پاکستان کشور جوانی است که از تاریخ تأسیس آن حدود نیم قرن بیشتر نمی گذرد. همزمان با استقلال هند، دو منطقه‌ی غربی و شرقی شبه قاره‌ی هند که عمدتاً مسلمان نشین بود، با نام پاکستان اعلام موجودیت نمود و رهبری محمد علی جناح( قائد اعظم) در این نهضت نقش تعیین کننده ای داشته است ولی به علت فاصله‌ی 1500 کیلومتری میان غرب و شرق پاکستان و تفاوت‌های قومی و زبانی، در سال ۱۹۷۱ میلادی قسمت شرقی با نام کشور بنگلادش استقلال یافت. این کشور حدود ۷۵0 هزار کیلومترمربع مساحت و بیش از ۱۲۰ میلیون نفر جمعیت دارد. پاکستان به صورت جمهوری اسلامی اداره شده و شامل چهار ایالت سِند، پنجاب، بلوچستان و ایالت سرحَدّ می باشد. به علاوه باید منطقه‌ی کشمیر آزاد را نیز به این ایالات افزود.
پاکستان امروزی وارث یکی از تمدنهای باستانی در درّه‌ی سِند شامل شهرهای موهنجودارو و هاراپا می باشد که پیشینه‌ی آن به 2500سال پیش از میلاد می رسد. این کشور از نظر آب و هوایی به سه منطقه‌ی بسیار گرم و مرطوب در سواحل اقیانوس هند (کراچی)، منطقه‌ی گرم و خشک بلوچستان و منطقه‌ی معتدله‌ی شمال و شمال غرب (کشمیر پاکستان و ایالت سرحد) تقسیم میشود. در حالی که دمای هوا در کراچی به بیش از ۵۰ درجه‌ی سانتیگراد می رسد، ارتفاعات هندوکش و قره قورام دارای یخچال‌های طبیعی دایم بوده و پس از قله‌ی هیمالیا، قله‌ی (Tirich Mir) با 7690 متر دومین قله‌ی مرتفع جهان محسوب می شود. پاکستان به علت قرار گرفتن بر سر راه هند در حقیقت از نظر نژاد، زبان و فرهنگ، محل تلاقی و اختلاط دو تمدن ایران و هند می باشد. (( در قرن پنجم پیش از میلاد، داریوش اول پس از گذشتن از تنگه خیبر واقع در افغانستان امروزی شمال پاکستان شده و آنجا را تصرف کرد و این ناحیه به صورت پرجمعیت ترین و ثروتمندترین ساتراپی (ایالت) هخامنشی درآمد. در قرن چهارم پیش از میلاد، اسکندر مقدونی پس از حمله به ایران از راه تنگه‌ی خیبر وارد پاکستان امروزی شد. سومین یورش عمده ای که به این سرزمین صورت گرفته، ورود اعراب مسلمان از راه دریا ( محلی در نزدیکی کراچی) در قرن دوم هجری به فرماندهی محمد بن قاسم می باشد. ))
در زبان اردو زبان رسمی پاکستان حدود 40 درصد لغات فارسی بوده که آن را به خط فارسی عربی می نویسند. لازم به یادآوری است که تا پیش از استقلال کشورهای شبه قاره‌ی هند زبان رسمی و متداول انگلیسی بود. شهرهای عمده‌ی پاکستان به غیر از اسلام آباد (پایتخت) عبارتند از کراچی به عنوان مهم ترین بندر صادرات و واردات، لاهور، پیشاور، مولتان، سیالکوت و راولپندی.
پاکستان از نظر منابع کانی فقیر بوده و به همین جهت بخش کشاورزی در اقتصاد آن کشور نقش تعیین کننده ای دارد. صنایع موجود در آن نیز بیشتر شامل صنایع سبک و در ارتباط با محصولات عمده‌ی کشاورزی آن یعنی پنبه، دانه‌های روغنی، نیشکر و برنج می باشد. البته در ۲۰ سال گذشته صنایع جدید نظیر ساخت ماشین آلات، لوازم برقی، صنایع شیمیایی و ساخت لوازم پزشکی با حمایت‌های همه جانبه‌ی دولت، گسترش قابل توجهی داشته است. در بخش صنایع سنتی، صنایع دستی به عنوان جزیی از صنایع کوچک " محسوب شده و دولت از طریق ایجاد مراکز خدمات فنی " و نیز تأسیس چهار مرکز طراحی در ایالات چهارگانه به منظور احیاء و ترویج طرح‌های اصیل و بومی مناطق، تلاش‌های وسیعی را انجام داده است.
