عاشورا و محرم را می‌توان ماندگارترین و تاثیرگذارترین رویداد تاریخی تشیع دانست تا جاییکه امام خمینی (ره) فرمودند این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است؛ واقعه‌ای پر از تمثیل و نشانه که وقتی با فرهنگ ایرانی که پر از نقش و نگار است، مواجه شد با رنگ نیز درآمیخت.
سبزی نورهای لوسترهای تکایا و حسینیه‌ها، پرهای زرد و سبز و قرمز که از علم‌ها آویزان هستند، پرچم‌های بزرگی که به دیوارهای حسینه‌ها نصب شده‌اند همه و همه بر این دلالت دارند که ایرانی‌ها به بهترین شیوه رنگ را به المان‌های مختلف عزاداری اضافه کرده‌اند.
حماسه عاشورا در شهرهای کشور و در قومیت‌های مختلف ایران رنگ و شکل مختلفی دارد که همگی در عین تقدس و پاکی جنبه‌های هنری زیادی نیز در مفهوم خود نهفته دارند. برای واکاوی این مفاهیم یا احمد نادعلیان، نقاش و هنرمند محیطی که سالیان سال در گوشه و کنار ایران گشته و جشنواره برگزار کرده و با مفاهیم هنری مناطق آشناست به گفتگو نشستیم که در ذیل می‌آید:
* ماه محرم در ایران همیشه حال و هوای خاص خود را دارد و کل جامعه را با خود همراه میکند و هنرمندان هم از این قاعده مستثنی نیستند مثلا در حوزه ئئاتر تعزیه را داریم. هنرمندان تجسمی با نشانه‌ها و رنگ‌ها سر و کار دارند و با این جریان به تصویرسازی عاشورا وارد می‌شوند. دوست دارم بدانم که نشانه‌های تصویری و رنگی در مناسک عاشورایی و عزاداری‌ها چقدر نقش دارند؟
- فرهنگ عاشورا بسیار غنی است و حتی متضمن حیات بسیاری از نمادهای ملی، عرفانی و مذهبی نیز شده است. از سوی دیگر در آن نمایش‌های آئینی، هنر تصویری متنوعی دیده میشود. اگر چه پوشش عزاداران مشکی است اما در پرچم‌ها رنگ‌های متنوعی دیده میشود. پارچه‌هایی که نخل ها را پوشش می‌دهند از نظر رنگ بسیار متنوع هستند. همچنین در قسمت‌های مختلف علامت پارچه‌های دستبافت و گلدوزی شده و پرهای بزرگ رنگی و پرهای طاووس استفاده میشود.
* در مراسم عاشورایی چقدر به نمادشناسی توجه میشود؟
- در این مراسم‌ها نمادها حضوری بسیار گسترده دارند و بعضی از آنها ریشه در نمادهای باستانی دارند که در دوره‌های اسلامی معنای جدیدی پیدا کرده‌اند.
* در شهرستان‌های ایران و با توجه به زندگی رنگی‌تر آنها نسبت به پایتخت، چقدر مناسک و عزاداری‌های متفاوت می‌بینیم؟
- در گوشه و کنار ایران تا حدودی نوع عزاداری متفاوت است. این تفاوت گاهی در نظم و آرایشی که عزادداران در کنار هم می‌ایستند و یا حرکت میکنند، دیده میشود و گاهی در حرکات دست و نحوه سینه‌زنی و در مواردی اینکه نخل حمل کنند و یا علامت.
* آیا قومیت‌ها بر شکل و رنگ عزاداری‌ها تاثیر دارد؟
- آغشته شدن به گِل و گلاب بیشتر در لرستان دیده میشود. بردن نخل بالای کوه بیشتر در شمال سمنان و سینه‌زنی در یک محور دورانی در جنوب؛ پس قومیت‌ها بنا بر آیین گذشتگان خود، عزاداری‌های متفاوتی دارند.
* نمادهایی که در ماه محرم و عزاداری‌های آن استفاده میشود چه نسبتی با هنر دارند؟ از جمله وسایل رایج در محرم علم و کتل است که به عقیده من از صدر تا ذیل آن نماد است. نظر شما چیست؟
- در ایام عاشورا در دسته‌جات عزاداری امام حسین (ع) مجموعه‌ای از نشانه‌ها و نمادها كه با هم تركیب شده‌اند، حمل میشود كه به آن علامت گفته میشود. تركیب عمودی علامت معمولا چیزی شبیه درخت زندگی است که تیغه‌های آن با فلز ساخته میشود. با نگاهی به آثار فلزی باقیمانده از اوایل تاریخ اسلام می‌توان دید كه اجزای علامت از قرون گذشته وجود داشته است ولی تركیب كلی و فعلی آن بیشتر در یكی دو قرن اخیر شكل گرفته است و هنوز در حال تحول است.
