این روز ها نمایشگاهی از عکس های مونتابونه عکاس ایتالیایی سده نوزده میلادی که از ناصرالدین شاه و اهالی دربار و تهران و ابنیه شهرهای ایران تهیه کرده در ایتالیا تشکیل گردیده که مورد توجه بسیاری از عکاسان و دوستداران این هنر واقع شده است.از آن جا یی که تهران و دربار قجر محور موضوعی این عکس ها ست. این مطلب را به معرفی این عکاس اختصاص دادیم.
مونتابونه،از پیشگامان هنر عکاسی در ایران است.او به مدت چهارسال در ايران زندگی کرد و به عکاسی از دربار و نقاط ديدنی شهرهايی چون تهران و تبريز پرداخت .مونتابونه از اهالي تورينو ايتاليا بود که همراه هیاتی سیاسی مامور از سوی پادشاه ایتالیا، در سال 1862م. به ایران آمد.در این سفر وی(این هیات عکاس دیگری هم داشت او پیترو بون pietro bon بود/تاریخ تطبیقی عکاسی ایران و جهان.) عکس های فراوانی تهیه کرد.عکس هایی که از وی در این نمایشگاه به نمایش گذاشته شده عبارتند از عکس هایی از ناصرالدین شاه ،تخت مرمر،سربازان گارد شاه در نیاوران،تجریش و امامزاده صالح،کاخ سلطنتی قزوین،مظفرالدین میرزا و ...
«لوئیجی مونتابونه هنرمند عکاس، از خاندانی بود که همگی به شغل عکاسی اشتغال داشتند. وی مهمترین عضو این خاندان بود که عکاسی را در شهر تورین ایتالیا جان تازه ای بخشید(piemontese. 1972، 261). تاریخ تولد مونتابونه در دست نیست. وی در سال 77-1276 قمری/ 1860 میلادی، استودیوی عکاسی خود را در تورین گشود. پس از رونق گرفتن کارش، شعباتی از عکاسخانه خود را پس از 1870، در شهرهای میلان، فلورانس و رم گشود. مونتابونه در سال 1877 فوت کرد(Apraxine، 2000،168). در آوریل 1862، پادشاه ایتالیا، طی توصیه کنت کاوور، هیاتی را برای اهداف سیاسی و اقتصادی روانه ایران کرد. اعضای این هیات، شانزده نفر بودند. یازده نفر از آنها در سه بخش دیپلماتیک، نظامی و علمی- تجاری فعالیت داشتند و چهار نفر دیگر عبارت بودند از لوئیجی مونتابونه عکاس حرفه ای از تورین و دستیارش پیتروبونه، دیگری نویسنده گزارش های سفر هیات ایتالیایی به ایران و معاون وی (piemontese. 235، 1972).این مقاله گزارشی است از آن سفر»/ ايران عصر قاجار از نگاه لوئیجی مونتابونه، محمد ستاری.
اولین دوربین های عکاسی که به ایران رسید دوربین هایی بود که ملکه انگلستان و تزار روسیه هر یک جداگانه برای محمد شاه هدیه دادند.بدین ترتیب تاریخ عکاسی ایران به اختلاف چند سال پس از اعلام عکاسی در جهان با آشنایی با این هنر آغاز شد.
«... ملكه ويكتوريا و تزار نيكلاي اول هر يك دستگاهي عكاسي براي محمد شاه فرستادند و نيكلاي پائولف ( Nikolaj Pavlov ) روسي در اواسط ذيقعده 1258 ق / اواسط دسامبر 1842 و ژول ريشار ( Jules Richard ، 1816- 1891 ) فرانسوي در 24 ذيقعده 1260 ق/ 5 دسامبر 1844 م آن ها را به كار انداختند و از محمد شاه ، ناصرالدين ميرزا وليعهد و خواهرش عزت الدوله تصاويري بر روي صفحه فلزي ثبت كردند.» (عدل ، 1379 ، فصلنامه طاووس ،ش 4 و 5 ، 59 و ذكاء ،1376 : 5 ).
تهران از معدود شهرهاي خاورميانه است كه عكس هاي بسياري، توسط عكاسان ايراني و فرنگی از آن در آغاز تاریخ عکاسی در اواسط قرن نوزدهم گرفته شده است.به همین سبب عکس های این شهر جایگاه ویژه ای در میان نخستین عکس های تاریخ این هنر در جهان دارد.
