«در ساختار دستوری زبان فارسی، که هند و اروپایی است، بر خلاف عربی که ریشه سامی دارد، انتهای بسیاری از الفاظ و اسامی نیاز به یکی از حروف نهایی مدوّر دارد. ( آن ماری شیمل ) خطّ نستعلیق دارای ظرافت‌ها و گردش‌های لطیفی در حرکت‌ها و شکل حروف است تا حدّی که روحیه و ذوق هنری ایرانیان را به بهترین نحو به نمایش می‌گذارد. به نظر می‌رسد در شکل‌گیری نستعلیق، خطوط مورد استفاده در ایران پیش از اسلام نظیر خطّ پهلوی مورد توجّه بوده است».
و در ادامه می‌آورد: «در نستعلیق زیبایی و تناسب، هماهنگی و استواری در حدّ کمال به هم آمیخته است. دوایر این خط بسیار زیاد است و عمده حرکات حروف و اجزا آن براساس منحنی‌ها استوار است تا جایی که خطوط مستقیم و صاف بسیار نادر و تقریباً هیچ است. این شیوه از خوشنویسی، فاقد علائم زیر و زبر و پیش است.
هرچند در هنگام ضرورت می‌توان از علائم کوچکی بهره برد. نستعلیق برای نگارش حروف ویژه الفبای فارسی مانند «پ »، «ج»، «گ» و «ژ» تناسب کامل دارد و به خوبی سه نقطه این حروف در ترکیب بندی آن جا می‌افتد». ( ویکی پدیا ) در دانشنامه ایرانیکا درباره شیوه‌های شناخت این خط می‌آورد: «خطّ نستعلیق، واجد تمامی مشخّصات موردنیاز کتابت، تطابق و هم نوایی با همه اصول و قوانین خوشنویسی… است. این خط به راحتی قابل خواندن بوده و به سرعت و به صورت فشرده نیز قابل نوشتن می‌باشد و همین امر موجب می‌شود مطالب بیشتری در صفحات و خطوط کمتری جای گیرند….خطّ نستعلیق به جهت
قاعده‌مندی، وضوح، توازن و تنا‌سبی که دارد، با نسخ و در سرعت نوشتن با تعلیق برابری می‌کند، امّا در زیبایی و شکیل بودن بر هر دوی این خطوط می‌چربد».
( یارشاطر، ص ۷۱ و ۷۶ )
همان جا درباره باور عمومی هنرمندان درباره این خط می‌آورد: «باور عمومی، اشکال حروف نستعلیق را الهام گرفته از طبیعت یا موسیقی می‌داند. حرکات عمودی نشانی از درختان و گل‌ها، حرکات دورانی، نشانی از تموّج توده‌های خاک و چمن زار‌ها یا صدای زیر و بم در موسیقی و نیز امتداد و کشش مراتع و جلگه‌ها یا مکث‌های موجود در موسیقی، پیچ و خم حروف و کلمات، نشانی از منحنی‌ها و برجستگی‌های بدنی حیوانات، پرندگان و به خصوص‌انسان‌ها ترتیب جملات، نمودی از پرواز پرندگان یا دسته‌های گل، به احتمال زیاد چگونگی و خصوصیّات بشری الهام بخش در این خط بوده است چرا که در شعر ایرانی، خصوصیّات زیبای محبوب اغلب به حروف الفبا تشبیه شده‌اند». ( یارشاطر، ص ۷۶ )
استاد محمود رهبران، خوشنویس نامی جهان اسلام درباره شیوه‌های شناخت این خط می‌گوید: «خطّ نستعلیق بین تا یا تمام آن دور‌است،دور در دایره‌ها می‌آید مانند: ن، ع، ل، ی، ق. در نستعلیق، تقسیم یا ضعف و قوّت ضخامت‌ها که در خطوط دیگر کم است، بیشتر از هرچیز نمود دارد. تیز و تندی در این خط کم است، همه جا دور و لغزنده است، در ثلث، خط در راستای خطّ افقی است، در صورتی که در نستعلیق هر چه حروف بیشتر می‌شود شیب هم بیشتر می‌شود. به‌نسبت، خطّ نستعلیق از دیگر حروف چاق‌تر است. در این خط، و بیشتر کاربرد دارد». ( گفتگو ۱۴ر۰۹ر۹۴ )
فهرستی از نا‌می‌ترین خوشنویسان نستعلیق
الف ـ قدما
میرعلی تبریزی ـ محمّد حسین تبریزی ـ میرزا جعفر تبریزی ـ اظهر تبریزی ـ سلطان علی مشهدی ـ میرعلی هروی ـ عبدالرّحمن خوارزمی ـ میرعماد حسنی قزوین ـ علیرضا عبّاسی ـ عبدالرّشید دیلمی ـ نورالدّین محمّد لاهیجی ـ میرعبدالجبّار اصفهانی ـ محمّدصالح خاتون آبادی ـ ابوتراب اصفهانی ـ محمّد صالح اصفهانی ـ فتحعلی حجاب شیرازی ـ وصال شیرازی ـ حسن شاملو ـ میرزا غلامرضا اصفهانی ـ میرزا محمّدرضا کلهر ـ عمادالکتّاب ـ بابا شاه اصفهانی ـ شاه محمود نیشابوری ـ عبدی نیشابوری.