آنچه كه بیشتر در آثار گذشته دیده میشود علامت‌های تك تیغه‌ای و سه تیغه‌ای هستند كه به هنگام رزم در دست جنگجویان حمل می‌شوند. در بعضی از نقاشی‌های صفوی چنین علامت‌هایی نقاشی شده اند. این نظر وجود دارد كه علامت برگرفته شده از صلیب مسیحی است ولی آنچه كه مسلم است تركیب فعلی آن هویتی پیدا کرده که كمتر در فرهنگ‌های دیگر وجود داشته است و شبیه آن در هنر گذشته خودمان نیز وجود ندارد.
شیر و خورشید دو نماد كهن هستند كه ریشه در ایران باستان دارند که می‌بینیم این نشان‌ها در علامت ویژه عزاداری عاشورا نیز حضور دارند. در ایران باستان شیر نماد ایزد مهر بود. در دوره اسلامی نماد امام علی (ع) شد. در بسیاری از علامت‌های كنونی شیرها شمشیر دو سر دارند كه همان ذوالفقار یا شمشیر امام علی (ع) است.
یكی دیگر از نمادها كه گاهی اوقات در بعضی از علامت‌ها دیده میشود، براق است. براق موجودی است مركب از سر انسان، اسب بالدار، در بسیاری از نقاشی‌های خمسه نظامی و معراج‌نامه‌ها می‌توان آن را دید كه پیامبر اسلام سوار بر براق به معراج می‌رود. در بعضی از نمونه‌ها براق دارای دم طاووس است.
نماد دیگر مرغی است كه سری انسانی دارد. این اعتقاد وجود دارد كه این مرغ، مرغی است بهشتی كه بر درخت طوبی آشیانه دارد. چنین مرغی در بعضی از نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای دیده میشود.
نماد دیگر كه در علامت وجود دارد، پنجه است. در فرهنگ شیعی ایران این پنجه یاد آور پنج تن‌آل عباست و همچنین دست بریده حضرت عباس (ع) است كه در واقعه كربلا زمانی‌كه برای تشنگان صحرای كربلا آب می‌آوردند دست خود را از دست دادند. به همین جهت در فصل گرما در همه جای ایران بسیاری از مردم كه نذر دارد آب خنك رایگان در اختیار تشنگان قرار می‌دهند و معمولا كاسه‌هایی كه برای آب خوردن در كنار این آبخوری‌ها وجود دارد، وسط آن یک پنجه دست دیده میشود.
علاوه بر این نمادها بعضی از علامت‌ها دارای حیواناتی همچون شتر و یا گوزن یا آهو هم هستند. شتر یادآور کاروان اهل بیت امام حسین (ع) است كه از كربلا به شام برده شدند و آهو در فرهنگ شیعی یادآور امام رضا (ع) است كه شفاعت آهو را كرده و شكارچی را از كشتن او منع كردند.
یكی ازدیگر نمادهای رایج طاووس است كه در طرفین علامت به صورت متقارن نصب میشود. طاووس در فرهنگ‌های مختلف نماد است. در فرهنگ عرفانی و اسلامی ایران نمادی از روح انسانی است كه طالب بازگشت به موطن اصلی خود است. اشعار عطار نیشابوری در منطق الطیر حاكی از این معناست.
تركیب كلی تیغه‌های علامت همانند سرو هستند و در طرفین آنها دو شكل دهن اژدری تعبیه میشود. چنین نقشی برگرفته از نقوش تذهیب بود و به كرات در كاشی‌ها و قالی‌های ایرانی دیده میشود.
شاید تركیب كلی علامت دو درخت را در برداشته باشد درخت طوبی و درخت "زقوم". درخت طوبی خوبی‌های انسان و درخت زقوم نفس انسانی است و در كل این تركیب لزوم پالایش و تطهیر نفس را نشان می‌دهد.
* و اینگونه است که نمی‌توان نقش هنر را در عزاداری ماه محرم نادیده گرفت.
