الازهر امروز از همه مساجد قرون میانه قاهره با ارزش تر است و این بیشتر به سبب اهمیت تاریخی و دینی آن است تا ارزش زیبایی شناسی. الازهر نخستین مسجد دوره فاطمیه نخستین مدرسه فقهی در قاره بود و از زمان تأسیس تا روزگار فعلی نقشی همیشگی در تاریخ این شهر ایفا کرده است. مسجد عمرو اگرچه به عنوان نخستین مسجد مصر اهمیت دارد، با گذشت قرون نقش خود را حفظ نکرده است.
الازهر نیز همچون مسجد عمرو، به عنوان مسجد اصلی یک مجتمع شهری جدید، ساخته شد، نام بنیان گذار آن، یعنی معز خلیفه فاطمی بر آن دیده نمی شود. الازهر صفتی است به معنای «درخشان ترین». در منابع کهنی قرون میانه از آن با نام جامع قاهره یاد شده است.
این مسجد از معماری دوره فاطمیان است، خلیفه فاطمی معز لدین الله پس از فتح مصر و ساخت قاهر وظیفه ساخت الازهر را به فرمانده و وزیر خود، جوهر صقلی، سپرد. نخستین ناز در این مسجد در سال 972م/362ق بزگراز شد؛ در سال 989م/379ق الازهر موقعیت یک مردسه دینی را پیدا کرد و 35فقیه در آن به معلیم مذهب شیعه اسماعیلی، که فاطمیان خود را میراث دار آن می دانند، مشغول شدند. برای اینان اقامتگاهی نزدیک مسجد ساختند.
الازهر پس از مساجد عمرو، عسکر و ابن طولون چهارمین مسجد جامع مصر است. پس از غلبه عثمانیان و هنگامی که مدارس مملوکی رو به افول نهاده بود، الازهر به مرکز علوم اسلامی مصر و یکی از دانشگاه‌های مهم فقهی در جهان اسلام تبدیل شد.
مسجد الازهر به سبب اهمیت همچون مسجد عمرو مجموعه ای از توسعه ها و مرمت کاری‌ها را در طول تاریخ به خود دیده است. امروزه همه سبک ها و همه ادوار تاریخ قاهره در معماری این مسجد جلوه گر است.
مسجد اصلی الازهر از ساختمان فعلی خیلی کوچک تر بود و درست در مرکز پایتخت هم قرار نداشت. در آن زمان وسعت خود قاهره به بیش از یک کیلومتر مربع نمی‌رسید. مجتمع بزرگ قصر فاطمی بر کل شهر احاطه داشت. الازهر در فاصله کوتاهی از خیابان اصلی یعنی بین القصرین، قرار گرفته بود.
سه گنبد در مسجد به چشم می‌خورد: یکی بالای محراب و دوتای دیگر در گوشه‌های دیوار قبله، اما هیچ یک از آنها باقی نمانده است. ویژگی استفاده از سه گنبد در شبستان نیز در معماری شمال افریقا دیده میشود و بایستی به وسیله صنعتگران فاطمی به مصر وارد شده باشد. هر یک از دو طاقگان دیگر فقط سه فرش انداز دارد. گفته اند این مسجد زیاده‌ای هم داشته است.
مناره اصلی سازه آجری کوچکی بود که بالای مدخل اصلی قرار داشت. از قسمت‌های ساختمان اصلی مسجد که محفوظ مانده است می توان از طاقگان‌ها، بخشی از تزیین گچکاری، از جمله گچکاری نیم گنبد محراب، و تعدادی طارمی پنجره‌ها نام برد.
اما مهم‌ترین کارهای دوره فاطمی در خلافت حافظ الدین الله (1129 ـ 1149م/ 524-544ق) صورت گرفت که طاقگانی را به دور صحن اضافه کرد و بدین ترتیب این مسجد دارای چهار طاقگان شد.