تنها در ایالت پنجاب، ۷ مرکز هدایت صنایع دستی به منظور ترویج ساخت فرآورده‌های چوبی، حصیربافی و سرامیک و غیره دایر شده و ایجاد ۷۸ مرکز آموزشی قالیبافی را نیز باید به آن افزود.
از جمله صنایعی که در سال‌های اخیر توسعه‌ی چشمگیری داشته و تلفیقی از صنایع کوچک و دستی است، ساخت لوازم و وسایل ورزشی به ویژه توپ و تور فوتبال، انواع کفش و لباس‌های ورزشی در شهر سیالکوت است که عمدتاً با دست و ابزار دستی تهیه شده و اشتغال وسیعی را ایجاد نموده و در زمینه‌ی صادرات این گونه تولیدات، پاکستان مقام اول را در جهان احراز کرده است. پس از این رشته، توسعه‌ی روزافزون صنعت فرش در پاکستان طی سال گذشته اعجاب آور بوده به طوری که آمار صادرات آن از ۵۵ میلیون روپیه در سال ۱۹۸۰ م.، نزدیک به 3700 میلیون روپیه در سال ۱۹۹۵ م. رسیده است. دقیقاً می توان گفت که طی این مدت پاکستان قسمت عمده ای از سهم ایران در بازار جهانی فرش را به خود اختصاص داده است، به طوری که در سال ۱۹۷۱ میلادی ایران حدود ۷۵ درصد بازار جهانی فرش را در اختیار داشت و این نسبت اکنون به کمتر از ۲۵ درصد رسیده است. علت عمده‌ی این دگرگونی ناشی از ایجاد تسهیلات فوق العاده برای صادرات در پاکستان همزمان با وضع مقررات بازدارنده و تشریفات دست و پاگیر در امر صادرات فرش ایران بوده است.
علاوه بر تسهیلات اعتباری (بهره ۲ تا ۳ درصد) برای تولید کالاهای صادراتی کاهش ارزیابی قیمت کالاهای صادراتی در گمرک خروجی بر مبنای ۷/۵ تا ۱۲/۵ درصد قیمت FOB برحسب نوع کالا موجب پایین آمدن قیمت و امکان رقابت آن با محصولات مشابه سایر کشورها گردیده است. این سیاست، رونق تولید و بالا رفتن سطح اشتغال را نیز در داخل کشور به همراه داشته و اقلامی از جمله فرش، نخ و پارچه‌ی پنبه ای، محصولات چرمی، شال‌های پشمی دستباف، کفش و لوازم و ابزار جراحی را دربر می گیرد. به منظور ایجاد انگیزه‌ی بیشتر برای صادرات، به موجب قوانین مصوب، درآمدهای صادراتی تا میزان ۵۵ درصد از پرداخت مالیات معاف می باشد. برای عرضه و فروش فرآورده‌های دستی ۵ نمایشگاه و فروشگاه در شهرهای راولپندی، لاهور، پیشاور، مولتان و فرودگاه اسلام آباد دایر شده است. اینک به معرفی رشته‌های گوناگون صنایع دستی پاکستان می پردازیم.
در رشته‌های بافت قالی و گلیم یک نفر زن بافنده از فیروزآباد فارس در میان هنرمندان کشورهای شرکت کننده رتبه‌ی اول را احراز کرد.
