تزیینات، نوشته‌های كوفی روی سفال ها و تجربیات انجام شده در زمینه تهیه لعابهای مختلف و كشف لعابهای جدید و رنگهای مختلف می‌توان دید. در پایان قرن چهارم موفقیتهای ارزنده‌ای در زمینه شناخت اكسید فلزات و فرمول تركیبات آنها برای رنگ لعاب مورد نظر حاصل شده بود و سفالگران با تكیه بر این دانش و تجربه و ممارست در پخت سفال و كنترل حرارت و تغییر در شكل كوره ها توانستند تحولی عظیم و چشمگیر در خلق ظروف سفالی با تزییناتی بسیار چشم نواز و ارزشمند به وجود آورند.
در طبقه بندی سفالهای دوره اسلامی سفال قرن سوم و چهارم را به نام سفال سامانی شناسایی كرده و ویژگیهای فنی و تزیین موسوم به لعاب گلی را به این دوره نسبت داده اند. این گروه از سفالها بیشتر در شمال شرق ایران در مراكزی مانند نیشابور، سمرقند و جرجان معمول بوده است.
آقای چارلز. ک. ویلکسون، موزه‌دار موزه متروپولیتن نیویورک، در طی حفاری‌هایی که در منطقۀ نیشابور داشته است، در کتاب خود ظروف به دست آمده از تپه‌های باستانی نیشابور را این‌گونه تقسیم کرده است؛
ظروف نخودی رنگ
ظروف رنگ پاشیده
ظروف سیاه رنگ بر زمینه سفید
ظروف رنگارنگ بر زمینه سفید
ظروف با پوشش دوغ‌آبی‌های زمینه رنگی
ظروف سفید مات
ظروف زرد رنگ مات
ظروف سیاه رنگ با لکه‌های زرد
ظروف تک‌رنگ
ظروف منسوب به کشور چین
ظروف با لعاب قلیایی و قالب‌های آنها
ظروف بدون لعاب
در تعداد بسیار زیادی از ظروف بررسی شده به نقوش هندسی و مجرد اکتفا شده که اگر بیان‌کنندۀ منظور خاص (نشانه و یا هنر) نباشند در مجموعۀ نقوش هندسی و انتزاعی طبقه‌بندی می‌شوند. از مهمترین تکنیک‌های تزیین ظروف در نیشابور عبارتند از :
سفال با پوشش گلی یا لعاب گلی
سفالینه با تزیین زرین فام
سفالینه با لعاب پاشیده
سفالینه با نقش کنده
سفالینه با لعاب یکرنگ
سفالینه با نقوش رنگارنگ
۱- سفالینه با پوشش گلی و نقش سیاه روی زمینه سفید
این دسته از ظروف كه مهمترین مركز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه‌ای تیره و لعاب شفاف سربی تزیین شده است. زمینه این ظروف كلا شیری رنگ یا سفید است كه در گوشه ای از لبه داخلی یا كف آن با كلمه یا جمله ای كوتاه تزیین شده است. در اوایل قرن چهارم تزیینات دیگری شامل نقطه چینهای مرتب نقش پرندگان، گلهای مسبك به نوشته كوفی تزیینی اضافه می شود. از ویژگیهای كلی تزیینات این نوع ظروف عدم تراكم نقش و ایجاد فضای خالی در زمینه است در ظروف بزرگتر كه لازم بود نوشته كوفی طولانی باشد، جملاتی نظیر دعای خیر، روایات، ضرب المثل، احادیث منسوب به حضرت محمد(ص)، حضرت علی(ع) و كلام بزرگان اهل ادب برای تزیین به كار می رفته است. در داخل بعضی از كاسه‌ها یا لگنهای بزرگ نقش آفتابه دیده می شود كه به طرز بسیار زیبایی با نقش و نگار كه تقلیدی از قلمزنیهای آثار فلزی است همراه شده است. در كاوشهای علمی مشترك موزه متروپولتین و مركز باستان شناسی ایران كه گزارش آن در سال ۱۳۴۷ منتشر شده است، در شهر قدیم نیشابور نمونه‌هایی منحصر به فرد با نوشته های كوفی به دست آمده كه به نام ظروف كتیبه‌ای معروف است. ظروف كتیبه دار مكشوفه از نیشابور را پژوهشگر ارجمند، عبدالله قوچانی در سال ۱۳۶۴ دركتابی به نام كتیبه‌های سفال نیشابور معرفی كرده است كه در شناخت اوضاع سیاسی – اقتصادی و مذهبی و اجتماعی این دوره اهمیت قابل توجهی دارد.
