مساجد در کشورهای اسلامی نمونه ای از هنر مقدسی هستند که وقتی به راز و رمز آن پی می بریم شگفتی و هیجان به سراغمان می آید. مساجد در هر یک از کشور های اسلامی با تیپولوژی خاص خود ساخته می شوند یا ساخته شده اند، با این حال مشترکات بینشی بسیاری در همه آنها دیده می شود. در تعریف مسجد می توان گفت که بنایی است بر پا شده بر محوری نامرئی. محوری که طراحی اصلی مسجد بر مبنای آن است. این محور نامرئی کعبه است، کعبه به لحاظ جغرافیایی و معنوی در قلب اسلام قرار دارد. محراب مساجد در جهت آن است و مسلمانان رو به سوی آن نماز می گذارند. از این رو دنیای اسلام را می توان چرخ عظیمی فرض کرد که مکه کانون آن و پره های این چرخ، همه مساجد سرتاسر جهان هستند. شاید به خاطر همین موضوع است که در قلمرو اسلام، همه هنرها در خدمت مسجد بوده اند. به گزارش میراث، برای شناختن جایگاه مسجد در شهرهای اسلامی بد نیست که به عناصر اصلی یک شهر اسلامی توجه کنیم، در شهرهای اسلامی بازار به عنوان ستون فقرات شهر به حساب می آید که در کنار و یا در داخل آن کاروانسرایی هم وجود داشت. شما اگر گشتی در بازار یکی از همین شهرها بزنید به حمام برمی خورید جایی که برای طهارت و پاکیزگی مسلمانان ضروری بود. در داخل همین بازار و یا در نزدیکی آن مسجدی قرار دارد که سیل مسلمانان و نمازگزاران را از محیط پر قیل و قال بازار، به محل امن و آرام خود فرا می خواند.
در حقیقت مسجد مرکز ثقل بنای شهرهای اسلامی بود و معماری آن متناسب با شرایط اقلیمی، مصالح در دسترس و تحت تاثیر سنن و خصوصات محلی ساکنان هر منطقه شکل می گرفت. مسجد به عنوان نهاد مذهبی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارای وظایف گوناگونی بود و در واقع هنوز هم هست. مسجد جایی بود که در آن به روی همه و در همه وقت باز بود و یکسان به همه مسلمانان تعلق داشت. رهگذران بدون سرپناه و یا امیران با جاه و مقام و یاکاروانیان می توانستند به مسجد بروند و حتی در آن استراحت کنند. گاهی مسجد را می بینیم که به صورت یک موسسه آموزشی درآمده و از مراحل ابتدایی تا دروس پیچیده صرف و نحو و فلسفه و وعظ در آن برگزار می شد. از نگاهی دیگر می توان گفت که مسجد نمایشگاهی از هنر اسلامی و نمادی بی نظیر از معماری اسلامی است. در واقع معماری و هنری که در مساجد به کار می رفت، شناسنامه هنرمندان مسلمان در هر دوره از تاریخ است. مهندسی، گچ بری، آجرکاری، موزاییک سازی، کاشی کاری، سفال گری، سنگ تراشی، مقرنس سازی، آیینه کاری، کنده کاری، منبت کاری، خاتم کاری، نگارگری، خوش نویسی، تذهیب، فضاآرایی، محوطه سازی و... نمونه هایی از هنرهایی هستند که توسط هنرمندان عاشق درطراحی و ساخت گنبد، محراب گلدسته، ستون و منبر هریک به واسطه فلسفه ای که در درون خود داشتند پیامی را به مخاطبان القا می کردند. این پیام ها، پیام های عرفانی بودند که در تمام زوایای زندگی مسلمانان ریشه داشتند و دارند.
موضوع جالب این است که معماری اسلامی در حالی شروع به کار کرد که فاقد هرگونه علم و اطلاع و سابقه باستانی در هنر معماری بوده و به عبارت بهتر کار را با دست خالی آغاز کرد.
