ــ ویژگی کلی دوره ترکمانان (حدود771-908ق./1369-1502م.)
هنگامی که تیمور بر ایران تسلط داشت، دو دسته از ترکمانان که خود را آق قویونلو و قراقویونلو مینامیدند در شمال غربی ایران و بین النهرین روی کار آمدند. در آغاز قراقویونلوها که جهانشاه متعلق بدانها بود، قدرت گرفتند و تبریز را پایتخت خود قرار دادند. امرای این خاندان که از سال780 ق./1378م. به بعد قدرت و نفوذی یافتند چهار تن بودند. مؤسس این سلسله قرایوسف از اعقاب بهرام خواجه است که در شیروان و حوالی آن حکومت میکرد. از حکمرانان مشهور ترکمانان قراقویونلو میتوان به امیر اسکند، میرزا جهانشاه و قرایوسف اشاره کرد. اوزون حسن بر میرزا جهانشاه و پسرش امیر حسن علیشاه چیره شد، خاندان قراقویونلو را منقرض کرد و آذربایجان و نواحی غربی را تحت تسلط خویش در آورد.اوزون حسن با گسترش فوق العاده نواحی مفتوحه، جهانشاه را تحت سلطه خود در آورد و از این زمان به بعد تا اواخر قرن نهم/پانزدهم سراسر ایران، جز خراسان، تحت نفوذ سلاطین آق قویونلو در آمد. از حکمرانان مشهور این قبیله میتوان به اوزون حسن، سلطان خلیل، سلطان یعقوب، بایسنقر و الوند میرزا اشاره کرد. شاه اسماعیل صفوی پس از رسیدن به سلطنت به قصد تصرف آذربایجان به آن ناحیه لشکر کشید و طی نبرد شدیدی بیست هزار تن از سپاهیان الوند میرزا را نابود ساخت. به طور کلی دربار حکمرانان ترکمن در تبریز، شیراز و بغداد میان سالهای 853 و 863 به نسبت فضای مناسب تری برای فعالیت هنرمنددان بود تا دربار متشنج تیموریان در هرات.
مکتب هنری ترکمانان در دوره جهانشاه که اغلب درگیر مسائل سیاسی-نظامی بود، از نظر شیوه و بیان وحدتی حاصل نکرد، ولی پسر متمرد جهانشاه، پیر بداغ(پیر بداق) که از نخستین حامیان پایدار هنر بود، فضا و شرایط لازم را برای همبسته و یکپارچه کردن نگارههای متعلق به سالهای 8534ق./1449 م. فراهم آورد او از نظر سیاسی شبیه شاهزاده اوایل دوره تیموری، اسکندر سلطان، بود و مثل مرغ طوفان مدام علیه پدر شورش میکرد.
اوزون حسن سرکرده و نخستین حکمران آق قویونلو، از نظر ذوق و سلیقه هنری و ادبی شبیه تیمور بود و جانشین و پسرش خلیل در تمام عمر علاقه زیادی به پرداخت کتب زیبا داشت. یعقوب بیک نیز زمانی که به جای برادر(خلیل) نشست با اینکه یازده سال بیشتر نداشت، ولی ذوق و سلیقه ادبی و هنریاش از همان ایام نوجوانی مشخص و پدیدار بود. وی حامی جامی شاعر معروف شد و در عالم نقاشی نیز دو نفر از هنرمندان چیره دست و توانای روزگار نظیر شیخی و درویش محمد را به خدمت گرفت.