۲- سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید
سفالهای رنگارنگ و نقوش رنگی روی لعاب گلی، ویژه قرن چهارم هجری است و متعلق به دورانی است كه كیمیاگران و تهیه كنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اكسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسیم نقوش از انسان، گلها، گیاهان و حیوانات از رنگهای ارغوانی تیره، سیاه، قهوه ای، زرد و اخرایی به صورت پوشش نازك روی زمینه مات و پوشش گلی استفاده كرده اند. از نقوش متداول این دوره می توان نقش اسب سوار، به تقلید از ظروف فلزی ساسانی با تلفیقی از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخدار و پرنده مسبك (نقطه نشان) و نقشمایه‌های اسلیمی و تكرار حروف خط كوفی نام برد كه در داخل كاسه ها، بشقابها و پیاله های كوچك آبخوری رسم شده است.
در میان مراكز ساخت این نوع ظروف، نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است و به طور كلی در شرق ایران و نیز در مازندران این سفال متداول بوده و حتی به نام ظروف ساری نیز نامیده شده است. تعداد زیادی كوره های پخت این نوع سفال در جرجان كشف شده و محققان آنجا را مراكز ساخت و اشاعه این سفال می دانند. در مجموع این نوع ظروف در جهان اسلام از ابداعات و ابتكارات سفالگران ایرانی محسوب می شود و پرفسور میكامی، استاد دانشگاه توكیو، این امور را تایید كرده است.
۳- سفالینه لعاب گلی با لعابهای درخشان معروف به زرین فام اولیه
این نوع سفال پس از آنكه با پوشش گلی پوشانیده می شد، با مجموعه ای از لعابهای تركیبی رنگین زینت می یافت و پس از پخت درخشندگی حتصی به حالت زرین فام یا طلایی داشت. شكل این ظروف معمولا كاسه و نقوش آنها گلهای تزیینی همراه با نوشته های كوفی بود. وجه تمایز این ظروف زرین فام با ظروف زرین فام قرن ششم و هفتم درتكامل نقوش و نوع خط و تفكیك رنگ است كه در قرون ششم و هفتم هجری به جای خط كوفی از خط نسخ و فارسی دری و پرتره‌های انسانی و رنگ طلایی یك دست استفاده می شود. سفالینه‌های زرین فام اولیه قرون سوم و چهارم بیشتر درنیشابور، جرجان، اصطخر و شوش به دست آمده است.
۴- سفالینه های لعاب گلی با نقوش سیاه و روی زمینه زرد
این نوع سفالینه ها كه در نگاه اول زرد رنگ می نماید به صورت لكه هایی قسمتهای مختلف ظرف را پوشانده است و در واقع می‌توان آن را زمینه ساخت ظروف سفالی لعابدار معروف به تكنیك لعاب پاشیده دانست كه در جای خود از آن بحث خواهد شد. تنوع رنگ لعاب در پایان قرن سوم و استفاده گسترده از این روش برای تزیین ظروف و اشیای سفالی و بعدها تولید كاشی برای تزیینات معماری همپا با پیشرفت سایر فنون و علوم ادامه دارد. به طور كلی سفال لعاب گلی از سفالهای مشخصه قرون اسلامی تا اواخر قرن چهارم هجری است كه به ترتیب از نوع لعاب گلی شیری رنگ و ساده با تزیین كم شروع شده و بتدریج كتیبه كوفی تمام سطح ظرف را پر می كند و بعدها لعاب گلی رنگارنگ سفال متداول قرن چهارم می‌گردد و پایان این سده با سفال لعاب پاشیده ساده خاتمه می یابد و قرن پنجم با سفال نقش كنده و لعاب پاشیده آغاز می گردد.
توحیدی،فائق. ۱۳۷۹ .فن وهنرسفالگری.تهران:سمت.