در واقع به نظر می رسد که آتشکده های زرتشتیان ایران و چهارطاقی آنها به عنوان الگویی برای ساخت مساجد بود و از طرفی خیلی از مساجد بر روی همین آتشکده ها و کلیساهای مسیحیان بنا شدند و از همین طریق بود که معماری اسلامی در راه تکامل گام برداشت و طولی نکشید که در آنچه از دیگران تقلید کرده بود تجدید نظر کرد و آنهایی را که با طبیعت و مقتضیات او هماهنگی نداشت و بیگانه می نمود و یا با سلیقه اش سازش نداشت حذف کرد و خود به عنوان یک معماری با هویتی مستقل در زندگی مردم مطرح شد. حالا که به بنای مساجد دقت می کنیم نمادهای زیبا و تحسین برانگیزی را در آنها تشخیص می دهیم که بد نیست به بعضی از آنها اشاره کنیم. مناره: مناره جایی بود که از بالای آن موذن مسلمانان را به نماز فرا می خواند. همچنین دیدن آن مناره از راه دور دلیل بر وجود مسجدی بود. نخستین مناره ها عموما در جلو حیاط و در محور محراب مسجد ساخته می شدند و گاهی هم درگوشه حیاط و یا کاملا خارج از مسجد ایجاد می شدند.
گنبد: گنبد در اسلام نماد طاق فلک است و از آنجا که گنبد رو به آسمان کشیده شده نوعی تمنای عروج را برای فرد مسلمان تداعی می کند. در معماری ایرانی هم که اساس آن گذر از مربع به دایره و در واقع گذر از میرایی به نامیرایی است، وجود گنبد تداعی کننده جاودانگی است. مربع نماد زمین و دایره نماد آسمان است و از زمین به آسمان صعود کردن پس از هبوط اولیه انسان، آرزوی دیرینه بشر است. صحن و حوض: مسلمان وقتی به قصد نماز وارد مسجد می شود موظف است قسمت هایی از بدن را بشوید و این کار را در حوضی انجام می دهد که معمولا درصحن مسجد قرار دارد و با این کار ناپاکی را از خود دور می کند. از طرفی وجود حوض در مساجد تاکیدی است براهمیت آب در اسلام.
در ورودی: در ورودی نیز یکی از ارکان مهم مسجد است. زیرا این در جدا کننده دو منطقه پاک و ناپاک است. در همین جاست که نمازگزارن کفش را از پا درآورده و وارد نمازخانه می شوند. در واقع همیشه دروازه ها نماد جداکنندگی یک محیط بیرونی از یک محیط مقدس داخلی هستند و از آنجا که خیلی از مساجد اسلامی درون گرا هستند، با نگاه به منظر بیرونی مساجد نمی توان آنچه را که در داخل می توان مشاهده کرد حدس زد.
محراب: محراب نوعی تورفتگی است که جهت مکه و نماز خواندن را نشان می دهد. محراب اصولا شگرد و تدبیری است که هم صداگیر است و هم صدا را تشدید می کند. یعنی علاوه بر اینکه جلو گیرنده صداست، ضمنا تشدید کننده آن هم هست. جالب است بدانیم که این محراب نیست که تقدس دارد بلکه تقدس آن به جهت رو به قبله بودنش است و برای همین موضوع است که تقدس فوق العاده ای پیدا کرده است.
منبر: منبر بیشتر در مساجد جامع دیده می شود. برای ترصیع منبرهایی که از چوب ساخته و حکاکی می شدند از صدف و عاج بهره می بردند. امام جماعت از منبر استفاده می کرد تا جماعت مسلمان حاضر در مسجد را مورد خطاب قرار دهد و همواره وعظ یا سخنان خود را از پله یکی مانده به آخر انجام می دهد و آن پله آخری که خالی می ماند خاص حضرت پیامبر است.
صفه(دکه): دکه هم از نظر عبادی اهمیت در خور توجه داشت، که در حد فاصل محور قبله در نقطه ای درست وسط مسجد قرار می گرفت و ما امروزه آن را بیشتر در سمت راست می بینیم. دکه جایی است که مکبران در آنجا قرار می گرفتند و با استفاده از کلمه تکبیر (الله اکبر) در مراحل مختلف نماز، هماهنگی میان نمازگزاران را ایجاد می کردند. در واقع وجود دکه بیشتر برای نمازگزارانی بود که در صفوف عقبی که نه امام جماعت را می دیدند و نه صدای او را می شنیدند، ضرورت داشت. اما همه اینها بخشی از ضروریات و ملزومات مساجد در قرون اولیه اسلامی بوده، وسایل عبادی دیگر هم در آن مسجد دیده می شد که به شرح زیر هستند: کرسی هایی برای نگهداری قرآن، کرسی متفاوت دیگری برای تعلیم قرآن، رحلی برای باز کردن قرآن، صندوقچه صدقات، یک یا چندین سجاده، چراغ و نیز شمعدانی هایی که در کنار محراب بود و در ماه رمضان روشن می شد و قبله را در هاله ای از نور تقدس فرو می برد.
www.ebtekarnews.com