در حقیقت میتوان اینگونه بیان داشت که هنرمندان در عصرهای مختلفی چون تعزیه، موسیقی تعزیه، نقاشی، شعر و خوشنویسی با همدلی و هماهنگی طبیعی در جاودان کردن این واقعه مهم تاریخ اسلام سهم خویش را ادا کردهاند. از همتنیدگی هنر خوشنویسی در شیوههای گوناگون آن با ادب فارسی به عنوان یک ویژگی ذاتی یکی از زمینههایی را فراهم آورده که در نتیجه آن انعکاس مضمونپردازیهای مهم شاعران با کمک هنرمندانه خوشنویسان بر صفحات تاریخ ثبت و ماندگار شده است و از این منظر در مورد موضوع خاص این نوشتار یعنی حماسه عاشورا ادبیات خاصی شکل گرفته است .
صرفنظر از مجموعه نوحههایی که در رثاء و شهادت حضرت حسین بن علی(ع)و یاران باوفای آن حضرت به دست خوشنویسان قلمی شد میتوان به کتیبههای بسیار فراوانی که در ایام محرم در هر کوی و برزن به نمایش درمیآید اشاره کرد که وجه غالب در محتوای آنها عباراتی است که متناسب با موضوع به دست هنرمندان خطاط تحریر یافته است. بر این نکته نیز باید افزود که ارزش و عیار هنری این دسته از آثار در این جا مورد بحث نمیباشد، اما از جهت عمومیت یافتن این نوشتهها که به عنوان جزیی ثابت از فرهنگ مکتوب و نمایشی عاشورا درآمده است؛ نمیتوان آنها را از مدنظر دور داشت زیر تعداد فراوان این نمونهها نشان از کارکرد و خدمتی است که هنر خوشنویسی در راستای مراسم سوگواری حضرت سید الشهد(ع) عهدهدار بوده است. اما به غیر از آثار گوناگون و متفرقهای که در موضوع حماسه عاشورا به دست خوشنویسان ایرانی رقم تزیین یافته است میتوان اذعان داشت که در بین آثار و ادبیات مربوط به این واقعه مهم در تاریخ اسلام مقبولترین اثری که در بین مردم و عزاداران حماسه حسینی جای خود را باز کرده و از رونق تام و تمام برخوردار شده است، همانا ترکیببند مولانا محتشم کاشانی است. بر این اساس آشناترین جلوههای هنر خوشنویسی در خدمت مضامین عاشورایی پیوندی ناگسستنی با این ترکیببند پیدا کرده است و تجلی این پیوند همان کتیبههای فراوان متنوعی است که بر روی پارچههای سیاه و با خوشنویسی نستعلیق به رنگ سفید و در اندازه قلم کتیبه نقش بسته و نمونههای متعدد آنها در تمام امکان مذهبی، مساجد و حسنیهها دیده میشود .
به طور معمول در این نوع از کتیبههای پارچهای نواری مستطیلی شکل تداوم پیدا میکند و در قسمت بالایی یا پیشانی کار مصرعی از ترکیببند محتشم به نمایش گذاشته میشود و در قسمت پایینتر فضایی وسیعتر و با قلم کتیبهء بزرگ مصرعهای بند اول ترکیببند جاودانیت محتشم قرار میگیرد. به همین ترتیب در خواص کتیبههای هر مصرع عبارت «یا ابا عبدالله الحسین شهید» که شأن نزول حادثه را یادآور میشود تکرار میگردد .
در کنار این فرایند عمومی شکل خاصتری از بروز هنر خوشنویسی در کتابت کامل ترکیببند محتشم کاشانی به صورت آثار چاپ شده قابل بررسی است. به طور حتم کتابت و چاپ این اثر یعنی ترکیببند محتشم یکی از عرصههای مهمی بوده است که هنرمندان خوشنویس گوشهای از عشقورزی خود را به خاندان اهل بیت و بویژه به حضرت امام حسین(ع) ادا نمایند زیرا مکاتبت آثاری از این دست نیازمند یک زمینه و میل درونی بوده و همچنان که محتشم کاشانی با چنین پشتوانهای به سرودن ترکیببند توفیق یافته است خوشنویسان نیز بنابر میل باطنی و پیوند استوار دینی به این مهم همت داشتهاند. به عنوان نمونه در سالهای گذشته نسخههایی از ترکیببند محتشم کاشانی توسط خوشنویسان و به ویژه نستعلیقنویسان نوشته و به زیور چاپ آراسته شده است .
