فتوحات مکیه؛ اثری هنری درباب عرفان اسلامی

فتوحات مکیه، از منابع اصلی و مرجع عرفان اسلامی است. با این‏که بخش‏هایی از آن به زبان‏های دیگر، از جمله فرانسه برگردانده شده بود، امّا جای ترجمة آن در فرهنگ فارسی خالی می‌‏نمود. با برگرداندن به فارسی، پژوهش‏گران فارسی زبان از این دایره‏المعارف بزرگ عرفان بیش‏تر بهره خواهند برد. این مقاله به معرفی زوایای علمی و اجرای ترجمة این اثر می‏پردازد.
هشتصد سال پیش در جهان اسلام آن روزگار، مردی که خواهرزادة یکی از بزرگان عرفان, به نام ابومسلم خولانی بود و دایی دیگرش یحیی, از اکابر زاهدان تلمسان در مراکش، ابن عربی حاتمی‏ طایی پس از ۲۱ سال گذران عمر که بیش‏تر وقت خود را به سرودن شعر، تماشای دل و عیش و عشرت می‏گذرانیده و در سبزه ‏زارها و شکارگاه‏ های با صفا و خرم قرمونیه و بلسمه با خدم و حشم, به صید و شکار می‏‌پرداخت, راه و روش عرفان را در پیش گرفت و در مدتی کوتاه, به قدری در این راه پیش رفت که سرآمد عارفان زمان خود و پس از خود شد؛ تا آن‏جا که هم لقب شایسته محی الدین گرفت و به کُنیة «‏شیخ اکبر، پیر بزرگ» مفتخر گردید، و هم دو عنوان از پانصد و چند عنوان آثار او, ماندگارترین کتاب‏هایی شدند که تمامی عرفا و جویندگان را ه حقیقت, دست کم یک بار خواندن آن‏ها را در طول عمر بر خود واجب و فرض دانستند.
فصوص الحکم, یکی از آثار اوست که به گفته وی, پیامبر در خواب به وی املا فرموده, سفارش کرده‏اند که آن را بنویسد و منتشر نماید تا مسلمانان و مشتاقان رموز عرفانی قرآن, از آن بهره‏مند گردند.
اثر دیگر او, فتوحات مکیه است که به تعبیر خود او, زمانی نوشته شده که وی احساس خطر کرده است که مبادا اسلام از میان برود و اثری از آن باقی نماند. در غرب جهان اسلام که موحدان رو به نابودی می‏‏گذاشتند و اندلس اسلامی, به اسپانیای مسیحی مبدل می‏شد و از شرق جهان اسلام, لشکر یأجوج و مأجوج, یعنی مغولان, پیش می‏تاختند و با جهان‏گیر شدن فتوحات وحشیانة آنان, بیم آن می‏رفت که از اسلام اثری نماند. از این‏رو, وی که خود را وارث علم نبوی(ص) در آن روزگار می‏دانست, در مکه مجاور شد و طی ۳۷ سال, در ۳۷ جلد, تمامی میراث نبوی را به جای گذاشت که به گفتة خود محیی‏الدین، فتوحات مکه به قدری بی‏نظیر است که نه در گذشته مانند آن کتاب، کتابی نوشته شده است و نه در آینده نوشته خواهد شد. اما متأسفانه تا کنون این کتاب به طور کامل به هیچ زبانی ترجمه نشده بود و جز بر کسانی که به زبان عربی مسلط بودند, بهره‏برداری از آن ممنوع بود. حتی تحقیق انتقادی و تصحیح علمی آن نیز که ۳۷ سال پیش در مصر, توسط دکتر عثمان یحیی آغاز شد, بیش از چهارده تا پانزده سال دوام نیاورد و دست اجل مهلت نداد تا این کار عظیم به پایان برسد. ایشان تنها موفق شدند سالانه یک جلد از این دایرة‏المعارف عرفانی را منتشر کنند؛ یعنی چهارده جلد در طی چهارده سال؛ و گویا سه جلد دیگر, که هنوز منتشر نشده است.
کتاب فتوحات به گفتة پرفسور ابراهیم مدکور, در رأس تألیف عرفانی عربی, از پرمحتوا‏ترین و دقیق‏ترین عبارات و ژرف‏ترین اندیشه برخوردار است که تا کنون مورد توجه شایانی قرار نگرفته است.
مرحوم دکتر عثمان یحیی, آن را یکی از شگفتی‏‌های اندیشه انسانی و اثری بی‏نظیر در تحقیقات تصوف به طور عام، و اسلامی به طور خاص معرفی می‏کند. از نظر او, فتوحات مکیه زبدة فرزندان معنوی پیر بزرگ, محیی‏الدین بن عربی است که بسیار هم پربار و گران‏سنگ است. همة آراء و نظریه‏ های گوناگون او را در خود به همراه دارد، و تقریباً شامل تمامی مطالبی است که در تألیف‌‏های دیگرش آورده است. در تنظیم و پاک‏سازی آن, سی‏ سال یا بیش‏تر را بر سر آن گذاشت و ثمره درس و بحثش را در آن به امانت سپرد، و هر چه را که جانش بدان آرام گرفته و نظرش در آن مستحکم و مستقر بود در آن ثبت کرد. هم‏چنین می‏تواند گزیدة معارف باطنی اسلام در زمان او به شمار رود. فتوحات مکیه به دایرة‏المعارفی فرهنگی ـ روحی بسیار شبیه است. در آن هم علم هست و هم فلسفه؛ هم تاریخ و هم قصص؛ هم تفسیر و هم حدیث؛ هم آداب و هم شیوه سیر و سلوک؛ هم تأمل‏ها و هم مکاشفه‌‏ها و بی‏ گفت‏وگو بزرگ‏ترین تألیف به زبان عربی درباره تصوف و عرفان است که به دست ما رسیده است.