تزیینات اصلی مسجد مشتمل است بر نیم گنبد محراب، کتیبه های گچبری شده و اسلیمی‌های دور طاقگان‌ها. تزیین نیم گنبد محراب به شیوه‌ای بسیار شبیه به نیم گنبد دو محراب ناشناخته در مسجد ابن طولون، که ممکن است متعلق به دوره طولونیان یا اخشیدیان باشد، انجام گرفته است. این تزیین سبکی کاملا سامرایی ندارد، بلکه با پیچک های برگ نخلی، که در تزیینات بیزانسی متداول است، به هم آمیخته است. خط کوفی مجعد و اندکی پر آذین دور تا دور قوس‌های مختلف محراب، پنجره‌ها، طاقگان‌ها، و قاب بندها را در برگرفته است.
در زمان سلطان ظاهر بیبرس در سال 1266م/666ق برگزاری نماز جمعه از نو برقرار گشت. سلطان مناره بزرگتری بر جای مناره ورودی مسجد برافراشت، و مرمت‌های دیگری نیز انجام داد.
زلزله سال 1303م/703ق در تاریخ معماری قاهره بدان سبب که موجب شد پس از وقوع آن به مرمت بناهای تاریخی بپردازند حائز اهمیت است؛ این زلزله به الازهر نیز آسیب رساند. امیر سالار محراب مسجد را مرمت کرد و پشت بغل‌های آن را از نو آراست.
علاوه بر مرمت‌های صورت گرفته در ساختمانهای مجزای مسجد، ساختمانهای تازه‌ای نیز پی در پی به الازهر افزوده شده که از جمله می‌توان به سه مدرسه دوره مملوکان اشاره کرد.
در دوره حکومت مملوکان در بسیار از مدارس قاهره شریعت و فقه تعلیم داده شد. اما کساد بازار این مدارس پس از غلبه عثمانیان، جایگاه الازهر را به عنوان مرکز اصلی تعلیم و تعلم اسلامی مصر ارتقا داد. در حکومت عثمانیان که همچون سلاطین مملوکی پیش از خود پیرو مذهب حنفی بودند، شیخ (رئیس) الازهر همسو با اکثریت مردم مصر که شافعی مذهب بودند از فقهای شافعی بود. در مصر دوره عثمانی دانشجواین از جای جای قلمرو حکومت و همچنین از همه جای جهان اسلام برای تحصیل به الازهر می آمدند. سلاطین و طبقه حاکم موقوفات زیادی را وقف الازهر می کردند. سبیل – کتاب و مکتب های متعددی نیز در کنار مسجد وجود داشت.
امروز دانشگاه الازهر قاهره دانشگاه روزآمدی است که همه موضوعات علمی در آن تدریس می شود. این دانشگاه در ساختمانهای پیرامون مسجد الازهر قرار دارد.
الازهر نیز همچون مسجد عمرو، به عنوان مسجد اصلی یک مجتمع شهری جدید، ساخته شد، نام بنیان گذار آن، یعنی معز خلیفه فاطمی بر آن دیده نمی شود. الازهر صفتی است به معنای «درخشان ترین». در منابع کهنی قرون میانه از آن با نام جامع قاهره یاد شده است.
این مسجد از معماری دوره فاطمیان است، خلیفه فاطمی معز لدین الله پس از فتح مصر و ساخت قاهر وظیفه ساخت الازهر را به فرمانده و وزیر خود، جوهر صقلی، سپرد. نخستین ناز در این مسجد در سال 972م/362ق بزگراز شد؛ در سال 989م/379ق الازهر موقعیت یک مردسه دینی را پیدا کرد و 35فقیه در آن به معلیم مذهب شیعه اسماعیلی، که فاطمیان خود را میراث دار آن می دانند، مشغول شدند. برای اینان اقامتگاهی نزدیک مسجد ساختند.
الازهر پس از مساجد عمرو، عسکر و ابن طولون چهارمین مسجد جامع مصر است. پس از غلبه عثمانیان و هنگامی که مدارس مملوکی رو به افول نهاده بود، الازهر به مرکز علوم اسلامی مصر و یکی از دانشگاه‌های مهم فقهی در جهان اسلام تبدیل شد.
مسجد الازهر به سبب اهمیت همچون مسجد عمرو مجموعه ای از توسعه ها و مرمت کاری‌ها را در طول تاریخ به خود دیده است. امروزه همه سبک ها و همه ادوار تاریخ قاهره در معماری این مسجد جلوه گر است.
