خوشنویسی چیست و ابزارهای مورد استفاده در آن کدامند؟
خوشنویسی به معنی زیبانویسی یا نوشتن همراه با خلق زیبایی است. گاهی درک خوشنویسی به عنوان یک هنر مشکل است. به نظر می‌رسد برای درک و لذت بردن از تجربه بصری خوشنویسی باید بدانید که خوشنویس افزون بر نگارش یک متن، سعی دارد اثری هنری با ارزش‌های زیبایی شناختی خلق کند. براي آشنایی بیشتر با هنر خوشنویسی و انواع و ابزارهای آن در این مقاله از وبلاگ پروانه همراه ما باشید.
عشق و علاقه وصف‌ناپذیر انسان به تلفیق خط و زیبایی در میان تمدن‌ها و فرهنگ‌های مختلف کاملا مشهود است. آنچه در دوران شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی که به دست مسلمانان به وقوع پیوست، منجر به پیدایش انواع خوشنویسی اسلامی شد. همچنین شیفتگی مسلمانان نسبت به کتابت قرآن، موجب گشت آنان تمام توانِ خود را برای هرچه زیباتر نوشیتن آن به کار گیرند.
قبل از دوران اسلامی در ایران، خط پهلوی، اوستایی و میخی رواج داشت اما با ورود اسلام به ایران و پذیرش آن از سوی ایرانیان، الفبای عربی جای خطوط قبلی را گرفت. اما خوشنویسی خط الفبای فارسی در میان هنرمندان ایرانی به چنان مرتبه‌ای از کمال و تعالی رسید که نقطه اوج هنرنمایی آنها در عرصه خط و خوشنویسی شد و حتی تبدیل به هنری مقدس گردید.
در اوایل تسلط حاکمان اسلامی بر ایران، خوشنویسی خط نسخ برای نوشتن و هنرنمایی رواج داشت، اما رفته رفته و در طول تاریخ، خوشنویسان در ایران شیوه‌های خاص خود مانند نستعلیق، شکسته نستعلیق و … را در این هنر ابداع کردند و خوشنویسی را به اوج کمال رساندند.
انواع خوشنویسی خط
خوشنویسی خط کوفی: خط کوفی اولین خطی است که برای کتابت و تزئین کلام وحی به کار رفت. ایرانیان نیز با پذیرش اسلام این خط را در نگارش قرآن به کار گرفتند و به شیوه‌ای خاص دست یافتند که بعدها به نام کوفی شهرت یافت. خط کوفی انواع مختلفی دارد چون: کوفی تزئینی، کوفی مشرقی، کوفی مغربی، کوفی معقلی و… .
خوشنویسی خط کوفی معقلی (بنایی): از این خط در کتابت استفاده نمی‌شود و صرفا نوعی خط تزئینی است. کوفی معقلی بر دیوارهای بلند با آجر یا کاشی، توسط معماران و بناها اجرا می‌شود. طراحی این خط بر اساس صفحه شطرنج است.
اما از آنجا که در خط کوفی دشواری خوانش برای ایرانیان و دیگر مسلمانان وجود داشت، شخصی به نام «ابن مقله بیضاوی شیرازی» دست به ابداع شش نوع خط تازه از خط کوفی زد: محقق (برای ثبت قصاید و اشعار)، ریحان یا ریحانی (برای کتابت مصاحف و ادعیه)، نسخ (برای کتابت تفاسیر و احادیث)، ثلث (برای برای کتیبه نگاری و اقلام درشت)، توقیع (برای تحریر فرمان و منشور)، رقاع (برای مکاتبات و مراسلات).
خوشنویسی خط تعلیق: می‌توان گفت که این خط، اولین خط خوشنویسی در ایران و برگرفته از رقاع و توقیع است. در این خط کلمات و حروف یکنواخت نیستند، یعنی گاه ریز و گاه درشت نوشته می‌شوند و هرچه به انتهای سطر نزدیک می‌شویم از بار ترافیکی کلمات کاسته می‌شود.
خوشنویسی خط شکسته تعلیق: نیاز به تندنویسی موجب شد که حروف و کلمات در خط تعلیق به صورت تو در تو و پیوسته نوشته و در نتیجه سرعت نوشتن زیاد شود. به این مرحله از تحول خوشنویسی، شکسته تعلیق می‌گویند.
خوشنویسی خط نستعلیق: این خط کامل‌ترین و معروف‌ترین خط ایرانی است. با ابداع این خط، تعلیق کاربرد خود را از دست داد. نستعلیق در نیمه دوم قرن هشتم ه.ق از ترکیب دو خط نسخ و تعلیق توسط «میرعلی تبریزی» به دست آمد. این خط از نظم، اعتدال، متانت و دایره‌های ظریف و موزون برخوردار است و بدین جهت آن را “عروس خطوط اسلامی” نامیدند. یکی از ویژگی‌های نستعلیق زیبایی و هماهنگی بسیار زیاد حروف و کلمات آن است.