نخستين عكاسان در تهران در زمان ناصري عبارتند از: آقارضا عكاسباشي، عباسعلي بيك و آقا يوسف عكاس، ميرزا حسنعلي عكاس، ميرزا احمد عكاسباشي، جعفر ميرزا قاجار، عبداله قاجار
عكاسي براي نخستين بار با درخواست محمدشاه قاجار از دولت روسيه و توسط ديپلمات جواني به نام نيكلاي پاولوف به دربار سلطنتي راه يافت و براي نخستين بار تصوير شاه، برخي از اعضاي خانواده سلطنتي، حاج ميرزا آغاسي وزير شاه و برخي رجال دربار در يكي از كاخ هاي سلطنتي تهران بر روي صفحه نقره يا داگرئوتيپ، كه نخستين فرآيند عكسبرداري بود، در سال 1258ق(1842م) يعني تنها سه سال پس از اعلام رسمي اختراع عكاسي در فرانسه ثبت شد... دو سال بعد يعني در سال 1260ق(1844م) با ورود جواني فرانسوي به نام ژول ريشار كه به اميد استخدام در دولت ايران آمده بود و مهارتي نيز در عكسبرداري به شيوه داگرئوتيپ داشت، دوباره عكس هايي از شاه ، خانواده سلطنتي و برخي درباريان تهيه شد. ريشار به استخدام دولت درآمد و بار ها وبارها از شاه و خانواده سلطنتي، درباريان و احتمالا مناظري از تهران عكس هايي تهيه كرد.
ناصرالدين ميرزا وليعهد نيز در برابر دستگاه عكسبرداري قرار گرفته و عكس هايي از او تهيه شده است. از همين جا داستان شگفت انگيز و پرماجراي عكاسي در ايران آغاز مي شود. شيفتگي ناصرالدين ميرزاي سيزده ساله به اين پديده شگفت انگيز قرن نوزدهمي با ديدن عكس هاي خود سبب مي شود تا در سال هاي پس از به سلطنت رسيدن، با شوقي كودكانه و وصف ناپذير عكاسي را دنبال كند.
برخي عكاسان ايتاليايي .... و عكاس حرفه اي ديگري به نام لوئيجي مونتابونه كه با هياتي سياسي در اوايل سلطنت ناصرالدين شاه در سال 1279ق(1862م) همراه بود نيز به ايران آمده اند. در اين سفر، مونتابونه عكس هاي بسياري از شهرها و مناطقي كه هيات ايتاليايي در طول مسير از آن جا عبور كرده اند تهيه كرده است. شهرها و مناطقي هم چون قفقاز، شهرهاي ايروان و تفليس، تبريز، زنجان، سلطانيه، قزوين و تهران.
ورود به تهران قرن نوزدهمي، براي هيات سياسي ايتاليا بسيار جالب توجه بوده است. پايتخت كشوري شرقي با دروازهاي گوناگون، گنبد هاي آبي و آفتاب درخشان شرق. از همين روست كه عكس هاي زيادي را مونتابونه از دروازه ها، بازار، بناها و عمارت هاي قديمي كاخ هاي سلطنتي، سربازان، پيشه وران و ... تهيه كرده است. ناصرالدين شاه كه چهار سال پيش از اين تاريخ با استخدام عكاسي فرانسوي به نام فرانسيس كارلهيان به طور عملي اوقات زيادي را به آموختن عكاسي و عكسبرداري مي پرداخت، توجه بيشتري به عكاس اين هيات كرد و بارها مقابل دستگاه عكسبرداري مونتابونه قرار گرفت. مونتابونه نيز با مهارت و استادي در عكسبرداري تك چهره، تصاوير بي نظيري از شاه جوان گرفت و بي گمان، شوق او را براي ادامه كار دو چندان كرد.
كتاب اخير، مقاله اي پژوهشي بود كه به مناسبت چاپ آلبوم عكس هاي مونتابونه- كه نمونه اي از آن در كتابخانه سلطنتي شهر لاهه هلند موجود است- نوشته شد و به زبان انگليسي به همراه سه مقاله ديگر از پژوهشگران خارجي در هلند توسط انتشارات برجسته اي به چاپ رسيد و اينك با افزوده ها، عكس ها و يافته هاي پژوهشي جديد تر به زبان فارسي و انگليسي منتشر خواهد شد.