قربانعلی رحبی(با عنوان صلای غم، وزارت ارشاد، 1363)، سید عباس حسامی(اصفهان،1366)، ناصر جواهرپور(فصلنامه هنر 1367)، استاد غلامحسین امیرخانی(انجمن خوشنویسان ایران چاپ اول 1365)، محمد علی فرزبد(احرار،تبریز،1375) و... در زمرهء خوشنویسانی بودهاند که در سالیان گذشته به نگارش و کتابت این اثر مهم پرداختهاند .
اما بعد از ذکر این مقدمات سخن اصلی این نوشتار بررسی یکی از نسخههای خوشنویسی شده، از ترکیببند محتشم است که به خط استاد غلامحسین امیرخانی نوشته شده و نخستین چاپ آن در سال 1365 توسط انجمن خوشنویسان منتشر شده و چهارمین چاپ آن نیز در سال 1376 روانه بازار کتاب گردیده است. قطع این اثر رحلی بوده و با جلد گالینگور و کاغذ گلاسه مرغوب به طبع رسیده است .
در کنار خط گرانمایه استاد امیرخانی که به کلام محتشم به اقتضاء موضوع پراهمیت آن اعتبار مضاعفی بخشیده است میتوان از دو ویژگی کتاب مذکور یاد کرد. نخست آن که مقدمه جامعی از استاد مرحوم سید حسن سادات ناصری(متوفی 1370 ه ـ.ش)در ابتدای کتاب ذکر شده که تصویری روشن از شعر سوگوارانه محتشم کاشانی(950-996 هـ.ق)را ارائه میدهد و دومین ویژگی کتاب ارائه نسخهای از ترکیببند محتشم به خط شکستهء نستعلیق بسیار ممتاز می‌باشد. این نسخه شکسته یکی از شاهکارهای بدون رقم این شیوه خوشنویسی به شمار میرود. صاحبنظران و استادان فن در تعیین خوشنویس این اثر فرحبخش، آن را به استاد بزرگ خط شکسته مرحوم درویش عبدالمجید طالقانی (1150-1185 هـ.ق.)، یا پیرو مکتب او یعنی استاد محمد رضا اصفهانی، و یا میرزا حسن کرمانی نسبت میدهند. در حقیقت چاپ کتاب ترکیببند محتشم کاشانی یکی از شاهکارهای خط شکسته را نیز در معرض دید علاقمندان این خط قرار داده است. صفحه بدرقهء کتاب با سیاه مشقی از شعر حافظ آغاز میشود. بیست و دو صفحه آغازین کتاب شامل عنوان، شناسنامه، سه تابلوی خوشنویسی، مقدمهء کوتاه، مقدمهء مرحوم سادات ناصری(ره)و مقدمهء استاد امیرخانی، خوشنویس کتاب در مورد مرحوم درویش عبدالمجید طالقانی را دربرگرفته است. از آن پس در کتاب، دوازده صفحه به متن شکسته، دوازده صفحه کتابت نستعلیق، بیست و چهار صفحه در قالب بیست و چهار چلیپا، یک صفحه به اظهارنظر در مورد کاتب خط شکسته و یک صفحه نیز به تکرار تابلوی پنج تن اختصاص یافته که در مجموع هفتاد و دو صفحه کتاب از این اجزا تشکیل شده است. با توجه به اینکه بدنه اصلی کتاب از نقطهنظر هنر خوشنویسی آن، در صفحات کتابت متن و بیست و چهار چلیپای آن متجلی می‌باشد ادامهء نوشتار را بر مدار این دو قسمت دایر میکنیم. فرم مکاتبت اثر در قالب عرضی چلیپای مرکب و با ارتفاع چهار چلیپا شکل گرفته که در درون تذهیب انتخابی آن بسیار طبیعی مینماید. کتابت این صفحات یکی از دلنشینترین نمونههای نستعلیق معاصر را به نمایش میگذارد.
صافی کلمات و حروف، کرسی محکم، روانی و راحتی در نگارش اجزای سطر و در کنار هم قرار گرفتن آرامبخش کلمات از مزایای این صفحات به شمار میرود .
فرم نهایی صفحات بهگونهای است که در کادر مستطیل شکل خود ارتباطی مطلوب با حواشی پیدا کرده است. تعدادی از ابیات ترکیببند محتشم در قالب چلیپا- که نگارش ابیات به صورت مورب می‌باشد- توسط خوشنویس آن به نگارش درآمده است،و بیآن که در پی ارائه نکات تعلیمی و آموزشی باشد به طور غیرمستتقیم مهمترین اصول چلیپانگاری را به بیننده اهل تأمل و جوینده وادی خط ارائه مینماید....
نویسنده: کاوه تیموری
حادثه عاشورای محرم سال 61 هجری از حوادث کم نظیری است که علاوه بر داشتن زمینههای مطالعه در ابعاد گوناگون از یک زاویه نیز دربردارنده تاثیر عمیق این واقعه بر آثار هنرمندان ایرانی است.