منبع:
هنریاب / فروشگاه اینترنتی صنایع دستی ایران
پاکستان امروزی وارث یکی از تمدنهای باستانی در درّه‌ی سِند شامل شهرهای موهنجودارو و هاراپا می باشد که پیشینه‌ی آن به 2500سال پیش از میلاد می رسد. این کشور از نظر آب و هوایی به سه منطقه‌ی بسیار گرم و مرطوب در سواحل اقیانوس هند (کراچی)، منطقه‌ی گرم و خشک بلوچستان و منطقه‌ی معتدله‌ی شمال و شمال غرب (کشمیر پاکستان و ایالت سرحد) تقسیم میشود. در حالی که دمای هوا در کراچی به بیش از ۵۰ درجه‌ی سانتیگراد می رسد، ارتفاعات هندوکش و قره قورام دارای یخچال‌های طبیعی دایم بوده و پس از قله‌ی هیمالیا، قله‌ی (Tirich Mir) با 7690 متر دومین قله‌ی مرتفع جهان محسوب می شود. پاکستان به علت قرار گرفتن بر سر راه هند در حقیقت از نظر نژاد، زبان و فرهنگ، محل تلاقی و اختلاط دو تمدن ایران و هند می باشد. (( در قرن پنجم پیش از میلاد، داریوش اول پس از گذشتن از تنگه خیبر واقع در افغانستان امروزی شمال پاکستان شده و آنجا را تصرف کرد و این ناحیه به صورت پرجمعیت ترین و ثروتمندترین ساتراپی (ایالت) هخامنشی درآمد. در قرن چهارم پیش از میلاد، اسکندر مقدونی پس از حمله به ایران از راه تنگه‌ی خیبر وارد پاکستان امروزی شد. سومین یورش عمده ای که به این سرزمین صورت گرفته، ورود اعراب مسلمان از راه دریا ( محلی در نزدیکی کراچی) در قرن دوم هجری به فرماندهی محمد بن قاسم می باشد. ))
در زبان اردو زبان رسمی پاکستان حدود 40 درصد لغات فارسی بوده که آن را به خط فارسی عربی می نویسند. لازم به یادآوری است که تا پیش از استقلال کشورهای شبه قاره‌ی هند زبان رسمی و متداول انگلیسی بود. شهرهای عمده‌ی پاکستان به غیر از اسلام آباد (پایتخت) عبارتند از کراچی به عنوان مهم ترین بندر صادرات و واردات، لاهور، پیشاور، مولتان، سیالکوت و راولپندی.
پاکستان از نظر منابع کانی فقیر بوده و به همین جهت بخش کشاورزی در اقتصاد آن کشور نقش تعیین کننده ای دارد. صنایع موجود در آن نیز بیشتر شامل صنایع سبک و در ارتباط با محصولات عمده‌ی کشاورزی آن یعنی پنبه، دانه‌های روغنی، نیشکر و برنج می باشد. البته در ۲۰ سال گذشته صنایع جدید نظیر ساخت ماشین آلات، لوازم برقی، صنایع شیمیایی و ساخت لوازم پزشکی با حمایت‌های همه جانبه‌ی دولت، گسترش قابل توجهی داشته است. در بخش صنایع سنتی، صنایع دستی به عنوان جزیی از صنایع کوچک " محسوب شده و دولت از طریق ایجاد مراکز خدمات فنی " و نیز تأسیس چهار مرکز طراحی در ایالات چهارگانه به منظور احیاء و ترویج طرح‌های اصیل و بومی مناطق، تلاش‌های وسیعی را انجام داده است.
تنها در ایالت پنجاب، ۷ مرکز هدایت صنایع دستی به منظور ترویج ساخت فرآورده‌های چوبی، حصیربافی و سرامیک و غیره دایر شده و ایجاد ۷۸ مرکز آموزشی قالیبافی را نیز باید به آن افزود.
از جمله صنایعی که در سال‌های اخیر توسعه‌ی چشمگیری داشته و تلفیقی از صنایع کوچک و دستی است، ساخت لوازم و وسایل ورزشی به ویژه توپ و تور فوتبال، انواع کفش و لباس‌های ورزشی در شهر سیالکوت است که عمدتاً با دست و ابزار دستی تهیه شده و اشتغال وسیعی را ایجاد نموده و در زمینه‌ی صادرات این گونه تولیدات، پاکستان مقام اول را در جهان احراز کرده است. پس از این رشته، توسعه‌ی روزافزون صنعت فرش در پاکستان طی سال گذشته اعجاب آور بوده به طوری که آمار صادرات آن از ۵۵ میلیون روپیه در سال ۱۹۸۰ م.، نزدیک به 3700 میلیون روپیه در سال ۱۹۹۵ م. رسیده است. دقیقاً می توان گفت که طی این مدت پاکستان قسمت عمده ای از سهم ایران در بازار جهانی فرش را به خود اختصاص داده است، به طوری که در سال ۱۹۷۱ میلادی ایران حدود ۷۵ درصد بازار جهانی فرش را در اختیار داشت و این نسبت اکنون به کمتر از ۲۵ درصد رسیده است. علت عمده‌ی این دگرگونی ناشی از ایجاد تسهیلات فوق العاده برای صادرات در پاکستان همزمان با وضع مقررات بازدارنده و تشریفات دست و پاگیر در امر صادرات فرش ایران بوده است.
