قواعد یا اصول دوازده‌گانه خوشنویسی ، قواعدی هستند که در اغلب خطوط رایج به خصوص در خطوط ششگانه و خط نستعلیق به کار برده می‌شود. ابن مقله اولین شخصی است که به تنظیم قواعد پرداخته و خطوط مزبور را تحت قاعده و انضباط در آورده است. او دارای نبوغ و ورزیدگی خاصی در علم هندسه بود و اصول خطوط را بر مبنای دایره و سطح پایه نهاد. اشکال هندسی حروف را دوباره طراحی کرد و اندازه نسبی آن ها را بر اساس «نقطه لوزی»، «الف بنیادی» و «دایره مبنا» قرار داد.
نقطه لوزی : از حرکت قلم از امتداد قطر کاغذ به دست می آید. به طوری که اضلاع برابر نقطه ، با پهنای قلم برابر است.
الف بنیادی : خط مستقیم و قائمی است که طول آن برابر تعداد معینی نقطه لوزی است که از راس به هم چسبیده اند و تعداد آن ها بنا به سبک نگارش از 5 تا 7 است.
دایره مبنا : قطری برابر الف دارد و همانند الف مبنا شکل هندسی بنیادی را تشکیل می دهد.
این قواعد گام مهمی در ارتقای نگارش حروف با خط خوش در هنر خوشنویسی به شمار می رود و هنر خوشنویسی اسلامی را در نزد سایر ملل ممتاز کرد.
ابن مقله قواعد خط را به دو دستگاه تقسیم کرد :
حسن تشکیل (اندازه و بهره هر حرفی از حیث سطح و دور ، بلندی و کوتاهی ، باریکی و کلفتی ، راستی در حالت عمودی و افقی و مایل و حرکات قلم) که قاعده اصول و نسبت از آن پدید آمد و دیگری حسن وضع ( چگونگی پیوند دادن حروف پیوند پذیر و با هم آوردن حروف منفصل و طرز مجاورت کلمات و نظام سطرها و تناسب مدها (کشیدگی ها) که قواعد ترکیب و کرسی از آن مستفاد می شود.
بعد از ابن مقله خوشنویسان دیگری از جمله ابن بواب این اصول را بسط دادند و قواعد اصول دوازده گانه را تدوین کردند. ابن بواب از جمله تدوین کنندگان (ضعف ، قوت ، سطح ، دور ، صعود ، نزول ، صفا ، شان و اصول) با سنجیدن حروف به میزان نقطه ، قواعد دیگری در خوشنویسی پیشنهاد کرد و با دقت در تراشیدن قلم و انتخاب مرکب در تکمیل و بهبود شیوه نگارش اقلام سته کوشید.
آقا میرعماد حسنی قزوینی در اولین فصل از رساله خود (رساله ای که به بابا شاه اصفهانی نیز منسوب کرده اند) اولین باب از آموزش هنر خط را کسب صفات نیکو و خصال پسندیده قرار می دهد و بیان می دارد که وجود این صفات در ضمیر انسان بیانگر اعتدال اوست و این نفس و ضمیر معتدل است که می تواند زیبایی را جاری کند و به همین سبب خوشنویس باید در خلال کسب هنر به درک و دریافت زیبایی های درونی و خصال نیکوی انسانی نیز بپردازد و سپس به معرفی قواعد و اصول دوازده گانه می پردازد که عبارتند از :
ترکیب
کرسی
نسبت
ضعف
قوت
سطح
دور
صعود مجازی
نزول حقیقی
اصول
صفا
شأن
شأن در قواعد خوشنویسی
کلک تو خوش نویسد در شان یار و اغیار تعویذ جانفزایی افسون عمرکاهی «حافظ»
کیفیتی از خط است که خطاط به نگریستن در خط مجذوب شود و احساس خستگی نکند.
نزول در قواعد خوشنویسی
نزول نزول بر دو نوع است : نزول حقیقی ، نزول مجازی نزول حقیقی : بر خلاف صعود مجازی می باشد. حرکت آن از بالا به پایین و مستقیم است.
اصول(استواری) در قواعد خوشنویسی
اصول (استواری) اصول در لغت به معنی ریشه ها و پایه ها می باشد و در خوشنویسی به معنای حسن نگارش حروف و استحکام آن ها با رعایت مجموعه قواعد خط به طور یک جا می باشد.
صفا در قواعد خوشنویسیصفا در قواعد خوشنویسی
صفا (شادابی) حالتی است که طبع را شاد و چشم را روشن سازد. خط خوشنویس ، در اثر کثرت مشق و کتابت و همچنین با رعایت اصول و به کار گرفتن ترکیب به مرحله ای می رسد که چشم، صافی و تسلط کات را در خط احساس می‌کند.
ضعف در قواعد خوشنویسیضعف در قواعد خوشنویسی
ضعف ضعف عبارت است از به کار گرفتن دَم و نیش قلم که اغلب در شروع و خاتمه بیشتر حروف و کلمات و گاهی در میان کلمات مشاهده می شود مانند محل اتصال حروف به یکدیگر.
سطح در قواعد خوشنویسی
سطح منظور از سطح ، آن حالت خشکی و مسطح بودنی است که ناشی از حرکت افقی قلم می باشد ؛ مانند حرکت شروع کشیده ها و یا میانه «ف» کوتاه و بلند.
صعود مجازی در قواعد خوشنویسی
صعود صعود بر دو نوع است : صعود حقیقی و صعود مجازی صعود حقیقی : به راست بالابردن الف‌های آخر و لام وسط و کاف آخر در کلمات ، صعود حقیقی می گویند.
کرسی در قواعد خوشنویسی
کرسی «کرسی» در لغت به معنای محل نشستن است و مراد از آن این است که حروف و کلمات مشابه به هم و یا آن ها که قدری با هم تشابه دارند.
نسبت در قواعد خوشنویسی
نسبت به موزون و متناسب نوشتن حروف و کلمات در خوشنویسی نسبت یا هم اندازگی گفته می شود به ترتیبی که تمام اجزا و نوشته ها متناسب اندازه قلم باشد.
قوت در قواعد خوشنویسی
قوت منظور از قوت ، به کار گرفتن تمام پهنای قلم در خوشنویسی می باشد که در میان و انتهای کشیده ها و در وسط دوایر و حرکات گردشی مانند (سَرِ و ، د ، ف ، ق) وجود دارد.
دور در قواعد خوشنویسی
دور منظور از دور ، رطوبت و حرکت دورانی قلم است و هر جا که از حرکت قلم دوری حاصل شود ؛ مانند سَرِ ف ، و ، یا دوایر و امثال آن یا در میان کشیده ها.
ترکیب در قواعد خوشنویسی
ترکیب ترکیب ، آمیزش و در کنار هم قرار گرفتن هماهنگ و دلپذیر حروف ، کلمات ، جمله‌ها و سطرها با یکدیگر است به گونه‌ای که از حسن ترکیب برخوردار باشد.
منبع:
مجله خبری ایران آنتیک
iranantiq.com