ــ ویژگیهای زیباشناختی مکتب ترکمانان، تبریز، شیراز و بغداد
اینکه به طور قطعی بتوان گفت این مکتب از کجا آغاز شده، غیر ممکن است، ولی به نظر میرسد از شمال یا شمال غربی شروع شده باشد و ممکن است از سبک نسبتاً ساده تصویری که در گروهی از نسخههای خطی که به دربار شاهرخ در سالهای اولیه قرن نهم/پانزدهم مربوط میشود، سرچشمه گرفته باشد. برخی از ویژگیهای اصلی ترکمانان که از همان اولین نسخههای خطی نمایان میشود، عبارتاند از : پیکرههای عروسک گونه نسبتاً چاق و خپل با صورتهای گرد و پاهای نازک و منظره پردازی خیالی. نفوذ چینی در این سبک مشاهده میشود که بیشتر مربوط به دوران مینگ است تا دوران یوان. از آنجا که تبریز یکی از مراکز مهم دادوستد خاورمیانه بود به مدت صدوپنجاه سال شاهد بزرگترین تأثیر متقابل ایرانی-چینی بوده است.مکتب ترکمانان در زمان پیر بداق در بغداد، حد فاصلی است میان هرات در دوره بایسنقر میرزا و محمد جوکی و شیوه متأخر هنرمندان سلطان حسین بایقرا.
از دیگر شاخصههای کلی مکتب ترکمانان، شیوههای متنوع خاص ولی محدود برای ابرها، گیاهان، صخره ها و درختان است. در این سبک، شیوه طراحی به گونهای است که تأکید کمی روی خط میشود. زمینه اثر به طور تغییر ناپذیری یا با رنگ ملایم با دستههای علف چیده شده به طور قرار دادی و هندسی اجرا شده یا با یک سبز غنی و درخشان با تودههای بته مانند از رستنیهایی با رنگ زرد یا سبز روشنتر بدون افق صخرهای نشان داده شده است.
همان طور که گفته شد مکتب ترکمانان تحت حمایت پیر بداق در پیوند مستقیم با سبک هرات بود، گو اینکه نشانههایی از سبک کهن ترکمانان و گاه گاهی از سبک شیراز را در خود داشت. سبک شیراز در حدود 864ق./1459م. محو شد، در واقع، بعد از گذشت بیش از شصت سال که طی آن مکتب ترکمانان دستخوش تغییر فراوانی شد. این مکتب به تدریج به سوی تلفیق با مکتب شیراز صفوی طی دهه نخست قرن دهم/شانزدهم پیش میرود.
در مکتب ترکمانان در اواخر قرن پانزدهم آدمها شکل عروسک به خود میگیرند که در جلو صحنههای تکراری سنتی بازی میکنند، در این دوره مینیاتور کاملاً از نظر مجذوب بودن به نوع سوژه آن بستگی مییابد و به جای اینکه تخیلات شاعرانه در آن همانند گذشته به کار رود آن را تا حد داستانهای جن و پری کاهش میدهد؛ البته تمام مینیاتورهای اواخر قرن نهم/پانزدهم در شیراز از این قانون تبعیت نمیکنند.
آثاری که احتمالاً حامیان ترکمانی و تیموری داشتهاند در آسیای مرکزی نیز وجود دارند که به وسیله هنرمندانی نظیر محمد سیاه قلم و درویش محمد تحت حمایت یعقوب بیک (حکمران ترکمانی آق قویونلو) اجرا شدهاند. پیکرههای این آثار نزدیک به تصاویر شیطانی تائوئیستی هستند و طراحی آنها نشان میدهد که به بعد از 890ق./1485م. تعلق دارند.
جامه مردان در مکتب ترکمانان دستار گرد سفید(به ندرت رنگی) و قطعات طلاست که به طور اغراق آمیزی بر روی کتهای بلند در سراسر تاریخ این مکتب بدون تغییر باقی میماند. روسری زنان، در حدود901ق./1495 م. دستخوش تغییر میشود، آنان در نگارههای اولیه مکتب ترکمانان همان سرپوشی را میگذارند که برای مثال در آثار هرات تحت نظر بایسنقر وجود داشت و شامل یک حلقه زینتی رنگی است که در پشت سر با دنبالههای آویخته گره میخورد و گاهی اوقات با قطعهای از سرپوش سفیدی که روی شانههای میافتد، در جای خود ثابت میشود. در سال 899ق./1493م. این سرپوش زنان در کنار روسری سفید سادهای که هنگام به قدرت رسیدن صفویان هنوز رایج بود، ظاهر میشود، که به طور تفسیر ناپذیری در نگارههای بعدی ترکمانان نظیر نسخ متعلق به 907ق./1501م. دیده میشود.
