موضوع ملتهب و کارگردانی ریسک پذیر، در بیستمین اثر / نقد فیلم سینمایی "خـروج"

فیلم سینمایی "خروج" اثر کارگردانی است که رکورد بیشترین سیمرغ را از جشنواره های فجر دارد: «ابراهیم حاتمی کیا». فیلم امسال این کارگردان نیز توجه مردم و منتقدین را به خود جلب نموده است.

نقدی بر این فیلم را در زیر بخوانید:

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

به قلم: سوده موحدی

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

کارگردان: ابراهیم حاتمی‌کیا - تهیه‌کننده: حبیب والی‌نژاد - نویسنده: ابراهیم حاتمی‌کیا - موسیقی: کارن همایون‌فر - فیلم‌برداری: وحید ابراهیمی - تدوین: عماد خدابخش - محصول: سازمان هنری رسانه‌ای اوج - بازیگران: فرامرز قریبیان، پانته‌آ پناهی‌ها، جهانگیر الماسی، سام قریبیان، کامبیز دیرباز، گیتی قاسمی، محمدرضا شریفی‌نیا، محمد فیلی، مهدی فقیه، رامین پورایمان، محسن صادقی‌نسب، آتش تقی‌پور، اکبر رحمتی، حمید ابراهیمی و ...

قصه فیلم سینمایی "خروج" برگرفته از ماجرایی واقعی است؛ داستان تعدادی کشاورز پنبه کار شهرستانی که محصولاتشان بر اثر اشتباه مسئول سد خاکی در آزاد کردن آب شور از بین رفته و وعده هایی که برای جبران زیان آنها داده می شود عملی نمی شود. در نتیجه تصمیم می گیرند برای اعتراض به وضعیت خود، با تراکتورهایشان از شهرستان به سوی دفتر نهاد ریاست جمهوری در تهران حرکت کنند تا حرف های خویش را به رئیس جمهوری بگویند. 

این فیلم سوژه ملتهب و به روز "عدالت اجتماعی" را کمی متفاوت تر دستمایه قرار داده است. مسئله اصلی حاتمی کیا در آثارش، رویارویی آدمی است که به او ظلمی شده با جماعتی که انگار نمی ‏خواهند حرفه‏ایش را بشنوند. "خروج" نیز داستان افراد معترضی را روایت می کند که قصد دارند صدایشان را به گوش مسئولان برسانند، از این رو از شهر و دیار خود خروج می کنند.

بحث درباره فیلم سینمایی "خروج" را با این سؤال آغاز می کنیم که: رسالت یک فیلمساز چیست؟ و چگونه می‌تواند در رسیدن به آن موفق شود؟

حقیقت این است که فیلمساز موفق باید "ریسک پذیر" باشد تا به ورطه تکرار نرسد. ابراهیم حاتمی کیا هم از معدود فیلمسازان ریسک پذیری است که چه در ژانر دفاع مقدس فیلمسازی کند و چه در مضامین دیگر، تلاش دارد تا سوژه های چالش برانگیز و دارای ریسک انتخاب کند؛ بنابراین فیلم های حاتمی کیا همیشه واکنشی به اتفاقات و تحولات اجتاعی است که دارای التهاب و حساسیت هستند.

حاتمی کیا که نبض جامعه را می شناسد این بار سوژه ملتهب و چالش برانگیز "عدالت اجتماعی" را دستمایه کار جدید خود قرار داده است و به این مسأله به عنوان یکی از بحران های امروز جامعه پرداخته است. پس به عنوان واکنشی به اتفاقات و تحولات اکنون جامعه ایران، "خـروج" اثری است درباره اعتراض، ظلم، فساد و بی توجهی به مناطق دور از مرکز.