مسجد اصلی الازهر از ساختمان فعلی خیلی کوچک تر بود و درست در مرکز پایتخت هم قرار نداشت. در آن زمان وسعت خود قاهره به بیش از یک کیلومتر مربع نمی‌رسید. مجتمع بزرگ قصر فاطمی بر کل شهر احاطه داشت. الازهر در فاصله کوتاهی از خیابان اصلی یعنی بین القصرین، قرار گرفته بود.
مسجد اصلی
در طرح بازسازی شده کرسول، الازهر در اساس تنها دارای سه طاقگان (ردیف طاقی) در پیرامون صحن بوده است؛ امروزه شمار آنها به چهار طاقگان می رسد. در معماری شمال افریقا و اندلس این نقشه متداول بود. همه طاقگان ها بر ستون‌هایی متعلق به پیش از اسلام با سر ستون هایی قُرنتی قرار دارد. شکل طاق‌های اصلی گرد است. شبستان پنج فرش انداز موازی با دیوار قبله و بازویی جانبی با فرش اندازی پهن‌تر و بلندتر از بقیه دارد که عمود بر دیوار اصلی است و از صحن تا محراب کشیده شده، و از این رو بر وسعت محراب افزوده است.سه گنبد در مسجد به چشم می‌خورد: یکی بالای محراب و دوتای دیگر در گوشه‌های دیوار قبله، اما هیچ یک از آنها باقی نمانده است. ویژگی استفاده از سه گنبد در شبستان نیز در معماری شمال افریقا دیده میشود و بایستی به وسیله صنعتگران فاطمی به مصر وارد شده باشد. هر یک از دو طاقگان دیگر فقط سه فرش انداز دارد. گفته اند این مسجد زیاده‌ای هم داشته است.
مناره اصلی سازه آجری کوچکی بود که بالای مدخل اصلی قرار داشت. از قسمت‌های ساختمان اصلی مسجد که محفوظ مانده است می توان از طاقگان‌ها، بخشی از تزیین گچکاری، از جمله گچکاری نیم گنبد محراب، و تعدادی طارمی پنجره‌ها نام برد.
افزوده های دوره فاطمی
در سال 1009م./ 400ق خلیفه حاکمی به مرمت مسجد پرداخت و در چوبی تازه‌ای به ساختمان آن اهدا کرد، و در سال 1125م/519ق خلیفه آمر هم محرابی چوبی به مسجد اهدا کرد که هر دو اکنون در موزه اسلامی قاهر نگهداری میشود.اما مهم‌ترین کارهای دوره فاطمی در خلافت حافظ الدین الله (1129 ـ 1149م/ 524-544ق) صورت گرفت که طاقگانی را به دور صحن اضافه کرد و بدین ترتیب این مسجد دارای چهار طاقگان شد.
تزئینات دوره فاطمی
به نظر می رسد که دوره های مختلف تزیینات دوره فاطمی در گچبری‌های الازهر نشان داده شده است اما پژوهندگان هنوز آنها را دسته بندی نکرده اند. بر روی دیوار مقابل محراب، پرداخت طبیعت گرایانه ای از یک نخل تکرار میشود.تزیینات اصلی مسجد مشتمل است بر نیم گنبد محراب، کتیبه های گچبری شده و اسلیمی‌های دور طاقگان‌ها. تزیین نیم گنبد محراب به شیوه‌ای بسیار شبیه به نیم گنبد دو محراب ناشناخته در مسجد ابن طولون، که ممکن است متعلق به دوره طولونیان یا اخشیدیان باشد، انجام گرفته است. این تزیین سبکی کاملا سامرایی ندارد، بلکه با پیچک های برگ نخلی، که در تزیینات بیزانسی متداول است، به هم آمیخته است. خط کوفی مجعد و اندکی پر آذین دور تا دور قوس‌های مختلف محراب، پنجره‌ها، طاقگان‌ها، و قاب بندها را در برگرفته است.