ــ نسخههای مصور مکتب ترکمانان
مهر و مشتری عصار این نسخه که مربوط به دوره ترکمانان قراقویونلوست به تاریخ 822ق./1419م. تعلق دارد و در تبریز به وسیله هنرمند معروف جعفر تبریزی که چن سال قبل ناظر کتابخانه بایسنقر در هرات بود، مثنی برداری شده است. سبک آن سبک التقاطی و ترکیبی و نگارههای آن کار چندین نقاش با تواناییهای متفاوت است. همانند گروهی از نسخ خطی سالهای میانی این قرن، که در آنها سبک هرات و شیراز پا به پای سبک ترکمانان تبریز به موجودیت خود اد امه میداد، هر سه سبک در این نسخه جلوه یافته است.خاوران نامه ابن‌حسام
این نسخه خطی یکی از آثار حماسی در مورد اعمال و کردار حضرت علی (ع) و و سایر شخصیتهای صدر اسلام است که خود نسخه خطی همراه با بیشتر نگاره ها در موزه هنرهای تزیینی تهران است، ولی نگارههای کنده شده آن در کتابخانه چستربیتی و جاهای دیگر موجود است و تعداد کمی از آنها تاریخ بین 881ق./1476م. و 893ق./1487م. را نشان میدهند.تعدادی از این نگاره ها امضای هنرمندی به نام «فرهادی» با عنوان « حقیرترین بندگان» را دارند که متعلق به 881ق./1476م/هستند. این نگاره ها ترکیب بندیهای اصیلی دارند که مهارت و استادی فرهاد را در طراحی و بهره گیری از تخیل نشان میدهند. در آنها رنگ و شکل ابرها کاملاً غیر طبیعی هستند، یعنی رنگ طلایی داشته و در زمینه آبی آسمان قرار گرفتهاند.
این نگاره ها نسبت به اندازههای معمولی نگارههای تجاری ترکمانان اندازههای بزرگ تری دارند، اما در آنها همه قرار دادها و اصول سبک ترکمانان تثبیت شده است.
متأسفانه این نسخه خطی مهم نیز سرنوشتی نظیر سرنوشت شاهنامه دموت، از لحاظ پراکنده شدن، یافته است، قبل از آنکه کل نگارههای آن مورد مطالعه تحلیل قرار گیرند.
خمسه نظامی
این نسخه خطی از مرغوب ترین نسخ مصور سلاطین ترکمن است که حد فاصلی میان نگارههای دوره تیموری و نقاشیهای مکتب صفوی است و در برگی از آن گفت شده که کتاب ابتدا برای بابر بایسنقری (متوفی 861ق./1456م.)تهیه شده و سپس به دست خلیل از ترکمانان آق قویونلو افتاده است که دستور داد برای پدرش، اوزون حسن، آن را کامل کنند و سپس به دست یعقوب بیک افتاد و او متن را کامل کرد و یازده نگاره آن را شیخی و درویش محمد اجرا کردند. کتاب که تا این زمان هنوز ناتمام بود به دست سردودمان سلسله صفوی، شاه اسماعیل افتاد و نقاشان درباری شاه اسماعیل یازده نگاره دیگر بدان افزودند که در میان این نقاشان میتوان نقاش جوان سلطان محمد را تشخیص داد.نگارههایی که تحت حمایت یعقوب بیک اجرا شده اند، از نظر سبک و شیوه با نگارههای آلبوم منسوب به شیخی و درویش محمد مطابقت دارند. حضور فرشتگان، نوازنده چنگ و باغبانان عوامل جدیدی در تصویرند که به نقاشی دوره جلایریان باز میگردد. همه این نگاره ها اجرای دقیق، رنگ آمیزی غنی و ویژگیهای منظره پردازی تخیلی و با شکوه دوره یعقوب بیک را دارند که خود او در چند تا از آنها در هیئت بهرام گور ظاهر شده است. تمامی نگارههای این نسخه، با رنگ آمیزی حیرت انگیز و بدعت د رترکیب بندی و افزودن عوامل متعارف و غیر متعارف در کنار هم بسیار جذاباند. نگارههای 78-81 از نگارههای دوره یعقوب بیک و نگاهر 85 از نگارههای دوره صفوی محسوب میشود.