- هنر در مراسم عاشورا همانند یک رسانه عمل میکند. گاهی در پرده‌خوانی و نقاشی‌های خیالی دیده میشود، گاهی در علامت. تیعه‌های علامت معمولا دارای نقوش هستند كه تصویر پیامبر امامان و خط‌نوشته‌ها را در بر دارند.
* اصولا چه تعریفی برای هنر عاشورایی قائل هستید؟
- به طور عمومی اطلاق هنر عاشورایی را مناسب نمی‌دانم. ما هنر مرتبط با آیین عاشورا و یا ملهم از عاشورا داریم. هنر مرتبطِ با عاشورا هنری است که خاستگاه روشنفکری ندارد و بیشتر مورد توجه عامه بوده است اما هنر ملهم از عاشورا مورد توجه بسیاری از هنرمندان تحصیل کرده دانشگاهی نیز بوده است.
* هنر در چه مواردی به مقوله عاشورا وارد شده است؟
- بسیار گسترده است. نقاشی، نمایش، فلزکاری، صنایع دستی و ... همه جا حماسه عاشورا حضوری جدی دارد.
* حماسه عاشورا در نقاشی‌های گذشته ایران حضوری درخشان و گسترده دارد که نمونه بارز آن خیالی‌نگاری‌هاست. آیا این واقعه بر هنر مدرن ایران نیز تاثیر داشته است؟
- در هنر موسوم به سقاخانه ثاثیر زیادی از هنر عاشورا دیده میشود تا جایی که امروزه بعضی از آن نشانه‌ها بازآفرینی میشود. تفاوت در این است که هنرمندان مدرن بیشتر از منظر زیبایی‌شناسانه موضوع را مورد توجه قرار می‌دهند ولی هنرمندان روزگار گذشته و به خصوص خیالی‌نگاری‌ها بیشتر تمرکزشان بر سوز و گداز و عاشقی و برای عرض ارادت به خاندان اهل بیت بوده است.
در هنر معاصر نیز این تاثیر بسیار گسترده است. در نقاشی معاصر پس از انقلاب نیز بسیاری از هنرمندان تحصیل‌کرده سعی کرده‌اند از نشانه‌ها و روش‌هایی که در هنر مرتبط با عاشورا دیده میشود در کار خودشان استفاده کنند. همچنین در هنر جدید نیز می‌توان دید که چگونه نسل جوان در هنر چیدمان و دیگر مدیوم‌ها از این نشانه‌ها استفاده میکنند.
از آنجا که در هنر جدید مرز بین هنرها کمرنگ میشود، گونه‌های مختلفی از آیین‌ها و هنرهای وابسته به فرهنگ عاشورا در هنر مدرن دیده میشود. در هنر جدید ایران اشیا، هنرهای تصویری، موسیقی و نمایش به عاشورا بسیار پرداخته‌اند.
* آیا دولت می‌تواند در تقویت هنر عاشورایی در ایران نقش داشته باشد؟
- هنری که مرتبط به عاشورا باشد نیازی به تقویت از سوی دولت ندارد. اگر منظور تقویت با حضور دولت باشد این حضور تنها می‌تواند آن را منحرف کند.
* آیا در هنر مدرن ایران نمونه خوب آثار عاشورایی داریم؟
- در قبل از انقلاب و پس از آن نمونه‌های خوبی وجود دارند که از عاشورا تاثیر گرفته‌اند ولی در سال‌های اخیر این نگرانی وجود دارد که هنر مورد استفاده در ایام عاشورا از ریشه دینی عرفانی فاصله گرفته و مضامین مذهبی را با فنونی نازل به نمایش گذارد.
آنچه هنر عاشورا را در مواردی تهدید میکند، وجود و جایگزینی سلیقه‌های نازل اروپایی است. گاهی در نقاشی‌های مربوط به ائمه چهره‌ها برای آنکه آنها را زیبا نشان دهند تصاویری اغراق شده به نمایش گذاشته میشود. البته این نوع سلیقه ناشی از تاثیر فرهنگ دیگران است که در متن هنر عاشورایی وارد شده است. تاثیر دیگر فرهنگ‌ها در گذشته به تعالی کمک کرده است اما حالا درک سطحی و نگاه ساده‌اندیشانه باعث ایجاد وضعیت نامناسب شده است.
گفتگو از مجید احمدی
خبرگزاری مهر