حسینی یزدی نژاد، محبوبه، بهمن ۱۳۹۱،بررسی سفالینه های غیر نوشتاری نیشابور سده ۳ تا ۵ هجری، پایان نامه کارشناسی ارشد.
http://www.metmuseum.org
http://fa.wikipedia.org/wiki/سفالگری-در-نیشابور
نویسنده - گردآورنده: وحید رستمی
لعاب نیز پوششی است که درطی دوره‌های مختلف فرمول‌های ساخت و ترکیب‌های بسیار متنوعی پیدا کرده، که هر کدام گویای بسیاری نکات هستند. در مقاله زیر ساختار لعاب‌ها در دوره سامانی در نیشابور بررسی شده‌اند:
سفالگری یکی از دیرینه ترین هنرهای ایرانی بوده است که تحت حمایت حکومتهای مستقل ایرانی چون سامانیان بیش از پیش شکوفا شد. سامانیان خاندانی علاقه‌مند به هنر و فرهنگ بودند و در احیای سنن هنری پیش از اسلام کوشیدند.
در طی اولین سده های اسلامی فرهنگ و تمدن ایرانی تحت تأثیر ارزشهای اسلامی قرار گرفت و از آن رو که ارتباط هنر و فرهنگ ارتباطی دوسویه است، فرض بر آن قرار دارد که بسیاری از نقشمایه‌های ایران کهن وارد ایران نوین و اسلامی شده است و با آن در آمیخته و با ارزشها و اصول اسلامی انطباق یافته‌اند. این نقوش گویای تلفیق عناصر کهن ایرانی و عناصر اسلامی هستند. سفالینه‌های نیشابور در قرون سوم تا پنجم بخوبی گواه این ادعا می‌باشند. توجه فراوان به سفالینه‌های کتیبه‌دار و تحقیق در موردشان سبب کم توجهی به آثار سفالین با تزئینات غیر نوشتاری شده است. از اینرو به نظر می رسد معرفی این نوع سفالینه‌ها به عنوان یکی از تولیدات متنوع در نیشابور نقش مهمی در شناخت دستاورد‌های هنری سفالگران نیشابور که کمتر مورد پژوهش واقع شده اند، دارد (حسینی یزدی نژاد، چکیده).
قرن سوم هجری شروع تلاشهای فرهنگی و اقتصادی در حیات جامعه است، پس از دو قرن ساده زیستی و حذف تجمگرایی و همگانی شدن امكانات جامعه، زمینه های رشد و توسعه اندیشه های انسانی فراهم شده است، آثار سفالی بیش از هر اثری منعكس كننده این تحولات است؛ زیرا سیر تطور و تكامل اندیشه‌ها را از روی نوع تزیینات، نوشته‌های كوفی روی سفال ها و تجربیات انجام شده در زمینه تهیه لعابهای مختلف و كشف لعابهای جدید و رنگهای مختلف می‌توان دید. در پایان قرن چهارم موفقیتهای ارزنده‌ای در زمینه شناخت اكسید فلزات و فرمول تركیبات آنها برای رنگ لعاب مورد نظر حاصل شده بود و سفالگران با تكیه بر این دانش و تجربه و ممارست در پخت سفال و كنترل حرارت و تغییر در شكل كوره ها توانستند تحولی عظیم و چشمگیر در خلق ظروف سفالی با تزییناتی بسیار چشم نواز و ارزشمند به وجود آورند.
در طبقه بندی سفالهای دوره اسلامی سفال قرن سوم و چهارم را به نام سفال سامانی شناسایی كرده و ویژگیهای فنی و تزیین موسوم به لعاب گلی را به این دوره نسبت داده اند. این گروه از سفالها بیشتر در شمال شرق ایران در مراكزی مانند نیشابور، سمرقند و جرجان معمول بوده است.