اشتياق و اشتغال ناصرالدين شاه به عكاسي سبب مي شود تا مكاني در كاخ گلستان تهران به عكاسخانه همايوني اختصاص يابد و آقارضا فرزند ميرزا اسماعيل جديدالاسلام، كه او نيز به دستور شاه نزد كارلهيان تعليم عكاسي ديده بود، به عنوان عكاس و مدير اداره عكاسخانه همايوني با شرح وظايفي مشخص، مشغول به كار شود.
در اين باره بايد به عكس هاي آقا رضا عكاسباشي نخستين عكاس حرفه اي در ايران استناد كرد.
از اين عكاسان براي نمونه مي توان از آقا يوسف عكاس، ميرزا حسنعلي عكاس، ميرزا احمد عكاسباشي، ميرزا ابراهيم عكاسباشي، عبداله قاجار،امير خان قاجار، خان باباي حسيني، آنتوان سوريوگين و ژوزف پاپازيان نام برد.
رواج عكاسي در بين مردم با گشايش نخستين عكاسخانه براي استفاده عموم در تهران از سال 1285ق(1868م) به دستور ناصرالدين شاه در محل خيابان جباخانه( حوالي خيابان باب همايون كنوني) آغاز شد. چون مردم تمايل زيادي به عكسبرداري از خود داشتند و امكان حضور آنان نيز در عكاسخانه همايوني فراهم نبود، اين عكاسخانه به مديريت عباسعلي بيك
اولین عکاس حرفه‌ای ایران آقا رضاست که نخست لقب عکاس باشی، سپس لقب آجودان مخصوص و بعد از آن نیز ملقب به اقبال السلطنه شد.
افرادی که آقا رضا از آنها مستقیم یا غیرمستقیم تاثیر پذیرفته عبارتند از کارلیان فرانسوی، مونتابونه ایتالیایی و نادار، عکاس فرانسوی. وی افزود بر خلاف گمان برخی از پژوهشگران پیشین، آقا رضا هیچ وقت برای تحصیل عکاسی از ایران خارج نشد و آقا رضا در ایران نزد کارلیان عکاسی را آموخت.
وی تشابهات تکنیکی میان این عکاسان را به این شرح برشمرد: هر چهار نفر روی شیشه کلودیون تر عکس می‌گرفتند. شیشه های عکسهای نادار و مونتابونه در اندازۀ هجده در بیست و چهار است و عکسهای آقا رضا نیز همین اندازه است. دوربین همه ویوکمرا است. هم آقا رضا و هم مونتابونه عکس‌ها را رنگ می‌کردند. نادار، مونتابونه و آقا رضا عکس‌ها را وینیت می‌کردند. بیش تر عکسهای این سه عکاس پرتره تکی است. آقا رضا اهل سیاست بود و در دربار به مقام های بالا رسید و نادار هم اهل سیاست بود اما علیه حکومت وقت در فرانسه مبارزه می کرد.
ایشان تفاوت‌های این سه عکاس را نیز چنین برشمرد: پرتره نگاری مونتابونه و نادار ملهم از تاریخ هنر غرب است ولی عکسهای آقا رضا دارای یک سادگی و نگاهی بی پیرایه است. نگاه آقا رضا رئالیستی است.
آقا رضا و مونتابونه در ایران تحت الامر عکس می‌گرفتند ولی نادار به میل خودش عکس می‌گرفت.
در عکسهای آقا رضا عکسهای عکس تکی از زنان نیست ولی مونتابونه عکسهای زیادی گرفته است که موضوع آن زنان زیبا هستند، در مجموعه عکسهای نادار هم از این گونه عکس‌ها زیاد به چشم میخورد.
آقا رضا در پرتره نگاری تکی، تحت تاثیر کارلیان است. در پرتره نگاری گروهی تحت تاثیر مونتابونه است.
منابع:
ناصرالدین،شاه عکاس/طهماسب پور.تاریخ تطبیقی عکاسی ایران و جهان/خوانساری.
گزارش همایش علمی- پژوهشی عکسهای تاریخی ایران .
فصل نامه عکاسی خلاق.
گنجينه موزه عكسخانه شهر.
تاريخچه عكاسي درايران/رضا بهرامي
--------------------------
نویسنده: افشین آرامی