مرمت‌های دوره ایوبیان و مملوکان
صلاح الدین شافعی مذهب بود و چون در این مذهب وجود تنها یک مسجد جامع یا جمعه در یک مجموعه شهری جایز شمرده شده است، برگزاری نماز جمعه را در الازهر ممنوع و برگزاری آن را تنها به مسجد حاکم که بزرگتر بود محدود ساخت.در زمان سلطان ظاهر بیبرس در سال 1266م/666ق برگزاری نماز جمعه از نو برقرار گشت. سلطان مناره بزرگتری بر جای مناره ورودی مسجد برافراشت، و مرمت‌های دیگری نیز انجام داد.
زلزله سال 1303م/703ق در تاریخ معماری قاهره بدان سبب که موجب شد پس از وقوع آن به مرمت بناهای تاریخی بپردازند حائز اهمیت است؛ این زلزله به الازهر نیز آسیب رساند. امیر سالار محراب مسجد را مرمت کرد و پشت بغل‌های آن را از نو آراست.
علاوه بر مرمت‌های صورت گرفته در ساختمانهای مجزای مسجد، ساختمانهای تازه‌ای نیز پی در پی به الازهر افزوده شده که از جمله می‌توان به سه مدرسه دوره مملوکان اشاره کرد.
مرمت‌های دوره‌ی عثمانی
در دوره عثمانی رشته دامنه داری از مرمت کاری‌ها و توسعه‌ها در الازهر صورت گرفت. مهم‌تر از همه توسعه صورت گرفته به وسیله امیر عبدالرحمن کتخدا در سال 1753م/1167ق بود که در آن محوطه پشت محراب اصلی را وسعت دادند. او نمای تازه ای به مسجد افزود: همان نمایی که امروز مشاهده می‌کنیم، همراه با قوس‌های رومی دوتایی و سروهای معمول عثمانی که بالای آنها را کنده کاری کرده اند. به فرمان عبدالرحمن سه مناره نیز ساخته شد، که دوتای آنها در قسمت دیوارهای جنوبی و شرقی بر جای مانده است. او در نمای جنوبی، ورودی‌ای را افزود که به ورودی گوتیک مدرسه ناصر محمد در مسجد نحّاسین شباهت دارد. در سده های 19 و 20 میلادی نیز همچنان ملحقات و مرمت‌های بیشتری در این مسجد صورت گرفت.تعلیم و تربیت
معروفیت الازهر بیش از هرچیز به این است که مرکز تعلیم فقه اسلامی به شمار می آید. این سنت اندکی پس از تأسیس الازهر، با تعلیم فقه شیعی آغاز شد. براندازی فاطمیان به دست صلاح الدین منجر به برچیده شدن تعلیم و تعلم فقه شیعه در مصر شد؛ سلطان الظاهر بیبرس نیز پس از مرمت الازهر تعلیم مذهب شافعی را در آن رواج داد. بعدها سلطان حسن تعلیم مرام حنفی را به آن افزود، تا اینکه سراجام هر چهار مذهب اسلامی در الازهر تعلیم داده شد.در دوره حکومت مملوکان در بسیار از مدارس قاهره شریعت و فقه تعلیم داده شد. اما کساد بازار این مدارس پس از غلبه عثمانیان، جایگاه الازهر را به عنوان مرکز اصلی تعلیم و تعلم اسلامی مصر ارتقا داد. در حکومت عثمانیان که همچون سلاطین مملوکی پیش از خود پیرو مذهب حنفی بودند، شیخ (رئیس) الازهر همسو با اکثریت مردم مصر که شافعی مذهب بودند از فقهای شافعی بود. در مصر دوره عثمانی دانشجواین از جای جای قلمرو حکومت و همچنین از همه جای جهان اسلام برای تحصیل به الازهر می آمدند. سلاطین و طبقه حاکم موقوفات زیادی را وقف الازهر می کردند. سبیل – کتاب و مکتب های متعددی نیز در کنار مسجد وجود داشت.
امروز دانشگاه الازهر قاهره دانشگاه روزآمدی است که همه موضوعات علمی در آن تدریس می شود. این دانشگاه در ساختمانهای پیرامون مسجد الازهر قرار دارد.