پیشینه هنرها و صنایع دستی مازندران

با توجه به قدمت آثار مکشوفه در دره شوش غربی وشرقی رستمکلا،مطالعات وپژوهش های باستان شناسی ثابت کرد که آثار بدست آمده از مازندران دارای قدمت بیش از 100هزار ساله است این دست افزار ها ی سنگی بعنوان قدیمی ترین صنایع دستی نیاکان مان در مازندران مطرح بوده است.

علاوه بر صنایع سنگی مورد اشاره ،ابزارهای چوبی واستخوانی از جمله وسایل مورد استفاده بشر نخستین در مازندران بوده است وسایلی که در غار کمربند در نزدیکی بهشهر بدست آمده است نشان می دهد که ریسیدن نخ از پشم چهارپایان بطور ابتدایی در آن زمان متداول بوده است ولی مدارکی در دست نیست که مردم آن منطقه از نخ های رشته شده پارچه تهیه کرده باشند اما این موضوع یعنی تولید پارچه واستفاده از آن با توجه به بقایای بدست آمده در گوهر تپه دارای تاریخ 4هزار ساله است.

بشر نخستین پس از ترک غار واستقرار در دشت ها وشیوه نوین زندگی نیاز به ساخت نخستین دهکده ها در مازندران (طی نیمه هزاره 8 قبل از میلاد )ونیاز به استفاده از ظروف جهت نگهداری غلات وحبوبات کشف شده ،بشر وارد مرحله ساخت سفال شد.
زیباترین ظروف سفالی در هزاره های 4 و5 قبل از میلاد در فلات مرکزی وشمال ایران تولید شدندکه مازندران از جمله آنهاست.این ظروف بدون استفاده از چرخ سفالگری ساخته شده ودارای ظرافت ساخت ،نقاشی بسیار زیبا روی لعاب غلیظ وتنوع در ساخت فرم بوده است.

در این خصوص نقش زنان هنرمند جوامع پیش از تاریخ را در ایجادوتکامل صنایع دستی مخصوصا صنعت سفالگری نباید از نظر دور نگه داشت .علاوه بر ظروف سفالی،ظروف سنگی،به همراه هاون ودسته هاون ،سنگهای وزنه جهت تورهای ماهیگیری و....همگی از جمله صنایع دستی ساخته شده توسط ساکنان مازندران در دوران آغاز استقرار در دشت ها تا دوران تمدن شهر نشینی هستند.

ازصنایع دستی دیگری که سابقه ای طولانی در منطقه دارد می تواند به قالیبافی اشاره کرد. در سده سوم هجری مازندران یکی از مراکز مهم قالیبافی بوده است بویژه در شهر های مرکزی مازندران که تختگاه طبرستان بوده فرشهای طبری بافته می شده است،که نشان دهند این است صنعت نساجی وبافندگی در منطقه مازندران از قدمت ورواج زیادی برخورداربوده است.

در قرن چهارم هجری در منطقه طبرستان (مازندران)تولید ابریشم به حدی بوده است که به همه آفاق برده می شده است ونیز جامه های ابریشمی وصوف در این منطقه تولید می شده که بسیار فاخر بوده وبر پوشاک وبافته های سایر مناطق برتری داشته اند.

علاوه بر صنایع دستی فوق مانند پوشاک وفرش وگلیم ،می توان به ساخت صنایع دستی چوبی در قرن چهارم اشاره کرد.که مصنوعات دست ساز آن زمان ،صندل ،کفچه،شانه،نیام ،ترازو خانه وکاسه وطبق وطیفوری بوده است .

از میان صنایع دستی چوبی که از گذشته های دور در منطقه مازندران رایج بوده واز جنبه هنری قابل توجهی برخوردار بوده است می توان به آثار ارزشمند خلق شده در نهم ودهم هجری اشاره کرد که با نهایت دقت وظرافت ساخته شده اندوبطور عمده در چارچوب رفتارهای دینی انجام می پذیرد.

تزئینات منبت مشبک ،صندوق مزارها ،منبروضریح ،درها ونورگیر ها در شهر هاوروستا های مختلف مازندران نشان از مهارت بی بدیل این هنرمندان این خطه دارد.این تزئینات به صورت کتیبه (آیات وروایات ،شعر  و....)نقوش گیاهی وهنری در روی صندوق ها ودرها جلوه گر بوده که از جمله صنایع تکامل یافته در مازندران است که نشان از ائدئولوژی ومذهب ساکنان این منطقه می باشد.

علاوه بر صنایع دستی ذکر شده ظروف شیشه ای نیز برای تهیه گلاب در شهر های مرکزی ایران تولید می شده است وصنعت شیشه گری در شهر ساری تا آن حد رونق داشته که یکی از محله های شهر بنام شیشه گر محله نام گذاری شده بود.

در قرن حاضر نیز تولید صنایع دستی خانگی از قبیل شولا بافی،نمد مالی،البسه پشمی مانند جوراب پشمی ،شال ونیز کارگاههای متعدد مس گری ،فلز کاری وریخته گری در نقاط مختلف استان رواج داشته است.

در حال حاضر نیز محصولات دستی متنوع ومختلف در استان مازندران تولید می گردد که در 15 گروه قرار گرفته اند که شامل :نساجی سنتی ،بافته های داری وزیر انداز ها،پوشاک سنتی،سفال وسرامیک وکاشی سنتی،صنایع دستی چرمی،صنایع دستی فلزی،صنایع دستی چوبی،صنایع دستی سنگی ،صنایع دستی مستظرفه ،رودوزیهای سنتی،آبگینه ،هنرهای چوبی ،هنرهای دستی وابسته به معماری ،پیشه های سنتی وابسته به صنایع دستی ،صنایع دستی دریایی وچاپهای سنتی  می باشد.

عاطفه شعبانی-کارشناس ارشد صنایع دستی –اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی وگردشگری استان مازندران