آقای چارلز. ک. ویلکسون، موزه‌دار موزه متروپولیتن نیویورک، در طی حفاری‌هایی که در منطقۀ نیشابور داشته است، در کتاب خود ظروف به دست آمده از تپه‌های باستانی نیشابور را این‌گونه تقسیم کرده است؛
ظروف نخودی رنگ
ظروف رنگ پاشیده
ظروف سیاه رنگ بر زمینه سفید
ظروف رنگارنگ بر زمینه سفید
ظروف با پوشش دوغ‌آبی‌های زمینه رنگی
ظروف سفید مات
ظروف زرد رنگ مات
ظروف سیاه رنگ با لکه‌های زرد
ظروف تک‌رنگ
ظروف منسوب به کشور چین
ظروف با لعاب قلیایی و قالب‌های آنها
ظروف بدون لعاب
در تعداد بسیار زیادی از ظروف بررسی شده به نقوش هندسی و مجرد اکتفا شده که اگر بیان‌کنندۀ منظور خاص (نشانه و یا هنر) نباشند در مجموعۀ نقوش هندسی و انتزاعی طبقه‌بندی می‌شوند. از مهمترین تکنیک‌های تزیین ظروف در نیشابور عبارتند از :
سفال با پوشش گلی یا لعاب گلی
سفالینه با تزیین زرین فام
سفالینه با لعاب پاشیده
سفالینه با نقش کنده
سفالینه با لعاب یکرنگ
سفالینه با نقوش رنگارنگ
در اینجا به بررسی لعاب گلی و انواع آن خواهیم پرداخت.
لعاب گلی: در این نوع تزیین، ظرف ساخته شده از گل را كه معمولا دارای خمیر نخودی یا قرمز بوده است پس از خشك شدن در دوغابی از گل نخودی رنگ فرو می بردند، طوری كه داخل و خارج آن به طور یكنواخت با این دوغاب پوشانده می‌شد و پس از خشك شدن، ظرف را به نقوش مورد نظر می آراستند. این نقوش معمولا ساده بود و شامل یك جمله یا كلمه كوفی می‌شد كه در كف داخلی یا بر حاشیه لبه داخلی ظرف نوشته می‌شد، سپس ظرف را با لعاب شیشه می‌پوشاندند و به كوره می‌بردند. معمولا برای ظروف ساده یك رنگ، از تركیب لعاب گلی كه سیلیس هم به آن اضافه می‌شد، استفاده می‌كردند كه این كار در یك مرحله انجام می‌شد و در نهایت ظرف به رنگ شیری براق در می‌آمد. ظرف مزین به لعاب گلی معمولا در چهار گروه مطالعه می شود:۱- سفالینه با پوشش گلی و نقش سیاه روی زمینه سفید
این دسته از ظروف كه مهمترین مركز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه‌ای تیره و لعاب شفاف سربی تزیین شده است. زمینه این ظروف كلا شیری رنگ یا سفید است كه در گوشه ای از لبه داخلی یا كف آن با كلمه یا جمله ای كوتاه تزیین شده است. در اوایل قرن چهارم تزیینات دیگری شامل نقطه چینهای مرتب نقش پرندگان، گلهای مسبك به نوشته كوفی تزیینی اضافه می شود. از ویژگیهای كلی تزیینات این نوع ظروف عدم تراكم نقش و ایجاد فضای خالی در زمینه است در ظروف بزرگتر كه لازم بود نوشته كوفی طولانی باشد، جملاتی نظیر دعای خیر، روایات، ضرب المثل، احادیث منسوب به حضرت محمد(ص)، حضرت علی(ع) و كلام بزرگان اهل ادب برای تزیین به كار می رفته است. در داخل بعضی از كاسه‌ها یا لگنهای بزرگ نقش آفتابه دیده می شود كه به طرز بسیار زیبایی با نقش و نگار كه تقلیدی از قلمزنیهای آثار فلزی است همراه شده است. در كاوشهای علمی مشترك موزه متروپولتین و مركز باستان شناسی ایران كه گزارش آن در سال ۱۳۴۷ منتشر شده است، در شهر قدیم نیشابور نمونه‌هایی منحصر به فرد با نوشته های كوفی به دست آمده كه به نام ظروف كتیبه‌ای معروف است. ظروف كتیبه دار مكشوفه از نیشابور را پژوهشگر ارجمند، عبدالله قوچانی در سال ۱۳۶۴ دركتابی به نام كتیبه‌های سفال نیشابور معرفی كرده است كه در شناخت اوضاع سیاسی – اقتصادی و مذهبی و اجتماعی این دوره اهمیت قابل توجهی دارد.