علاوه بر تسهیلات اعتباری (بهره ۲ تا ۳ درصد) برای تولید کالاهای صادراتی کاهش ارزیابی قیمت کالاهای صادراتی در گمرک خروجی بر مبنای ۷/۵ تا ۱۲/۵ درصد قیمت FOB برحسب نوع کالا موجب پایین آمدن قیمت و امکان رقابت آن با محصولات مشابه سایر کشورها گردیده است. این سیاست، رونق تولید و بالا رفتن سطح اشتغال را نیز در داخل کشور به همراه داشته و اقلامی از جمله فرش، نخ و پارچه‌ی پنبه ای، محصولات چرمی، شال‌های پشمی دستباف، کفش و لوازم و ابزار جراحی را دربر می گیرد. به منظور ایجاد انگیزه‌ی بیشتر برای صادرات، به موجب قوانین مصوب، درآمدهای صادراتی تا میزان ۵۵ درصد از پرداخت مالیات معاف می باشد. برای عرضه و فروش فرآورده‌های دستی ۵ نمایشگاه و فروشگاه در شهرهای راولپندی، لاهور، پیشاور، مولتان و فرودگاه اسلام آباد دایر شده است. اینک به معرفی رشته‌های گوناگون صنایع دستی پاکستان می پردازیم.
۱- قالیبافی
بافت انواع قالی و قالیچه و تا حدی گلیم در پاکستان متداول است ولی شهرهای کراچی، لاهور، مولتان و مظفرآباد از این نظر شهرت بیشتری دارند. طرح ها و نقوش متداول به طور کلی از ایران اقتباس گردیده و با همان نام مراکز تولید در ایران نظیر کرمان، کاشان، اصفهان، تبریز، قم و ساروق عرضه می شود. البته طرح حروف به پای فیل، شکارگاه و گل بوته نیز در مواردی به کار می رود. برای بافت فرش‌های نفیس از پشم مرغوب و گاهی نیز توامان از کرک و ابریشم استفاده می کنند در منطقه‌ی بلوچستان انواع قالیچه با پشم شتر به عنوان پود و موی بز به صورت تار تولید می گردد که به آن «فارسی» می گویند. در همین منطقه گلیم‌های دو رو نیز بافته می شود در مناطق کوهستانی شمالی نیز از موی بز برای بافت قالیچه استفاده می شود. علاوه بر اینها گبه هم با همین نام و با استفاده از پشم‌های ضخیم در مظفرآباد بافته می شود. ضمناً تولید نمد هم که به زبان محلی به آن نمده (Namda) می گویند، در برخی نقاط از جمله مظفر آباد کشمیر رایج است. نمدهای تولیدی در پاکستان برخلاف ایران به صورت ساده بوده و نقش‌های مورد نظر را از طریق گلدوزی روی آن ایجاد می نمایند.۲- پارچه بافی
بافت پارچه‌های پشمی که در مناطق شمال و شمال غرب کشور رایج بوده و نیز نوعی پارچه‌ی ابریشمی بسیار لطیف که موج دار به نظر می رسد و به همین مناسبت به آن دریایی می گویند، در شهرهای مولتان و حیدرآباد بافته می شود. - بافت پارچه‌ی ساری با گلدوزی ابریشم و نیز استفاده از نخهای طلا و نقره در تزیین آن، که به زردوزی "شهرت دارد، در کراچی. - بافت نوعی پارچه ای پشمی با تراکم تار و پود کم برای لباس مردانه در نواحی شمالی گیلگیت و چیترال. به این نوع پارچه به مناسبت ماده‌ی اولیه آن که پشم است پتو می گویند. تولید پارچه‌های پنبه ای با توجه به وفور این ماده‌ی اولیه را نیز گرمای فوق العاده‌ی هوا در بیشتر نقاط مرکزی و جنوبی متداول می باشد و به مصرف لباس مردانه و زنانه می رسد.۳- چاپ پارچه
چاپ پارچه با استفاده از قالب‌هایی چوبی به صورت قلمکار اژرک یا ازرق و همچنین به سبک باتیک در ایالت سند متداول بوده و محصولاتی که به این شیوه تهیه می شود، اغلب به عنوان دستار یا روسری مورد استفاده قرار می گیرد.۴- سوزن دوزی