شاهنامه «سربزرگ»
این شاهنامه ی شاخص(899ق./1493 م.) را اولین بار مارتین و شولز معرفی کردند و امروزه در مجموعههای مختلف عربی، عمومی و شخصی پراکنده است. این شاهنامه 350نگاره دارد که در دو قالب تصویر شده است و در یکی از آنها سرها به طرز اغراق آمیزی بزرگ رقم زده شدهاند و به همین دلیل به شاهنامه سر بزرگ شهرت یافته است. ویژگیهای این شاهنامه رنگهای روشن و درخشان، اندام فربه و بزرگ، رویش منظم علفها و بی توجهی نسبت به رابطه فضا اشخاص در آن است. به طور کلی، در مکتب ترکمانان (اواخر قرن نهم/پانزدهم و اوایل قرن دهم/شانزدهم) سعی میشود تا ترکیب بندیهای بزرگ و پر از جزئیات و تنوع وسیعی از تصاویر دورنما اجرا شوند، نظیر آنچه در نگارههای این شاهنامه دیده میشود. این اثر امروزه دو جلد است که جلد اول در موزه هنر ترک و اسلامی و جلد دوم در کتابخانه دانشگاه استانبول قرار دارد. هر دو نسخه رنگ آمیزی و منظره پردازی پس زمینه مشابه دارند. امروزه به اشتباه نگارههای آن را متعلق به ترکیه د رسدههای دهم/شانزدهم و یازدهم/هفدهم میدانند، در حالی که باید به این واقعیت اشاره کرد که این نسخه ی پر اهمیت، مثنی برداری منحصر به فردی از شاهنامه در دو جلد است که در سالهای پایانی قرن نهم/یازدهم برای سلطانعلی گیلانی تذهیب کاری شده است. نگارههای این نسخه، در مقایسه با دیگر سفارشهای تجاری دوره ترکمانان با دقت و وسواس بسیاری نقاشی شدهاند. نگاره 84 از نگارههای این نسخه محسوب میشود.ــ نگارگران مکتب ترکمانان
فرهاد
همان طور که ذکر شد؛ تصویر گر نسخه خاوران نامه ابن حسام، فرهاد است و نگارههای این نسخه را با عنوان «حقیرترین بندگان»امضا کرده است. مکتب ترکمانان در نگارهای فرهاد برای اولین بار تحول مییابد. او با اینکه ناشناس است ولی میبایست نقاشی با خلاقیت و موقعیت بالا بوده باشد و به احتمال قوی در استقرار این سبک (ترکمانان) دست داشته است. ترکیب بندیهای اصیل نگارههای وی مهارت و استادیاش را در طراحی و بهره گیری از تخیل نشان میدهند. اجرای فرهاد محکم و دقیق است. او پس از جنید بغدادی و بهزاد تنها تصویر گر نسخه خطی است که آثار امضا شده ی او دلالت بر شهرت وفقیت آمیز او دارد و ممکن است عاملی برای افزایش فوق العاده ی نسخههای خطی بعد از 885ق./1480م. در مکتبی که او به تحول رسانده بود، باشد.شیخی
شیخی، نگارگر دربار یعقوب بیک (حکمران ترکمانان آق قویونلو) بوده است. در حدود شصت نگاره او در آلبومهای کتابخانه توپقاپی موجود است. از دیگر آثار منسوب به او، خمسه نظامی سال 886ق./1481م. متعلق به کتابخاه توپقاپی است که تحت حمایت یعقوب بیک انجام پذیرفته است و از نظر سبک و شیوه با نگارههای آلبوم منسوب به شیخی و درویش محمد مطابق دارد، گو اینکه تزیینات چینی وار آنها چندان رایج نیست.درویش محمد یا سیاه قلم