خوشنویسی خط شکسته نستعلیق: این خط در نتیجه تندنویسی خط نستعلیق که به صورت شکسته و پیوسته نوشته می‌شد، بوجود آمد. حرکات قلم در این خط آزاد، راحت و سریع است، به همین دلیل برای نوشتن اشعار و مضامین عرفانی، روحانی، شاعرانه و احساسی مناسب است. در این خط گاهی اوقات حروف در هم تداخل پیدا می‌کنند و کلمات فرم و زیبایی خاصی به خود می‌گیرند.
از انواع خطوط دیگری که وجود دارد، می‌توان به خط دیوانی، رقعه، طغرا، مثنی، معما، مسلسل و … اشاره کرد.
ابزارهای خوشنویسی برای یک هنرمند خطاطی
امروزه می توان برای یادگیری هنر خوشنویسی، هم با خودکار هم با قلم نی یادگیری را شروع کرد. از وسایل و ابزارهای خاصی که در هنر خوشنویسی به کار می‌رود می توان به موارد زیر اشاره کرد:
قلم نی: قلمی مرغوب است که سخت، سنگین، مدور و رنگ آن قرمز پخته مایل به قهوه ای و ضخامت آن به اندازه یک خودکار باشد.
قلم تراش: خوشنویسان قلم خود را با این وسیله تراش می‌دهند. قلم تراش، چاقویی یک تیغه، دو تیغه، سه تیغه و یا چهار تیغه است که از فولاد ساخته می‌شود.
قط زن: وسیله‌ای که به هنگام قط زدن نوک قلم در زیر آن قرار می‌گیرد.
لیقه: نخ یا الیاف ابریشمی است که در داخل دوات قرار می‌گیرد و بصورت طبیعی و مصنوعی در بازار وجود دارد. این وسیله هم از ریختن مرکب جلوگیری می‌کند و هم باعث می‌شود تا مرکب به اندازه به سر قلم برسد.
دوات: ظرفی است که مرکب و لیقه داخل آن قرار داده می‌شود.
مرکب: در نوع خشک و مایع وجود دارد. مرکب‌های مایع که رواج بیشتری نیز دارند به رنگ‌های مختلف در بازار وجود دارند. غلظت و پررنگی مرکب در خوشنویسی اهمیت بالایی دارد.
کاغذ: مناسب‌ترین کاغذ برای خوشنویسی کاغذی است که صاف و هموار باشد، به طوری که قلم نی به راحتی روی آن حرکت کند. باید توجه کنیم که کاغذهای بسیار صاف و لغزنده و یا زبر برای خوشنویسی مناسب نیستند.
آشنایی با اصطلاحات خوشنویسی
دانگ: یک ششم از چیزی را دانگ می‌گویند. اما در خوشنویسی واحد اندازه‌گیری قلم دانگ گفته می‌شود.
سطر: یک مصراع شعر یا یک جمله کوتاه در خوشنویسی را سطر می‌گویند.
چلیپا: در خوشنویسی چلیپا دو بیت از یک شعر را که مضمون و پیامی واحد داشته باشند، انتخاب می‌کنند و بصورت مورب در یک صفحه مینویسند.
سیاه مشق: خوشنویس در این روش با تکرار حروف و کلمات در کنارهم، ترکیبی زیبا بوجود می‌آرود. سیاه مشق ابتدا برای تمرین و مشق نوشته می‌شد ولی بعدها بصورت اثر هنری و قطعه‌نویسی درآمد. این روش در هنرهای تزئینی نیز استفاده می‌شود.
کتیبه: نوشته‌ای که بالای سردر دروازه‌ها و بناهای تاریخی و مذهبی، دیوارها، شبستان و محراب مساجد، گنبدها، بقاع متبرکه و عمارت‌ها قرار دارد. معمولا این نوشته‌ها را بر روی کاشی یا سنگ و در داخل یک سطح چهارگوش، مستطیل و یا قوس دار قرار داده می‌شود. مناسب‌ترین و زیباترین خطی که برای کتیبه نویسی استفاده می‌شود معمولا ثلث است.
خوشنویسی با خودکار، روشی نوین در هنر خطاطی
امروزه شاهد هنرنمایی خوشنویسان ایرانی با روش‌ها و تکنیک‌های مختلف مانند خوشنویسی با خودکار هستیم. این روش خوشنویسی که به تازگی و در سه دهه اخیر همه گیر شده است ابتدا توسط «استاد حسن غلامرضاپور» ابداع شد و سپس آموزش خوشنویسی با خودکار در میان علاقمندان این شیوه رواج پیدا کرد. روش کار با خودکار کاملا شبیه به خوشنویسی با قلم است و با فشار کم و زیاد دست یعنی با قوت و ضعف دادن به خودکار روی کاغذ نوشته می‌شود.