با استفاده از طرح‌های هندسی که سراسر سطح پارچه را می پوشاند، به شیوه‌ی سوزن دوزی متداول در میان زنان بلوچ ایرانی، این فعالیت بیشتر در نواحی مجاور مرز افغانستان رايج است.۵- آینه دوزی
نوعی رودوزی با استفاده از قطعات بسیار کوچک آیینه و گاه همراه با سکه دوزی بوده و در ایالات سند و بلوچستان و به ویژه شهرهای دره غازی خان و کویته (مرکز بلوچستان) متداول می باشد. علاوه بر تزیین لباس‌های محلی برای تهیه‌ی پرده و آویزهای دیواری از این هنر استفاده می شود.۶- خوس دوزی
به آن Khes می گویند، در ایالات سند و پنجاب در میان زنان محلی معمول است شیوه‌ی کار به صورت گلدوزی برجسته با استفاده از نخهای فلزی شبیه نقره می باشد که در تزیین لباس زنانه به مصرف می رسد. این فعالیت نیاز به صرف وقت و حوصله‌ی زیادی دارد و تا این اواخر در ایران، در استان هرمزگان و به ویژه جزیره‌ی قشم هم معمول بود.۷- ساخت اشیاء گوناگون از چرم و پوست
این رشته در ایالات سند و پنجاب رواج داشته و با استفاده از پوست شتر که روی آن را نقاشی می کنند، فرآورده‌هایی نظیر چراع رومیزی ، چراغ هاى آویز، گلدان‌های تزیینی ، قوطی سیگار و جعبه‌ی مخصوص زیورآلات ساخته می شود.۸- سفالگری
رسوبات اطراف رودخانه‌های متعددی که در پاکستان جاری می باشد، از قدیم خاک رس مناسبی برای ساخت اشیاء سفالی فراهم ساخته است. محصولات مذکور با استفاده از چرخ سفالگری ساخته شده و روی آن را معمولاً با نقوش هندسی زینت می بخشند. به علاوه تحت تأثیر سبک‌های اسلامی، نقوش گل و بوته و کنده کاری روی اشیاء با خط کوفی نیز متداول می باشد. در ایالت سند، لعاب آبی و سبزرنگ با طرح‌های گل و بوته با الهام از سبک‌های اسلامی از ایران اقتباس گردیده که به آن کاشیگری می گویند و امروزه در شهرهای مولتان، هلا و جانگ رواج دارد. در شهرهای لاهور و باهاوالپور نیز نوعی محصولات سفالی بدون لعاب و بسیار نازک تولید می کنند که به علت ظرافت زیاد به آن کاغذی می گویند.9- ساخت اشیاء چوبی کنده کاری شده و معرّق چوب
به علت فراوانی درخت گردو در ناحیه‌ی کشمیر، ساخت اشیاء چوبی بسیار زیبا و ظریف با استفاده از چوب گردو رواج داشته و یکی از اقلام عمده‌ی صادراتِ صنایع دستی پاکستان را تشکیل می دهد. اشیایی نظیر انواع میز و مبل، پاراوان ( جدا کننده‌ی فضا) ظروف مختلف و جعبه‌های گوناگون به شیوه‌ی کنده کاری و معرق ساخته می شود.برای تهیه‌ی معرق چوب، از مفتول و ورقه‌های بسیار نازک برنجی، صدف، عاج و استخوان استفاده می کنند.10- فلزکاری
تولید محصولات مسی و برنجی در شهرهای پیشاور و گُجران والا با کیفیت ممتازی متداول بوده و سطح اشیاء مذکور را پس از ساخت، به صورت مشبک، کنده کاری و یا با نقوش برجسته تزیین می کنند. این محصولات در مواردی بدون تزیینات ولی به صورت جلادار و براق در بازار معروف شهر پیشاور که به بازار قصه خوانی یا نقّالی مشهور است، عرضه می گردد. فرآورده‌های این هنر به کشورهای اروپایی و آمریکا نیز صادر می شود. به این ترتیب، پس از فرش، محصولات چوبی و معرق چوب، اشیاء هنری مسی و برنجی سومین گروه عمده از صنایع دستی پاکستان را که جنبه‌ی صادراتی قابل ملاحظه ای دارد، تشکیل می دهد.11- سنگ تراشی و معرق سنگ