گسست نسلی یکی از دغدغه های همیشگی حاتمی کیا است که در آثار سابقش - مانند "آژانس شیشه ای"، "موج مرده"، "به نام پدر" و "به وقت شام" - به آنها اشاره کرده است؛ اما در "خـروج" رابطه مخدوش شده بین نسل ها جای خود را به رابطه مخدوش شده مردم و حاکمان دولتی داده است، جایی که تعدادی کشاورز که محصولاتشان بر اثر اشتباه مسئولین یک سد از بین رفته و تنها وعده شنیده اند تصمیم می گیرند برای اعتراض، با تراکتور به سمت دفتر نهاد ریاست جمهوری حرکت کنند تا حرف های خود را به گوش رئیس جمهوری برسانند. در واقع "خـروج" دوئلی بین مردم حاشیه نشین و انفعال دولتی ها است. قهرمانان داستان که کیلومترها با تهران و مسئولان پایتخت نشین فاصله دارند، معترض هستند که چرا دیده و شنیده نمی شوند؟ در برابر این مطالبه بر حق، مأموران امنیتی و اطرافیان ریاکار و دورو، مانع رسیدن صدای آنان به رئیس جمهوری می شوند.

ایده "اعتراض مردمی به حاکمان" قطعاً ایده جذاب و پرچالشی است؛ اما آیا حاتمی کیا در بیان مواضعش بدون غرض ورزی عمل کرده است یا خیر؟ واقعیت این است که نوع سینمای حاتمی کیا در کنار انتخاب زمینه اعتراض، بسیار هوشمندانه صورت گرفته تا نظر آنهایی که با دیدگاههای او همفکر نیستند را هم جلب کند. در واقع، وقتی «رحمت» نفر اول معترضین یک پدر شهید و قهرمانی از جنس «حاج کاظم» آژانس شیشه ای است که برای گرفتن حق هم نسلانش خروج کرده است؛ وقتی زنی که تا حدی بار ملودرام و احساسی فیلم روی دوش اوست همسر شهید است؛ وقتی از مچ بند سبز استفاده می شود؛ و وقتی جوانانی که حقی از آنان ضایع شده و در حبس به سر می برند را می بینیم، نمی توانیم برچسب حمایت از یک تفکر و یک گروه خاص را به فیلم او بزنیم. حتی می توان پیش بینی کرد که ساخته جدید ابراهیم حاتمی کیا برای اکران عمومی با چالش های بسیاری روبرو شود و به یکی از جنجالی ترین فیلم های سال تبدیل گردد.

فیلم "خـروج" کنایاتی نیز از حمایت اخلاقی مردم در کنار حمایت غیر مسؤولانه هیات دولت دارد؛ مانند فرود اضطراری هلی کوپتر رئیس جمهوری در زمین رحمت، علی رغم مخالفت وی به خاطر صدمه خوردن به محصولاتش و شنیدن این پاسخ  از طرف یکی از محافظان رئیس جمهوری که: "صورت جلسه می کنم و خسارتش را می دهیم"!

به صراحت می توان گفت، در "خـروج" با کارگردانی حرفه ای طرف هستیم که در قابل درک کردن انگیزه های قهرمان فیلم هایش تبحر خاصی دارد. اما آنچه را که به عنوان ضعف بزرگ فیلم جدید او می توان قلمداد کرد این است که مخاطب از همراهی فیلم خسته می شود و این به ریتم کند آن بر می گردد.

هر چند انتخاب موضوع "خـروج" به خودی خود چالش برانگیز است و می‌تواند بحث‌های مهمی در حوزه اجتماعی و سیاسی - مثل عدالت اجتماعی، اعتراض، فساد و کانالیزه کردن مقامات عالی را مطرح کند - و نیز اینکه کارگردان در کار با دوربین و استفاده از هلی شات حرفه ای عمل کرده است، اما "خـروج" دربیان قدرتمند، سکانس های عاطفی و دیالوگ های تأثیرگذار که همواره جزئی از مؤلفه های سینمای حاتمی کیا محسوب می شود چندان موفق عمل نکرده است.

نکته آخر اینکه بازی زیرپوستی، کنترل شده و سکوت «فرامرز قریبیان» بازیگر نقش اول این فیلم از جمله نکات مثبت "خـروج" است. حاتمی کیا همچنین توانسته به کمک بازیگران فرعی، تا حدی ضعف های فیلمنامه را پوشش دهد.