۲- سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید
سفالهای رنگارنگ و نقوش رنگی روی لعاب گلی، ویژه قرن چهارم هجری است و متعلق به دورانی است كه كیمیاگران و تهیه كنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اكسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسیم نقوش از انسان، گلها، گیاهان و حیوانات از رنگهای ارغوانی تیره، سیاه، قهوه ای، زرد و اخرایی به صورت پوشش نازك روی زمینه مات و پوشش گلی استفاده كرده اند. از نقوش متداول این دوره می توان نقش اسب سوار، به تقلید از ظروف فلزی ساسانی با تلفیقی از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخدار و پرنده مسبك (نقطه نشان) و نقشمایه‌های اسلیمی و تكرار حروف خط كوفی نام برد كه در داخل كاسه ها، بشقابها و پیاله های كوچك آبخوری رسم شده است.
در میان مراكز ساخت این نوع ظروف، نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است و به طور كلی در شرق ایران و نیز در مازندران این سفال متداول بوده و حتی به نام ظروف ساری نیز نامیده شده است. تعداد زیادی كوره های پخت این نوع سفال در جرجان كشف شده و محققان آنجا را مراكز ساخت و اشاعه این سفال می دانند. در مجموع این نوع ظروف در جهان اسلام از ابداعات و ابتكارات سفالگران ایرانی محسوب می شود و پرفسور میكامی، استاد دانشگاه توكیو، این امور را تایید كرده است.
۳- سفالینه لعاب گلی با لعابهای درخشان معروف به زرین فام اولیه
این نوع سفال پس از آنكه با پوشش گلی پوشانیده می شد، با مجموعه ای از لعابهای تركیبی رنگین زینت می یافت و پس از پخت درخشندگی حتصی به حالت زرین فام یا طلایی داشت. شكل این ظروف معمولا كاسه و نقوش آنها گلهای تزیینی همراه با نوشته های كوفی بود. وجه تمایز این ظروف زرین فام با ظروف زرین فام قرن ششم و هفتم درتكامل نقوش و نوع خط و تفكیك رنگ است كه در قرون ششم و هفتم هجری به جای خط كوفی از خط نسخ و فارسی دری و پرتره‌های انسانی و رنگ طلایی یك دست استفاده می شود. سفالینه‌های زرین فام اولیه قرون سوم و چهارم بیشتر درنیشابور، جرجان، اصطخر و شوش به دست آمده است.
۴- سفالینه های لعاب گلی با نقوش سیاه و روی زمینه زرد
این نوع سفالینه ها كه در نگاه اول زرد رنگ می نماید به صورت لكه هایی قسمتهای مختلف ظرف را پوشانده است و در واقع می‌توان آن را زمینه ساخت ظروف سفالی لعابدار معروف به تكنیك لعاب پاشیده دانست كه در جای خود از آن بحث خواهد شد. تنوع رنگ لعاب در پایان قرن سوم و استفاده گسترده از این روش برای تزیین ظروف و اشیای سفالی و بعدها تولید كاشی برای تزیینات معماری همپا با پیشرفت سایر فنون و علوم ادامه دارد. به طور كلی سفال لعاب گلی از سفالهای مشخصه قرون اسلامی تا اواخر قرن چهارم هجری است كه به ترتیب از نوع لعاب گلی شیری رنگ و ساده با تزیین كم شروع شده و بتدریج كتیبه كوفی تمام سطح ظرف را پر می كند و بعدها لعاب گلی رنگارنگ سفال متداول قرن چهارم می‌گردد و پایان این سده با سفال لعاب پاشیده ساده خاتمه می یابد و قرن پنجم با سفال نقش كنده و لعاب پاشیده آغاز می گردد.
منابع
پوپ، آرتور. ۱۳۸۴ .شاهکارهای هنرایران.ترجمة پرویزناتل خانلری.تهران:علمی وفرهنگی.توحیدی،فائق. ۱۳۷۹ .فن وهنرسفالگری.تهران:سمت.
حسینی یزدی نژاد، محبوبه، بهمن ۱۳۹۱،بررسی سفالینه های غیر نوشتاری نیشابور سده ۳ تا ۵ هجری، پایان نامه کارشناسی ارشد.
http://www.metmuseum.org
http://fa.wikipedia.org/wiki/سفالگری-در-نیشابور
نویسنده - گردآورنده: وحید رستمی