درویش محمد نیز از نگارگران دربار یعقوب بیک بوده است، سه نگاره از آلبوم کتابخانه توپقاپی متعلق به اوست. درویش محمد به همراه شیخی در یادداشت طولانی کپی برداری از خمسه نظامی (توپقاپی) از نقاشان برجسته دربار یعقوب بیک قلمداد شدهاند. عدهای معتقدند سیاه قلم و درویش از القاب نقاش است که جزء نام او به حساب آمده است؛ بنابراین احتمال دارد درویش محمد و سیاه قلم یک نفر باشند. اثر دیگری را که او به همراه شیخی مصور کرده، تعدای از نگار های نسخه خمسه نظامی سال 886ق./1481 م. است. نگاره 85 از آثار اوست.شصت نگاره از آلبوم کتابخانه توپقاپی منسوب به محمد سیاه قلم است. بسیار از این آثار، طراحیهای قلمی سادهای هستند همانند نوعی تمرینهای آزمایشی از هیئتهای جانوران افسانهای مانند اژدها و سیمرغ. در واقع، نگارگری ایران در هیچ زمانی به این اندازه آثار چینی وار به وجود نیاورده است. به طور کلی این نوع طراحیهای آلبومهای استانبول تمایلی را در برتری مکتب خارجی نیست به بومی آسیای مرکزی چه ترکی و چه مغولی نشان میدهند.
این طراحیها بازنماییهای صحنههای وام این طراحیها بازنماییهای صحنههای وامگیری شده از اعمال و عادت مردم استپ نشین و همچنین عرف و باورهای شمن پرستی مردم جنوب سیبری خصوصاً موقوف به ساختن هیئهای وهمی عفریتگان و اهریمنان با منظرههای کریه و تهدید آمیز است. تعدای از این آثار عبارتاند از: «نوازندگان اهریمنی»، «رفص شمنهای سیاه» و «مشایعت قوش بازان» (شماره 86) و «اهرمینان در حال رقص» (شماره 87). البته این طراحیها را میتوان به حوزهای که با خاور دور و همچنین تیموریان در تماس بوده نسبت داد. از طرف دیگر برخی از پژوهشگران با پذیرش موضوعات جادویی طراحیهای سیاه قلم سردر گم شده و آنها را به یکی از مکاتب آسیای مرکزی نسبت دادهاند. احتمال دارد که نقاش به آسیای مرکزی سفری کرده و اطلاعات و داستانهای مغشوشی از آیین شمنی شیطان پرستی کسب کرده و صحنههایی از زندگی چادرنشینی را که در آلبومها دیده میشود از نزدیک دیده و تجربه کرده است. به هر حال حامیانی که این نقاشیها برای آنها اجرا میشده، چه تیموری و چه ترکمنی، از آسیای مرکزی بوده و هنوز زندگی قبیلهای داشتهاند.
چندین اثر از سیاه قلم حاوی پیکرههایی به سبک معمولی دربار یعقوب بیک است و دست کم در یکی از آنها پیکره ها در کنار دیوها ظاهر شدهاند و این یکی از ویژگیهای نگارههای این هنرمند بوده است.
منابع
1. هنر نگارگری ایران.2. «آثار و نسخههای خطی مکتب بخارا» در فصلنامه هنر، شایسته فر مهناز.
3. سیر تاریخ نقاشی ایران.
4. نقاشی ایران.
5. سیر تاریخ نقاشی ایران.
6. سیر و صور نقاشی ایران.