ساخت اشیاء مصرفی و تزئینی از سنگ مرمر و همچنین تزیین اشیاء مزبور به صورت معرق در شهر کراچی و اطراف آن متداول می باشد. شیوه‌ی کار به این شکل است که پس از ساخت فرآورده‌های سنگی مورد نظر مانند کاسه، بشقاب‌های تزیینی و گلدان و پایه‌ی چراغ رومیزی از سنگ مرمر، با دقت و ظرافت خاصی نقوش گل و گیاه را روی آن کنده کاری و سپس با استفاده از قطعاتِ صدفِ تراشیده در رنگ‌های متنوع، نقاط خالی شده را پر می کنند که دارای جلوه و زیبایی خاصی می باشد.12- ساخت زیورآلات
در ایالات سند و بلوچستان، میناکاری روی زیورآلات نقره نظیر انواع دستبند، گردنبند و گوشواره با استفاده از لعاب آبی رنگ با نام فارسی آن Minakari متداول است، همچنین طلاسازی که در تزیین آن از سنگی‌های گرانبها نیز استفاده می شود، در شهرهای کراچی و لاهور صورت می گیرد. از جمله سایر رشته‌های متداول در صنایع دستی پاکستان می توان بافت انواع محصولات حصیری با استفاده از برگ درخت خرما و نی بامبو را نام برد. به این ترتیب ملاحظه می شود که صنایع دستی پاکستان از گوناگونی مطلوبی برخوردار است و حفظ سنت‌های ملی و مذهبی نظیر رسم دستاربندی و مراسم تعزیه که در میان شیعیان آن کشور باشکوه فراوان برگزار می شود. عامل عمده ای در استمرار صنایع دستی بوده است.سازمان‌های مسئول توسعه‌ی صنایع دستی
مهمترین سازمان متولی صنایع دستی در پاکستان، سازمان میراث مردمی است. که در اسلام آباد در محل پارک جنگلي شکر پریان همراه با موزه‌ی بزرگی استقرار یافته است. در محل این پارک همه ساله جشنواره‌ی هنرهای سنتی برگزار می گردد. علاوه بر سازمان میراث مردمی، شورای ملی صنایع دستی متشکل از برخی شخصیت‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نقش برنامه ریزی صنایع دستی را در سطح کشور به عهده دارد که تصمیمات آن جهت اجرا به شورای صنایع دستی ایالتی (مرکب از مسئولان اجرایی دولتی، هنرمندان و صنعتگران) ابلاغ میگردد. در هریک از ایالات معمولاً همسر فرماندار، کل سمت ریاست شورای صنایع دستی آن ایالت را عهده دار می باشد. به علت توجه زیادی که دولت پاکستان به موضوع صنایع دستی و سنتی بنابر جهات فرهنگی و اقتصادی آن دارد، سال ۱۹۹۴ میلادی با کمک مالی یونسکو و مرکز مطالعات فرهنگی سازمان کنفرانس اسلامی، اقدام به برگزاری نخستین جشنواره‌ی بزرگ صنعتگران از ۵۵ کشور اسلامی در شهر اسلام آباد نمود. در این جشنواره بیش از 400 نفر هنرمند و صنعتگر برگزیده در رشته‌های مختلف در حال تولید به رقابت پرداختند. از ایران 10 نفر صنعتگر اعزام گردیده بودند که ۶ نفر آنها مقام‌های اول تا سوم را کسب نمودند.در رشته‌های بافت قالی و گلیم یک نفر زن بافنده از فیروزآباد فارس در میان هنرمندان کشورهای شرکت کننده رتبه‌ی اول را احراز کرد.
منبع:
هنریاب / فروشگاه اینترنتی صنایع دستی ایران