ب ـ معاصران
غلامحسین امیرخانی ـ کیخسرو خروش ـ عبّاس اخوین ـ عبدالله فرادی ـ جواد بختیاری ـ مهدی فلاح ـ محمود رهبران ـ حسن میرخانی ـ حسین میرخانی ـ علی شیرازی ـ امیراحمد فلسفی ـ حسین غلامی ـ حمید عجمی ـ ابراهیم بوذری ـ علی اکبر کاوه ـ حسن زرّین خط.
کاربرد
نستعلیق به غیر از آنکه از آغاز پیدایش تاکنون جایگاه زیباترین عرصه‌های بروز هنر ایرانی گشته است و در کنار تذهیب، تشعیر به چشم نوازی پرداخته است. در نگارش کتاب‌های عادّی متون غیر مذهبی و ادبی بیشترین کاربرد را داشته است.
چنانکه سراسر گنجینه‌های نسخ‌های خطّی جهان آکنده از دیوان شاعر‌ا‌‌نی است که بدین خط نگارش یافته است، چنان که «گویا روح نرم و سیّال نستعلیق بالطافت ادبیّات شیرین فارسی تأثیر متقابلی بر هم دارند». (ویکی پدیا)
با این حال برخی متون مذهبی، ادعیّه و مناجات و حتّی قرآن به خطّ نستعلیق دیده شده است که یکی ازآنها چند سال پیش، همراه با ترجمه قرآن اثر ابوالفضل رشیدالدّین میبدی، صاحب تفسیر کشف ا‌لاسرار، توسّط نشر میراث مکتوب چاپ شد. امروزه با پیشرفت صنعت چاپ و گسترش خطّ نسخ در کتابت زبان فارسی، به ویژه در امور چاپ و روزنامه نگاری، کاربرد خطّ نستعلیق، بسیار کم شده است و جز در امور هنری و تزئینی و احیانا روی جلد کاربرد دیگری ندارد و نقطه اوج آن برگزاری نمایشگاه‌های خوشنویسی و چاپ آلبوم‌های خطّ نستعلیق است.
تا جایی که می‌توان گفت: هرگز در طول تاریخ این چنین قطعات مختلف هنری درابعاد بزرگ و قلم جلّی نگاشته نمی‌شده است. ( ویکی پدیا ) در میانه سده۱۱ خط شکسته نستعلیق ( سومین خطّ ویژه ایرانیان ) از این خط پدیدار شد و در سال‌های اخیر نیز هنرمندانی با ترکیب خطّ نستعلیق و نقّاشی، نوعی سبک هنری را با نام «نقّاشی خط» بنیان نهاده‌اند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتا بنامه
دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، دوره جدید، ۱۳۷۳، ج ۱۳٫ر رامین، علی و دیگران: دانشنامه دانش گستر، تهران: دانش‌گستر، ۱۳۸۹، ج ۱۶٫ر راهجیری، علی: تاریخ مختصر خط و سیر خوشنویسی، تهران: بی‌نا، بی‌تا.ر سلوتی، رحیم: پژوهشنامه‌خطّ نستعلیق، تهران: گنجینه فرهنگ، ۱۳۸۲٫ر شاد، محمّد پادشاه: فرهنگ آنندراج به کوشش: محمّد دبیرسیاقی، تهران: خیّام،چاپ دوم،۱۳۶۳، ج۷ ر فضائلی، حبیب الله: اطلس خط، تحقیق در خطوط اسلامی، اصفهان: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۰ر قلیچ خانی، حمیدرضا: در آمدی بر خوشنویسی ایران، تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۹۲ر فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران: روزنه، ۱۳۷۳ر منشی‌قمی،احمد‌بن‌حسین:گلستان هنربه‌کوشش:احمدسهیلی خوانساری،تهران: بنیادفرهنگ‌ایران۱۳۵۲ر نفیسی، علی اکبر: فرهنگ نفیسی، تهران: خیّام، ۱۳۴۳، ج ۵ر یارشاطر، احسان و پیمان متین: خوشنویسی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۴٫ر ربیعی، منیژه: «بایسنغری، جعفر» در دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۷۵، ج ۲ر یوسفی، غلامحسین: «خطّ و خطّاطی» فصل نامه هنر، ش ۳۱ (تابستان و پاییز ۱۳۷۵).ر ویکی پدیا، www.wikipedia.orgر محسن ذاکر حسینی (گفتگو ۰۱ر۰۸ر۱۳۹۴ )ر محمود رهبران (گفتگو ۱۴ر۰۹ر۱۳۹۴)ر قلیچ خانی درباره درگذشت وی می‌نویسد: «سلطان علی مشهدی. در رساله آداب خط (در ۹۲۰ ق) وی را همدوره شاعر معروف کمال خجندی (ف ۸۰۳ ق) می‌شمرد. از این رو منابعی که سال درگذشت میرعلی تبریزی را ۸۵۰ ق نوشته، نادرست است ( قلیچ خانی، درآمدی بر..ص ۱۰۸ ـ۱۰۷ )نویسنده: حسین‌مسرت